เมนู

[88] อาวาฏํ ชานาติ อาวาฏํ กาตุํ, ขณิตุํ วา ชานาหีติ อตฺโถฯ ‘‘เอวํ มหามตฺติกํ ชาน, ถุสมตฺติกํ ชานา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาลาภํ สมฺปทานวาจกปทํ อชฺฌาหริตฺวา โยชนา กาตพฺพาฯ สาติ ปถวีฯ เตนาติ ปวฏฺฏนาทินาติฯ ทสมํฯ

มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[89] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม ตสฺสาติ เทวตายฯ อุกฺขิตฺตํ ผรสุนฺติ อุทฺธํ ขิตฺตํ กุฐาริํฯ นิคฺคเหตุนฺติ สณฺฐาตุํ, นิวตฺเตตุํ วาฯ จกฺขุวิสยาตีเตติ ปสาทจกฺขุสฺส โคจราติกฺกนฺเตฯ มหาราชสนฺติกาติ เวสฺสวณมหาราชสฺส สนฺติกาฯ ถนมูเลเยวาติ ถนสมีเปเยวฯ หิมวนฺเตติ หิมอุคฺคิรเณ วเน, หิมยุตฺเต วาฯ ตตฺถาติ หิมวนฺเต, เทวตาสนฺนิปาเต วาฯ รุกฺขธมฺโมติ รุกฺขสภาโวฯ รุกฺขธมฺโม จ นาม เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขานํ อเจตนตฺตา โกปสฺส อกรณํ, ตสฺมิํ รุกฺขธมฺเม ฐิตา เทวตา รุกฺขธมฺเม ฐิตา นาม, เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขสฺส วิย รุกฺขฏฺฐกเทวตาย อโกปนํ รุกฺขธมฺเม ฐิตา นามาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาติ ตาสุ สนฺนิปาตเทวตาสุฯ อิตีติ อิมสฺส อลภนสฺส, อิมสฺมิํ อลภเน วา, อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภควโต จาติ จ-สทฺโท ‘‘ปุพฺพจริต’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพฯ อิมญฺจ อาทีนวํ อทฺทส, ภควโต ปุพฺพจริตญฺจ อนุสฺสรีติ วากฺยสมฺปิณฺฑนวเสน โยชนา กาตพฺพาฯ เตนาติ ทสฺสนานุสฺสรณการเณนฯ อสฺสาติ เทวตายฯ สํวิชฺชติ ปิตา อสฺสาติ สปิติโก, ปุตฺโตฯ (ตาวาติ อติวิย, ปฏิสญฺจิกฺขนฺติยาติ สมฺพนฺโธ) ‘‘มริยาทํ พนฺธิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสตี’’ติฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขนฺติยา อสฺสา เทวตาย เอตทโหสีติ โยชนาฯ

โยติ โย โกจิ ชโนฯ เวติ เอกนฺเตนฯ อุปฺปติตนฺติ อุปฺปชฺชนวเสน อตฺตโน อุปริ ปติตํฯ ภนฺตนฺติ ภมนฺตํ ธาวนฺตํ, วารเยติ นิวาเรยฺย นิคฺคณฺเหยฺยาติ อตฺโถฯ นฺติ ชนํฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – สารถิ ภนฺตํ รถํ วารเย อิว, ตถา โย เว อุปฺปติตํ โกธํ วารเย, ตํ อหํ สารถิํ อิติ พฺรูมิฯ อิตโร โกธนิวารกโต อญฺโญ ราชอุปราชาทีนํ สารถิภูโต ชโน รสฺมิคฺคาโห รชฺชุคฺคาโห นามาติฯ

ทุติยคาถาย เวชฺโช วิสฏํ วิตฺถตํ สปฺปวิสํ สปฺปสฺส อาสีวิสสฺส วิสํ ครฬํ โอสเธหิ เภสชฺเชน, มนฺเตน จ วิเนติ อิว, ตถา โย ภิกฺขเว อุปฺปติตํ โกธํ เมตฺตาย วิเนติ, โส ภิกฺขุ อุรโค ภุชโค ปุราณํ ปุเร ภวํ ชิณฺณํ ปุราณตฺตา ชิณฺณํ ตจํ ชหาติ อิว, ตถา โอรปารํ อปารสงฺขาตํ ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนํ ชหาตีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

ตตฺราติ ทฺวีสุ คาถาสุฯ วตฺถุ ปน วินเย อารูฬฺหนฺติ โยชนาฯ อถาติ ปจฺฉาฯ ยสฺส เทวปุตฺตสฺสาติ เยน เทวปุตฺเตนฯ ปริคฺคโหติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหิโตฯ โสติ เทวปุตฺโตฯ ตโตติ อุปคมนโตฯ ยทา โหติ, ตทาติ โยชนาฯ มเหสกฺขเทวตาสูติ มหาปริวาราสุ เทวตาสุ, มหาเตชาสุ วาฯ ปฏิกฺกมนฺตีติ อเปนฺติฯ เทวตา ยมฺปิ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ อตฺตโน วสนฏฺฐาเนเยวฯ อุปฏฺฐานนฺติ อุปฏฺฐานตฺถาย, สมฺปทานตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ อถ วา อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อุปฏฺฐานํ, ภควโต สมีปฏฺฐานํ, ตํ อาคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ นนฺติ ตํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

[90] ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมินา วิรูฬฺเห มูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณรุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติฯ ‘‘อหุวตฺถุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ฐิเต มหนฺตรุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติฯ ‘‘อหุวตฺถุ’’นฺติ จ หิยฺยตฺตนิสงฺขาตาย ตฺถุํ-วิภตฺติยา หู-ธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส โหติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อหุวตี’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อปาโฐติ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ชายนฺตี’’ติ อิมินา ภู-ธาตุสฺส สตฺตตฺถภาวํ ทสฺเสติ , ‘‘วฑฺฒนฺตี’’ติ อิมินา วฑฺฒนตฺถภาวํฯ เอตนฺติ ‘‘ภูตคาโม’’ติ นามํฯ ปียเต ยถากามํ ปริภุญฺชียเต, ปาตพฺพํ ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ วา ปาตพฺยํ, ปาสทฺโท ยถากามปริภุญฺชนตฺโถฯ เตนาห – ‘‘เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ’’ติฯ

[91] ‘‘อิทานี’’ติ ปทํ ‘‘อาหา’’ติ ปเท กาลสตฺตมีฯ ยสฺมินฺติ พีเชฯ นฺติ พีชํฯ ปญฺจ พีชชาตานีติ เอตฺถ ชาตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺถตํ สนฺธาย อฏฺฐกถาสุ เอวํ วุตฺตํฯ ตพฺภาวตฺถสฺส ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา อสํสนฺทนตํ สนฺธาย วุตฺตํ สงฺคหกาเรน ‘‘น สเมนฺตี’’ติฯ อฏฺฐกถาจริยานํ มเตน สติ ชาตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺถภาเว ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทีสุ มูเล มูลานิ ชายนฺตีติ โทโส ภเวยฺยาติ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตานีติ รุกฺขาทีนิฯ ตสฺสาติ ‘‘ภูตคาโม นาม ปญฺจ พีชชาตานี’’ติ ปทสฺสฯ เอตนฺติ ‘‘พีชชาตานี’’ติ นามํฯ พีเชสุ ชาตานิ พีชชาตานีติ วุตฺเต ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทินา สเมติฯ เอเตนาติ ‘‘พีชโต’’ติอาทินา สงฺคโหติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘เยหี’’ติ ปทํ ‘‘ชาตตฺตา’’ติ ปเท อปาทานํ, เหตุ วา ‘‘วุตฺตานี’’ติ ปเท กรณํ, กตฺตา วาฯ เตสนฺติ พีชานํฯ รุกฺขาทีนํ วิรุหนํ ชเนตีติ พีชํฯ ‘‘พีชโต’’ติอาทินา การิโยปจาเรน การณสฺส ทสฺสิตตฺตา การณูปจารํ ปทีเปติฯ อญฺญานิปิ ยานิ วา ปน คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ, ตานิ คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ ชายนฺติ สญฺชายนฺตีติ โยชนาฯ ตานีติ คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ ตญฺจ มูลํ, ปาฬิยํ วุตฺตหลิทฺทาทิ จ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ เอตํ มูลพีชํ นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ พีเชสุ, ขนฺธพีเชสุ วาฯ

[92] สญฺญาวเสนาติ ‘‘พีช’’นฺติ สญฺญาวเสนฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโรฯ ‘‘ยถา’’ติอาทินา การโณปจาเรน การิยสฺส วุตฺตตฺตา ผลูปจารํ ทสฺเสติฯ ยํ พีชํ วุตฺตํ, ตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ โยชนาฯ ยเทตํ อาทิปทนฺติ โยเชตพฺพํฯ เตนาติ อาทิปเทนฯ รวียติ ภควตา กถียตีติ รุตํ, ปาฬิ, ตสฺส อนุรูปํ ยถารุตํ, ปาฬิอนติกฺกนฺตนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถาติ ‘‘พีเช พีชสญฺญี’’ติอาทิปเท, อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท วาฯ อุทเก ฐาติ ปวตฺตตีติ อุทกฏฺโฐ, เอวํ ถลฏฺโฐปิฯ ตตฺถาติ อุทกฏฺฐถลฏฺเฐสุฯ สาสปสฺส มตฺตํ ปมาณํ อสฺส เสวาลสฺสาติ สาสปมตฺติโกฯ ติลสฺส พีชปมาณํ อสฺส เสวาลสฺสาติ ติลพีชโกฯ ปมาณตฺเถ โกฯ อาทิสทฺเทน สงฺขปณกาทโย เสวาเล สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ติลพีชปมาโณ ชลสณฺฐิโต นีลาทิวณฺณยุตฺโต เสวาโล ติลพีชํ นาม, สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุกฺขลิปิธานาทิปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโส สงฺโข นาม, ภมรสณฺฐาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส ปณโก นามฯ อุทกํ เสวตีติ เสวาโลฯ ตตฺถาติ เสวาเลสุฯ โยติ เสวาโลฯ ปติฏฺฐิตํ เสวาลนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถ กตฺถจีติ มูเล วา นเฬ วา ปตฺเต วาฯ อุทฺธริตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวาฯ ‘‘หตฺเถหี’’ติ ปทํ ‘‘วิยูหิตฺวา’’ติ ปเท กรณํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตสฺสาติ เสวาลสฺสฯ เอตฺตาวตาติ อิโต จิโต จ วิยูหนมตฺเตนฯ โย เสวาโล นิกฺขมติ, ตํ เสวาลนฺติ โยชนาฯ ปริสฺสาวนนฺตเรนาติ ปริสฺสาวนฉิทฺเทนฯ อุปฺปลานิ อสฺมิํ คจฺเฉติ อุปฺปลินีฯ ปทุมานิ อสฺมิํ คจฺเฉติ ปทุมินี, อิโน, อิตฺถิลิงฺคโชตโก อีฯ ตตฺเถวาติ อุทเกเยวฯ ตานีติ วลฺลีติณานิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อนนฺตโกติ สาสปมตฺติโก เสวาโลฯ โส หิ นตฺถิ อตฺตโต อนฺโต ลามโก เสวาโล เอตสฺสาติ กตฺวา ‘‘อนนฺตโก’’ติ วุจฺจติฯ อตฺตนาเยว หิ สุขุโม, ตโต สุขุโม เสวาโล นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาติ ทุกฺกฏวตฺถุภาเวฯ ตมฺปีติ ‘‘สมฺปุณฺณภูตคามํ น โหตี’’ติ วจนมฺปิฯ ปิสทฺโท มหาปจฺจริอาทิอฏฺฐกถาจริยานํ วจนาเปกฺโขฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ น อาคโต, ตสฺมา น สเมตีติ โยชนาฯ อถาติ ตสฺมิํ อนาคเตฯ เอตนฺติ อนนฺตกเสวาลาทิํฯ คจฺฉิสฺสตีติ วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺปีติ ‘‘คจฺฉิสฺสตี’’ติ วจนมฺปิฯ ปิสทฺโท ปุริมฏฺฐกถาจริยานํ วจนาเปกฺโขฯ

อภูตคามมูลตฺตา ตาทิสสฺส พีชคามสฺสาติ เอตฺถ พีชคาโม ติวิโธ โหติ – โย สยํ ภูตคามโต หุตฺวา อญฺญมฺปิ ภูตคามํ ชเนติ, อมฺพฏฺฐิอาทิโกฯ โย ปน สยํ ภูตคามโต หุตฺวา อญฺญํ ปน ภูตคามํ น ชเนติ, ตาลนาฬิเกราทิขาณุฯ โย ปน สยมฺปิ ภูตคามโต อหุตฺวา อญฺญมฺปิ ภูตคามํ น ชเนติฯ ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโลติฯ ภูตคาโม ปน จตุพฺพิโธ โหติ – โย สยํ พีชคามโต หุตฺวา อญฺญมฺปิ พีชคามํ ชเนติ, เอตรหิ อมฺพรุกฺขาทิโกฯ โย ปน สยํ พีชคามโต อหุตฺวาว อญฺญํ พีชคามํ ชเนติ, อาทิกปฺปกาเล อมฺพรุกฺขาทิโกฯ โย ปน สยํ พีชคามโต หุตฺวา อญฺญํ ปน พีชคามํ น ชเนติ, นีลวณฺโณ ผลิตกทลีรุกฺขาทิโกฯ โย ปน สยมฺปิ พีชคามโต อหุตฺวา อญฺญมฺปิ พีชคามํ น ชเนติ, อิธ วุตฺโต อนนฺตกเสวาลาทิโกติฯ ตตฺถ จตุตฺถํ ภูตคามํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภูตคามมูลกตฺตา ตาทิสสฺส พีชสฺสา’’ติฯ อยํ ปน ตติยพีชคามสฺส จ จตุตฺถภูตคามสฺส จ วิเสโส – ตติยพีชคาเม มูลปณฺณานิ น ปญฺญายนฺติ, จตุตฺถภูตคาเม ตานิ ปญฺญายนฺตีติฯ มูลปณฺณานํ อปญฺญายนตฺตา พีชคาโมติ วุตฺโต, เตสํ ปญฺญายนตฺตา ภูตคาโมติ วุตฺโตฯ อิตรถา หิ วิโรโธ ภเวยฺยาติฯ อตฺตโน วาเท ปาจิตฺติยภาวโต ครุกํ, มหาปจฺจริอาทีนํ วาเท ทุกฺกฏมตฺตภาวโต ลหุกํฯ เอตนฺติ ฐานํฯ

เอวํ อุทกฏฺฐํ ทสฺเสตฺวา ถลฏฺฐํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถลฏฺเฐ’’ติอาทิฯ ถลฏฺเฐ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ตตฺถาติ หริตขาณูสุฯ อุทฺธํ วฑฺฒตีติ นวสาขานิคฺคมเนน ฉินฺนโต อุปริ วฑฺฒติฯ โสติ ขาณุฯ ผลิตาย กทลิยา ขาณุ พีชคาเมน สงฺคหิโตติ โยชนาฯ ผลํ สญฺชาตํ เอติสฺสาติ ผลิตาฯ ตถาติ ‘‘ภูตคาเมเนว สงฺคหิตา’’ติ ปทานิ อากฑฺฒติฯ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ รตนปฺปมาณาปีติ หตฺถปฺปมาณาปิฯ อถาติ อปาทานตฺโถ, ตโต ราสิกรณโต อญฺญนฺติ อตฺโถฯ ภูมิยํ นิขณนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มูเลสุ เจว ปณฺเณสุ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถว, น วิกปฺปตฺโถติ อาห ‘‘มูลมตฺเตสุ ปนา’’ติอาทิฯ

พีชานีติ มูลาทิพีชานิฯ ฐปิตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อุปรี’’ติ ปเทน เหฏฺฐา มูลานิ จาติ อตฺถํ นเยน ญาเปติฯ

น องฺกุเร นิคฺคตมตฺเตเยว , อถ โข หริเต นีลปณฺณวณฺเณ ชาเตเยว ภูตคามสงฺคโห กาตพฺโพติ อาห ‘‘หริเต’’ติอาทิฯ ตาลฏฺฐีนํ มูลนฺติ สมฺพนฺโธฯ ทนฺตสูจิ วิยาติ หตฺถิทนฺตสูจิ วิยฯ ยถา อสมฺปุณฺณภูตคาโม ตติโย โกฏฺฐาโส น อาคโต, น เอวํ อมูลกภูตคาโมฯ โส ปน อาคโตเยวาติ อาห ‘‘อมูลกภูตคาเม’’ติฯ อมูลิกลตา วิย อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

วนฺทากาติ รุกฺขาทนีฯ สา หิ สยํ รุกฺขํ นิสฺสาย ชายนฺตีปิ อตฺตโน นิสฺสยานํ รุกฺขานํ อทนตฺตา ภกฺขนตฺตา วทียติ ถุตียตีติ ‘‘วนฺทากา’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญา วาติ วนฺทากาย อญฺญา วาฯ นฺติ วนฺทากาทิํฯ ตโตติ รุกฺขโตฯ วนนฺติ ขุทฺทโก คจฺโฉฯ ปคุมฺโพติ มหาคจฺโฉฯ ทณฺฑโกติ รุกฺโข ทณฺฑโยคโตฯ ตสฺสาปีติ อมูลิกลตายปิฯ อยเมว วินิจฺฉโยติ วนฺทากาทิกสฺส วินิจฺฉโย วิย อยํ วินิจฺฉโย ทฏฺฐพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘ทฺเว ตีณิ ปตฺตานี’’ติ วุตฺตตฺตา เอกปตฺโต สญฺชายนฺโตปิ อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ ปทํ ‘‘ลิตฺตสฺสา’’ติ ปเท กตฺตาฯ นิทาฆสมเยติ คิมฺหกาเลฯ อพฺโพหาริโกติ อาปตฺติยา องฺคนฺติ น โวหริตพฺโพฯ โวหริตุํ น อรหตีติ อตฺโถฯ เอตนฺติ อพฺโพหาริกตํ, ‘‘สเจ…เป.… ปมชฺชิตพฺพา’’ติ วจนํ วาฯ

อหิํ สปฺปํ ฉาเทตีติ อหิจฺฉตฺตํ, ตํเยว อหิจฺฉตฺตกํฯ ยถากถญฺจิ หิ พฺยุปฺปตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถวินิจฺฉโยฯ ตสฺมาติ ตโต วิโกปนโตฯ ตตฺถาติ อหิจฺฉตฺตเกฯ เหฏฺฐา ‘‘อุทกปปฺปฏโก’’ติ วตฺวา อิธ ‘‘รุกฺขปปฺปฏิกายปี’’ติ วุตฺตตฺตา ปปฺปฏกสทฺโท ทฺวิลิงฺโคติ ทฏฺฐพฺโพฯ นฺติ ปปฺปฏิกํฯ ฐิตํ นิยฺยาสนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ‘‘ลคฺค’’นฺติ เอตฺถาปิฯ หตฺถกุกฺกุจฺเจนาติ หตฺถโลเลนฯ ‘‘ฉินฺทนฺตสฺสาปี’’ติ ปเท เหตุฯ

วาสตฺถิเกนาติ วาสํ อิจฺฉนฺเตนฯ ‘‘โอจินาเปตพฺพา’’ติ ปเท กตฺตาฯ อุปฺปาเฏนฺเตหีติ อุทฺธรนฺเตหิฯ เตสนฺติ สามเณรานํฯ สาขํ คหิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ฐปิตสฺส สิงฺคีเวรสฺสาติ โยชนาฯ

ฉิชฺชนกนฺติ ฉิชฺชนยุตฺตํ, ฉิชฺชนารหนฺติ อตฺโถฯ ‘‘จงฺกมิตฏฺฐานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อิมินา วตฺตสีเสน จงฺกมนํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ภิชฺชตี’’ติ อิมินา อภิชฺชมาเน คณฺฐิปิ กาตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ทารุมกฺกฏกนฺติ มกฺกฏสฺส หตฺโถ มกฺกโฏ อุปจาเรน, มกฺกโฏ วิยาติ มกฺกฏโก, สทิสตฺเถ โกฯ ทารุสงฺขาโต มกฺกฏโก ทารุมกฺกฏโกฯ ตํ อาโกเฏนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อนิยามิตตฺตาติ อิมนฺติ อนิยามิตตฺตา วจนสฺสฯ อิทํ มหาสามญฺญํ, วิเสสสามญฺญมฺปิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘นามํ คเหตฺวาปี’’ติอาทิฯ สพฺพนฺติ สพฺพํ วจนํฯ

‘‘อิมํ ชานาติอาทีสู’’ติ ปทํ ‘‘เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโรฯ อิมํ มูลเภสชฺชํ ชานาติ อิมํ มูลเภสชฺชํ โยชิตุํ ชานาติ โยชนาฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘อิมํ ชานา’’ติอาทิวจนมตฺเตนฯ กปฺปิยนฺติ สมณโวหาเรน, โวหารสฺส วา ยุตฺตํ อนุรูปํฯ เอตฺถาติ ‘‘กปฺปิยํ กาตพฺพ’’นฺติ วจเนฯ นิพฺพฏฺฏพีชเมวาติ ผลโต นิพฺพฏฺเฏตฺวา วิสุํ กตํ พีชํ เอวฯ ตตฺถาติ สุตฺเตฯ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาวา’’ติ อิมินา ปฐมํ กตฺวา อคฺคิสตฺถนขานิ อุทฺธริตฺวา ปจฺฉา วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ โลหมยสตฺถสฺสาติ อยตมฺพาทิโลหมยสฺส สตฺถสฺสฯ เตหีติ มนุสฺสาทีนํ นเขหิฯ เตหีติ อสฺสาทีนํ ขุเรหิฯ เตหีติ หตฺถินเขหิฯ เยหีติ นเขหิฯ ตตฺถชาตเกหิปีติ ตสฺมิํ สตฺเถ ชาตเกหิปิ, นเขหีติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํฯ ‘‘กปฺปิยํ กโรนฺเตนา’’ติอาทิวจนมเปกฺขติฯ ‘‘อุจฺฉุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ อุจฺฉุเมว วิชฺฌติ, ปเควฯ ‘‘ทารุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ อุจฺฉุํ วิชฺฌติ, ‘‘ทารุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ ทารุเมว วา วิชฺฌติ, วฏฺฏติ เอกาพทฺธตฺตาติ วทนฺติฯ นฺติ รชฺชุํ วา วลฺลิํ วาฯ สพฺพํ ขณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ มริจปกฺเกสุฯ กฏาหนฺติ เอกาย ภาชนวิกติยา นามเมตํฯ อิธ ปน พีชานํ ภาชนภาเวน ตํสทิสตฺตา ผลเผคฺคุปิ ‘‘กฏาห’’นฺติ วุจฺจติฯ เอกาพทฺธนฺติ กฏาเหน เอกโต อาพทฺธํฯ

ตานีติ ติณานิฯ เตนาติ รุกฺขปวฏฺฏนาทินาฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ฐปนปาตนฏฺฐาเนฯ

‘‘มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวณฺณนาย’’นฺติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท สามญฺญาธาโรฯ ภิกฺขุ อชฺโฌตฺถโฏ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ โอปาเตติ อาวาเฏฯ โส หิ อวปตนฏฺฐานตฺตา ‘‘โอปาโต’’ติ วุจฺจติฯ รุกฺขนฺติ อชฺโฌตฺถฏรุกฺขํฯ ภูมินฺติ โอปาตถิรภูมิํฯ ชีวิตเหตูติ นิมิตฺตตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ชีวิตการณาติ อตฺโถฯ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘นิกฺขาเมตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา, การิตกตฺตา วาฯ ‘‘อชฺโฌตฺถฏภิกฺขุ’’นฺติ วา ‘‘โอปาตภิกฺขุ’’นฺติ วา การิตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตตฺถาติ อนาปตฺติภาเว, อนาปตฺติภาวสฺส วาฯ เอตสฺสาติ สุตฺตสฺสฯ ปโร ปน การุญฺเญน กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตมฺปีติ การุญฺญมฺปิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาติฯ ปฐมํฯ

2. อญฺญวาทกสิกฺขาปทํ

[94] ทุติเย อนาจารนฺติ อจริตพฺพํ กายวจีทฺวารวีติกฺกมํฯ สพฺพนามสฺส อนิยมตฺถตฺตา อิธ วจนนฺติ อาห ‘‘อญฺเญน วจเนน อญฺญํ วจน’’นฺติฯ โสติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธฯ โกติ โก ปุคฺคโลฯ กินฺติ กิํ อาปตฺติํฯ กิสฺมินฺติ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ กินฺติ กิํ กมฺมํฯ นฺติ กํ ปุคฺคลํฯ กินฺติ กิํ วจนํฯ

เอตฺถาติ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทิปาฬิยํฯ ‘‘ภิกฺขูหี’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท กตฺตาฯ อสารุปฺปนฺติ ภิกฺขูนํ อสารุปฺปํฯ เอโสติ เอโส อตฺโถ, วิภโวติ อตฺโถฯ เอตนฺติ วตฺถุฯ ภณนฺโต วา หุตฺวา อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนาสเนฯ โสตนฺติ โสตทฺวารํฯ จกฺขุนฺติ จกฺขุทฺวารํฯ

[98] อญฺญนฺติ ปุจฺฉิตตฺถโต อญฺญํ อปุจฺฉิตมตฺถํฯ ภาวปฺปธาโนยํ กตฺตุนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ ตุณฺหีภาวสฺสาติ อภาสนสฺสฯ อาตฺยูปสคฺโค ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ อาห ‘‘อาโรเปตู’’ติฯ เอวํ ‘‘อโรปิเต’’ติ เอตฺถปิฯ เตนาห ‘‘อนาโรปิเต’’ติฯ

[101] นฺติ อญฺญวาทกวิเหสกโรปนกมฺมํฯ อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วาฯ