1. ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทํ

[656] ‘‘เตน…เป.… สาฬฺโห’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพฯ ทพฺพคุณกิริยาชาตินามสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ สทฺเทสุ สาฬฺหสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาฬฺโหติ ตสฺส นาม’’นฺติฯ มิคารมาตุยาติ วิสาขายฯ สา หิ มิคารเสฏฺฐินา มาตุฏฺฐาเน ฐปิตตฺตา มิคารมาตา นามฯ นวกมฺมํ อธิฏฺฐาตีติ นวกมฺมิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวกมฺมาธิฏฺฐายิก’’นฺติฯ ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา’’ติอิมินา ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญา, สา สญฺชาตา อิมิสฺสาติ ปณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เวยฺยตฺติเกนาติ วิเสเสน อญฺชติ ปากฏํ คจฺฉตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติกํ, ญาณํ, เตนฯ ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปญฺญาย ‘‘เมธา’’ติ วุตฺตปญฺญาย วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิคหเณ’’ติอาทิฯ ‘‘เมธา’’ติ หิ วุตฺตปญฺญา ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปญฺญาย วิเสโส โหติ สติสหายตฺตาฯ ตตฺรุปายายาติ อลุตฺตสมาโส ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺฐ. เยวาปนกวณฺณนา) วิยฯ ‘‘กมฺเมสู’’ติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ ฯ กตฺตพฺพกมฺมุปปริกฺขายาติ กตฺตพฺพกมฺเมสุ วิจารณายฯ จสทฺเทน ‘‘กตากต’’นฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติฯ ปริเวสนฏฺฐาเนติ ปริภุญฺชิตุํ วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปริเวสนํ, ตเมว ฐานํ ปริเวสนฏฺฐานํ, ตสฺมิํฯ นิกูเฏติ เอตฺถ กูฏสงฺขาตสิขรวิรหิเต โอกาเสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกณสทิสํ กตฺวา ทสฺสิเต คมฺภีเร’’ติฯ วิตฺยูปสคฺโค วิการวาจโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ อาห ‘‘วิปฺปการสทฺโท’’ติฯ จรติ อเนนาติ จรณํ ปาโท, ตสฺมิํ อุฏฺฐิโต คิลาโน เอติสฺสาติ จรณคิลานาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโรเคน สมนฺนาคตา’’ติฯ

[657] ‘‘ตินฺตา’’ติ อิมินา อวสฺสุตสทฺโท อิธ กิลินฺนตฺเถ เอว วตฺตติ, น อญฺญตฺเถติ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ ‘‘อวสฺสุตา’’ติปทสฺสฯ ปทภาชเน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ปทภาชเนฯ วตฺถํ รงฺคชาเตน รตฺตํ วิย, ตถา กายสํสคฺคราเคน สุฏฺฐุ รตฺตาติ โยชนาฯ ‘‘อเปกฺขาย สมนฺนาคตา’’ติ อิมินา อเปกฺขา เอติสฺสมตฺถีติ อเปกฺขวตีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิพทฺธํ จิตฺตํ อิมิสฺสนฺติ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิพนฺธิตฺวา ฐปิตจิตฺตา วิยา’’ติฯ ทุติยปทวิภงฺเคปีติ ‘‘อวสฺสุโต’’ติ ทุติยปทภาชเนปิฯ ปุคฺคลสทฺทสฺส สตฺตสามญฺญวาจกตฺตา ปุริสสทฺเทน วิเสเสติฯ อโธอุพฺภอิติ นิปาตานํ ฉฏฺฐิยา สมสิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติอาทิฯ นนุ ยถา อิธ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปทภาชเนปิ วตฺตพฺพํ, กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน’’ติอาทิฯ ปทปฏิปาฏิยาติ ‘‘อโธ’’ติ จ ‘‘อกฺขก’’นฺติ จ ปทานํ อนุกฺกเมนฯ เอตฺถาติ อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑเลสุฯ สาธารณปาราชิเกหีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สาธารเณหิ ปาราชิเกหิฯ นามมตฺตนฺติ นามเมวฯ

[659] เอวนฺติ อิมาย ปาฬิยา วิภชิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติอาทิวจเนฯ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติ ปาโฐ มูลปาโฐเยว, นาญฺโญติ ทสฺเสนฺเตน วิเสสมกตฺวา ‘‘อุภโตอวสฺสุเตติ อุภโต อวสฺสุเต’’ติ วุตฺตํฯ