1. ปริมณฺฑลวคฺค-อตฺถโยชนา

สิกฺขิตสิกฺเขน ตีสุ สิกฺขาสุ จตูหิ มคฺเคหิ สิกฺขิตสิกฺเขน ตาทินา อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเฐน ตาทินา, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ วา อวิการฏฺเฐน ตาทินา ภควตา ยานิ สิกฺขาปทานิ ‘‘เสขิยานี’’ติ ภาสิตานิ, ทานิ เตสมฺปิ สิกฺขาปทานํ อยมฺปิ วณฺณนากฺกโม ภวตีติ โยชนาฯ

[576] ตตฺถาติ เสขิยสิกฺขาปเทสุ, อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘สมนฺตโต’’ติอิมินา ปริตฺยูปสคฺคสฺสตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘นาภิมณฺฑลํ ชาณุมณฺฑล’’นฺติ เอตฺถ อุทฺธํสทฺโท จ อโธสทฺโท จ อชฺฌาหริตพฺโพติ อาห ‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิฯ อฏฺฐงฺคุลมตฺตนฺติ ภาวนปุํสกํ, นิวาเสตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ อฏฺฐงฺคุลมตฺตโตฯ ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, เอวํ นิวาเสนฺตสฺสาติ โยชนาฯ ตตฺริทํ ปมาณนฺติ ตสฺส นิวาสนสฺส อิทํ ปมาณํฯ ตาทิสสฺสาติ ทีฆโต มุฏฺฐิปญฺจกสฺส ติริยํ อฑฺฒเตยฺยหตฺถสฺส นิวาสนสฺสฯ ชาณุมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาทนตฺถํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ จีวเรสุฯ น ติฏฺฐตีติ วิรฬตฺตา น ติฏฺฐติฯ ติฏฺฐตีติ ฆนตฺตา ติฏฺฐติฯ

นิวาเสนฺตสฺส จาติเอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ, นิวาเสนฺตสฺเสวาติ อตฺโถฯ เกวลํ เอวํ นิวาเสนฺตสฺเสว ทุกฺกฏํ น โหติ, อถ โข ตถา นิวาเสนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวาติ โยชนาฯ เย ปน นิวาสนโทสาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ โอลมฺเพตฺวา นิวสนโต อญฺเญ ฯ เต สพฺเพติ สพฺเพ เต นิวาสนโทสาฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ วิภงฺเคฯ ตตฺเถวาติ ขนฺธเกเยวฯ

อสญฺจิจฺจ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอเสว นโย ‘‘อสติยา’’ติ เอตฺถาปิฯ อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถ อชานนํ ทุวิธํ นิวาสนวตฺตสฺส อชานนํ, อารูฬฺโหรูฬฺหภาวสฺส อชานนนฺติฯ

ตตฺถ อารูฬฺโหรูฬฺหภาวสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถา’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํฯ ตสฺสาติ นิวาสนวตฺตสฺสฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ ตํ ปนาติ อาปตฺติโต อโมกฺขนํ ปนฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยุชฺชติ, ตสฺมาฯ โยติ ภิกฺขุฯ กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สุกฺขา ชงฺฆา อิมสฺสาติ สุกฺขชงฺโฆฯ มหนฺตํ ปิณฺฑิกมํสํ อิมสฺสาติ มหาปิณฺฑิกมํโสฯ ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ

วโณติ อรุฯ ตญฺหิ วณติ คตฺตวิจุณฺณนํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติฯ วาฬมิคา วา โจรา วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อญฺญาปิ อุทกจิกฺขลฺลาทโย อาปทา สงฺคยฺหนฺติฯ

[577] อิธาติ อิมสฺมิํ วิภงฺเค, สิกฺขาปเท วาฯ อุโภ กณฺเณติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ นิคฺคเต ทฺเว กณฺเณฯ อวิเสเสนาติ ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ จ ‘‘อาราเม’’ติ จ วิเสสํ อกตฺวา สามญฺเญนฯ วิหาเรปีติ สงฺฆสนฺนิปาตพุทฺธุปฏฺฐานเถรุปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[578] กาเยกเทเส กายสทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘ชาณุมฺปิ อุรมฺปี’’ติฯ ‘‘น สีสํ ปารุเตนา’’ติอิมินา ‘‘สุปฺปฏิจฺฉนฺเนนา’’ติปทสฺส อติพฺยาปิตโทสํ ปฏิกฺขิปติฯ คณฺฐิกนฺติ ปาโสฯ โส หิ คนฺเถติ พนฺธตีติ วา, คนฺเถติ พนฺธติ เอตฺถาติ วา กตฺวา คนฺถิโกติ วุจฺจติฯ นฺถการสฺส วาณฺฐกาเร กเต คณฺฐิโก, ตํ คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ อุโภ กณฺเณติ จีวรสฺส ทฺเว โกเณฯ คลวาฏกโตติ เอตฺถ คโลติ กณฺโฐฯ โส หิ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อสนํ คลติ ปนฺโน หุตฺวา กุจฺฉิยํ ปตติ อิโตติ คโลติ วุจฺจติฯ อาวาโฏเยว ขุทฺทกฏฺเฐน อาวาฏโก, ขุทฺทกตฺเถ โกฯ คเล ฐิโต อาวาฏโก คลวาฏโกฯ อการโต หิ อาการสฺส โลโป ‘‘ปป’’นฺติอาทีสุ (ชา. 1.1.2) วิยฯ เอตฺถ หิ ปอาปนฺติ ปทจฺเฉโท, อการโต อาการสฺส จ โลโปฯ ปวทฺธํ อาปํ ปปํ, มหนฺตํ อุทกนฺติ อตฺโถฯ สีสํ วิวริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

[579] วาสํ อุปคโตติ วา วาเสน อุปคโตติ วา อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วาสตฺถาย อุปคตสฺสา’’ติฯ

[580] หตฺถปาเท อกีฬนฺโต สุสํวุโต นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หตฺถํ วา ปาทํ วา อกีฬาเปนฺโต’’ติฯ

[582] โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เอตฺถ โอสทฺโท เหฏฺฐาปริยาโยติ อาห ‘‘เหฏฺฐา ขิตฺตจกฺขู’’ติฯ ‘‘หุตฺวา’’ติอิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ ยุคยุตฺตโกติ ยุเค ยุตฺตโกฯ ทมิยิตฺถาติ ทนฺโตฯ อาภุโส ชานาติ การณาการณนฺติ อาชาเนยฺโยฯ เอตฺตกนฺติ จตุหตฺถปมาณํฯ โย คจฺฉติ, อสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ปริสฺสยภาว’’นฺติ จ ‘‘ปริสฺสยาภาว’’นฺติ จ ทฺเว ปาฐา ยุชฺชนฺติเยวฯ

[584] อิตฺถมฺภูตลกฺขเณติ อิมํ ปการํ อิตฺถํ จีวรุกฺขิปนํ, ภวติ คจฺฉตีติ ภูโต, ภิกฺขุฯ ลกฺขียติ อเนนาติ ลกฺขณํ, จีวรํฯ อิตฺถํ ภูโต อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส ลกฺขณํ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมิํฯ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพนฺติ โยชนาฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ นาม กิริยาวิเสสนสฺส สภาโวติ อาห ‘‘เอกโต วา…เป.… หุตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ อนฺโตอินฺทขีลโตติ คามสฺส อนฺโตอินฺทขีลโตติฯ ปฐโม วคฺโคฯ

2. อุชฺชคฺฆิกวคฺค-อตฺถโยชนา

[586] อุจฺจาสทฺทํ กตฺวา ชคฺฆนํ หสนํ อุชฺชคฺโฆ, โสเยว อุชฺชคฺฆิกา, ตายฯ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาหสิตํ หสนฺโต’’ติฯ เอตฺถาติ ‘‘อุชฺชคฺฆิกายา’’ติปเทฯ

[588] กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปมาเณน, เอวํ นิสินฺเนสุ เถเรสูติ สมฺพนฺโธ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ ววตฺถเปตีติ อิทญฺจีทญฺจ กเถตีติ ววตฺถเปติฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปมาเณนฯ

[590] นิจฺจลํ กตฺวา กายสฺส อุชุฏฺฐปนํ กายปคฺคโห นามาติ อาห ‘‘นิจฺจลํ กตฺวา’’ติอาทิฯ เอเสว นโย พาหุปคฺคหสีสปคฺคเหสุปีติฯ ทุติโย วคฺโคฯ