1. ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทํ

[656] ‘‘เตน…เป.… สาฬฺโห’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพฯ ทพฺพคุณกิริยาชาตินามสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ สทฺเทสุ สาฬฺหสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาฬฺโหติ ตสฺส นาม’’นฺติฯ มิคารมาตุยาติ วิสาขายฯ สา หิ มิคารเสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตา มิคารมาตา นามฯ นวกมฺมํ อธิฏฺฐาตีติ นวกมฺมิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวกมฺมาธิฏฺฐายิก’’นฺติฯ ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา’’ติอิมินา ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญา, สา สญฺชาตา อิมิสฺสาติ ปณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เวยฺยตฺติเกนาติ วิเสเสน อญฺชติ ปากฏํ คจฺฉตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติกํ, ญาณํ, เตนฯ ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปญฺญาย ‘‘เมธา’’ติ วุตฺตปญฺญาย วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิคหเณ’’ติอาทิฯ ‘‘เมธา’’ติ หิ วุตฺตปญฺญา ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปญฺญาย วิเสโส โหติ สติสหายตฺตาฯ ตตฺรุปายายาติ อลุตฺตสมาโส ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. เยวาปนกวณฺณนา) วิยฯ ‘‘กมฺเมสู’’ติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ ฯ กตฺตพฺพกมฺมุปปริกฺขายาติ กตฺตพฺพกมฺเมสุ วิจารณายฯ จสทฺเทน ‘‘กตากต’’นฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติฯ ปริเวสนฏฺฐาเนติ ปริภุญฺชิตุํ วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปริเวสนํ, ตเมว ฐานํ ปริเวสนฏฺฐานํ, ตสฺมิํฯ นิกูเฏติ เอตฺถ กูฏสงฺขาตสิขรวิรหิเต โอกาเสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกณสทิสํ กตฺวา ทสฺสิเต คมฺภีเร’’ติฯ วิตฺยูปสคฺโค วิการวาจโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ อาห ‘‘วิปฺปการสทฺโท’’ติฯ จรติ อเนนาติ จรณํ ปาโท, ตสฺมิํ อุฏฺฐิโต คิลาโน เอติสฺสาติ จรณคิลานาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโรเคน สมนฺนาคตา’’ติฯ

[657] ‘‘ตินฺตา’’ติ อิมินา อวสฺสุตสทฺโท อิธ กิลินฺนตฺเถ เอว วตฺตติ, น อญฺญตฺเถติ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ ‘‘อวสฺสุตา’’ติปทสฺสฯ ปทภาชเน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ปทภาชเนฯ วตฺถํ รงฺคชาเตน รตฺตํ วิย, ตถา กายสํสคฺคราเคน สุฏฺฐุ รตฺตาติ โยชนาฯ ‘‘อเปกฺขาย สมนฺนาคตา’’ติ อิมินา อเปกฺขา เอติสฺสมตฺถีติ อเปกฺขวตีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิพทฺธํ จิตฺตํ อิมิสฺสนฺติ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิพนฺธิตฺวา ฐปิตจิตฺตา วิยา’’ติฯ ทุติยปทวิภงฺเคปีติ ‘‘อวสฺสุโต’’ติ ทุติยปทภาชเนปิฯ ปุคฺคลสทฺทสฺส สตฺตสามญฺญวาจกตฺตา ปุริสสทฺเทน วิเสเสติฯ อโธอุพฺภอิติ นิปาตานํ ฉฏฺฐิยา สมสิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติอาทิฯ นนุ ยถา อิธ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปทภาชเนปิ วตฺตพฺพํ, กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน’’ติอาทิฯ ปทปฏิปาฏิยาติ ‘‘อโธ’’ติ จ ‘‘อกฺขก’’นฺติ จ ปทานํ อนุกฺกเมนฯ เอตฺถาติ อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑเลสุฯ สาธารณปาราชิเกหีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สาธารเณหิ ปาราชิเกหิฯ นามมตฺตนฺติ นามเมวฯ

[659] เอวนฺติ อิมาย ปาฬิยา วิภชิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติอาทิวจเนฯ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติ ปาโฐ มูลปาโฐเยว, นาญฺโญติ ทสฺเสนฺเตน วิเสสมกตฺวา ‘‘อุภโตอวสฺสุเตติ อุภโต อวสฺสุเต’’ติ วุตฺตํฯ

อุภโตติ เอตฺถ อุภสรูปญฺจ โตสทฺทสฺส ฉฏฺฐฺยตฺเถ ปวตฺติญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา เจว ปุริสสฺส จา’’ติฯ ตตฺถ ภิกฺขุนีปุริสสทฺเทหิ อุภสรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยา’’ติ จ ‘‘ส’’อิติ จ ทฺวีหิ สทฺเทหิ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺฐฺยตฺถํ, อุภินฺนํ อวสฺสุตภาเว สตีติ อตฺโถฯ ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺโถ ญาตพฺโพติ อาห ‘‘อวสฺสุตภาเว’’ติฯ ยถาปริจฺฉินฺเนนาติ ‘‘อธกฺขกํ, อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ เยน เยน ปริจฺฉินฺเนนฯ อตฺตโนติ ภิกฺขุนิยาฯ ตสฺส วาติ ปุริสสฺส วาฯ อิธาปีติ กายปฏิพทฺเธน กายามสเนปิฯ

ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขุภิกฺขุนีสุฯ น กาเรตพฺโพ ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อโจปยมานาปีติ อจาลยมานาปิ, ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, เตน โจปยมานา ปเควาติ ทสฺเสติฯ เอวํ ปน สตีติ จิตฺเตเนว อธิวาสยมานาย สติ ปนฯ กิริยสมุฏฺฐานตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺฐานภาโวฯ ตพฺพหุลนเยนาติ ‘‘วนจรโก (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.201; 3.133), สงฺคามาวจโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.108) วิย ตสฺสํ กิริยายํ พหุลโต สมุฏฺฐานนเยนฯ สาติ กิริยสมุฏฺฐานตาฯ

[660] เอตฺถาติ อุพฺภกฺขกอโธชาณุมณฺฑเลสุฯ

[662] ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถาปิ โตปจฺจโย ฉฏฺฐฺยตฺเถ โหติฯ สามญฺญวจนสฺสาปิ วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา เอวา’’ติฯ ตตฺราติ ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติอาทิวจเนฯ ‘‘ตเถวา’’ติอิมินา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุโตติ อตฺถํ อติทิสติฯ จตูสูติ เมถุนราค กายสํสคฺคราคเคหสิตเปม สุทฺธจิตฺตสงฺขาเตสุ จตูสุฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ

[663] อยํ ปุริโส อิติ วา อิตฺถี อิติ วา อชานนฺติยา วาติ โยชนาติฯ ปฐมํฯ

2. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทํ

[664] ทุติเย กจฺจิ โน สาติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ สา’’ติฯ ปริวารวิปตฺตีติ ปริชนสฺส วินาสนํฯ ‘‘อกิตฺตี’’ติ เอตฺถ สมฺมุขา นินฺทํ คเหตฺวา ‘‘อยโส’’ติอิมินา ปรมฺมุขา นินฺทา คเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปรมฺมุขครหา วา’’ติฯ

[666] ‘‘ยา ปาราชิกํ อาปนฺนา’’ติอิมินา ‘‘สา วา’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ จตุนฺนนฺติ นิทฺธารณตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, จตูสูติ อตฺโถฯ ปจฺฉาติ สพฺพปาราชิกานํ ปจฺฉาฯ อิมสฺมิํ โอกาเสติ ปฐมตติยปาราชิกานมนฺตเร ฐาเนฯ ฐปิตนฺติ สงฺคีติกาเรหิ นิกฺขิตฺตํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ ตตฺราติ ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปเทติฯ ทุติยํฯ

3. ตติยปาราชิกสิกฺขาปทํ

[669] ตติเย อสฺสาติ ‘‘ธมฺเมน วินเยนา’’ติ ปทสฺสฯ ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ญตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จ สตฺถุสาสนํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ญตฺติ…เป.… สมฺปทาย จา’’ติฯ สตฺถุสาสเนนาติ จ สตฺถุ อาณายฯ กมฺมนฺติ อุกฺเขปนียกมฺมํฯ ตตฺถาติ สงฺเฆฯ ‘‘วจนํ นาทิยตี’’ติอาทีสุ วิย สงฺฆํ วา นาทิยตีติ เอตฺถ นาทิยนํ นาม นานุวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘นานุวตฺตตี’’ติฯ ตตฺถาติ สงฺฆาทีสุฯ อยํ ตาว สํวาโสติ สห ภิกฺขู วสนฺติ เอตฺถาติ สํวาโสติ อตฺเถน อยํ เอกกมฺมาทิ สํวาโส นามฯ ‘‘สห อยนภาเวนา’’ติอิมินา สห อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สหายาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เตติ ภิกฺขูฯ เยหิ จาติ ภิกฺขูหิ จฯ ตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺสฯ เตนาติ อุกฺขิตฺตเกนฯ อตฺตโนติ อุกฺขิตฺตกสฺสาติฯ ตติยํฯ