เมนู

5. กพฬวคฺค-อตฺถโยชนา

[617] ‘‘มุขทฺวาร’’นฺติ กมฺมสฺส ‘‘อนาหเฏ’’ติ จ ‘‘วิวริสฺสามี’’ติ จ ทฺวีสุ กิริยาสุ สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนาหริเต มุขทฺวาร’’นฺติฯ

[618] สกลํ หตฺถนฺติ ปญฺจงฺคุลิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[619] สกพเฬนาติ เอตฺถ กพฬสทฺเทน วจนสฺส อปริปุณฺณการณํ สพฺพมฺปิ คเหตพฺพํฯ

[620] ปิณฺฑุกฺเขปกนฺติอาทีสุ วิจฺฉตฺเถ กปจฺจโยติ อาห ‘‘ปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา’’ติฯ ตฺวาสทฺเทน กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ

[624] ‘‘อวกิริตฺวา’’ติ อิมินา สิตฺถาวการกนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ กิรธาตุเยว, น กรธาตูติ ทสฺเสติฯ

[626] ‘‘จปุจปู’’ติ เอวํ สทฺทนฺติ ‘‘จปุจปู’’ติ เอวํ อนุกรณรวนฺติฯ ปญฺจโม วคฺโคฯ

6. สุรุสุรุวคฺค-อตฺถโยชนา

[627] ‘‘สุรุสุรู’’ติ เอวํ สทฺทนฺติ ‘‘สุรุสุรู’’ติ เอวํ อนุกรณรวํฯ ทวนํ กีฬนนฺติ อิมินา วจนตฺเถน ปริหาโส ทโว นามาติ อาห ‘‘ทโวติ ปริหาสวจน’’นฺติฯ นฺติ โส ทโวฯ ลิงฺควิปลฺลาโส เหสฯ น กาตพฺพํ น กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ สิลกพุทฺโธติ สิลาย กโต, สิเลน นิยุตฺโต วา พุทฺโธฯ อปฏิพุทฺโธติ อปฏิวิทฺโธ พุทฺโธ, ปริหาสวจนเมตํฯ โคธมฺโมติ คุนฺนํ ธมฺโมฯ อชธมฺโมติ อชานํ ธมฺโมฯ มิคสงฺโฆติ มิคานํ สงฺโฆฯ ปสุสงฺโฆติ ปสูนํ สงฺโฆฯ

[628] ‘‘ภุญฺชนฺเตนา’’ติ ปทํ ‘‘นิลฺเลหิตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตาฯ

[631] เอวํนามเกติ ‘‘โกกนุท’’นฺติ เอวํ นามํ อสฺส ปาสาทสฺสาติ เอวํนามโก, ปาสาโท, ตสฺมิํฯ ‘‘ปทุมสณฺฐาโน’’ติ อิมินา ปาสาทสฺส สทิสูปจาเรน ‘‘โกกนุโท’’ติ นามลภนํ ทสฺเสติฯ เตนาติ ปทุมสณฺฐานตฺตาฯ อสฺสาติ ปาสาทสฺสฯ ปุคฺคลิกมฺปีติ ปรปุคฺคลสนฺตกํ คเหตพฺพํ ‘‘อตฺตโน สนฺตกมฺปี’’ติ อตฺตปุคฺคลสนฺตกสฺส วิสุํ คยฺหมานตฺตาฯ สงฺขมฺปีติ ปานียสงฺขมฺปิฯ สราวมฺปีติ ปานียสราวมฺปิฯ ถาลกมฺปีติ ปานียถาลกมฺปิฯ

[632] ‘‘อุทฺธริตฺวา’’ติ สามญฺญโต วุตฺตวจนสฺส กมฺมาปาทานานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สิตฺถานิ อุทกโต’’ติฯ ภินฺทิตฺวาติ จุณฺณวิจุณฺณานิ กตฺวาฯ พหีติ อนฺตรฆรโต พหิฯ

[634] เสตจฺฉตฺตนฺติ เอตฺถ เสตสทฺโท ปณฺฑรปริยาโยติ อาห ‘‘ปณฺฑรจฺฉตฺต’’นฺติฯ วตฺถปลิคุณฺฐิตนฺติ วตฺเถหิ สมนฺตโต เวฐิตํฯ เสตํ ฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํฯ กิฬญฺเชหิ กตํ ฉตฺตํ กิฬญฺชจฺฉตฺตํฯ ปณฺเณหิ กตํ ฉตฺตํ ปณฺณจฺฉตฺตํฯ มณฺฑเลน พทฺธํ มณฺฑลพทฺธํฯ สลากาหิ พทฺธํ สลากพทฺธํฯ ตานีติ ตีณิ ฉตฺตานิฯ หีติ สจฺจํฯ ยมฺปิ เอกปณฺณจฺฉตฺตนฺติ โยชนาฯ เอเตสูติ ตีสุ ฉตฺเตสุฯ อสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาฯ โสติ โย โกจิ คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วาฯ ฉตฺตปาทุกาย วาติ ฉตฺตทณฺฑนิกฺเขปนาย ปาทุกาย วาฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

[635] มชฺฌิมสฺสาติ ปมาณมชฺฌิมสฺสฯ ‘‘จตุหตฺถปฺปมาโณ’’ติอิมินา จตุหตฺถโต อูนาติเรโก ทณฺโฑ น ทณฺโฑ นามาติ ทสฺเสติฯ ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วจนตฺถํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติฯ

[636] ‘‘สตฺถปาณิมฺหี’’ติ เอตฺถ อสิ เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อสิ’’นฺติฯ อสินฺติ ขคฺคํฯ

[637] ‘‘อาวุธํ นาม จาโป โกทณฺโฑ’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตวจนํ อุปลกฺขณเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวุธปาณิสฺสาติ เอตฺถา’’ติอาทิฯ สพฺพาปิ ธนุวิกติ อาวุธนฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ

ยถา อสิํ สนฺนหิตฺวา ฐิโต สตฺถปาณีติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ, เอวํ ธนุํ กณฺเฐ ปฏิมุกฺโก อาวุธปาณีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ, อิมินา อาวุโธ ปาณินา คหิโตเยว อาวุธปาณิ นามาติ ทสฺเสตีติฯ ฉฏฺโฐ วคฺโคฯ

7. ปาทุกวคฺค-อตฺถโยชนา

[638] องฺคุลนฺตรนฺติ ปาทงฺคุลวิวรํฯ ปาทุกนฺติ อุปาหนวิเสโสฯ โส หิ ปชฺชเต อิมายาติ ปาทุกาติ วุจฺจติ, สา พหุปฏลา จมฺมมยา วา โหติ กฏฺฐมยา วาฯ ปฏิมุญฺจิตฺวาติ ปาทุกํ ปฏิมุญฺจีตฺวาฯ

[640] ทฺวีหิ ชเนหิ คหิโตติ สมฺพนฺโธฯ วํเสนาติ เวณุนา, ยาเน นิสินฺโนติ สมฺพนฺโธฯ วิสงฺขริตฺวาติ วิปตฺติํ กริตฺวาฯ ทฺเวปีติ ธมฺมกถิกธมฺมปฏิคฺคาหกสงฺขาตา อุโภปิ ชนาฯ วฏฺฏตีติ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ

[641] สยนคตสฺสาติ สยนํ คตสฺส, สยเน นิปนฺนสฺสาติ อตฺโถฯ นิปนฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ

[642] ตีสุ ปลฺลตฺถิกาสุ ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลฺลตฺถิกายา’’ติอาทิฯ

[643] ยถา เวฐิยมาเน เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวฐิตสีสสฺสาติ โยชนาฯ

[647] ฉปกสทฺทสฺส จ จณฺฑาลสทฺทสฺส จ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘จณฺฑาลสฺสา’’ติฯ จณฺฑาโล หิ สํ สุนขํ ปจตีติ ฉปโกติ วุจฺจติ สการสฺส ฉการํ กตฺวาฯ ฉปกสฺส เอสา ฉปกี, จณฺฑาลภริยาฯ ยตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย ปจฺจตฺเต โหตีติ อาห ‘‘โย หิ นามา’’ติฯ โย ราชา อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา มนฺตํ ปริยาปุณิสฺสติ นาม, อยํ ราชา ยาว อติวิย อธมฺมิโกติ วุตฺตํ โหติฯ