10. กณฺฏกสิกฺขาปทํ

[428] ทสเม อริฏฺฐสฺส อุปฺปนฺนํ วิย เอตสฺสาปิ อุปฺปนฺนนฺติ โยชนาฯ อุมฺมชฺชนฺตสฺสาติ มนสิกโรนฺตสฺสฯ สํวาสสฺส นาสนา สํวาสนาสนาฯ ลิงฺคสฺส นาสนา ลิงฺคนาสนาฯ ทณฺฑกมฺเมน นาสนา ทณฺฑกมฺมนาสนาฯ ตตฺถาติ ติวิธาสุ นาสนาสุฯ ทูสโก…เป.… นาเสถาติ เอตฺถ อยํ นาสนา ลิงฺคนาสนา นามาติ โยชนาฯ อยนฺติ ทณฺฑกมฺมนาสนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท, ‘‘นาเสตู’’ติ ปเท วาฯ ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, ‘‘เอวญฺจ ปน ภิกฺขเว’’ติ อาทิวจเนติ อตฺโถฯ ปิเรติ อามนฺตนปทํ ปรสทฺเทน สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘ปรา’’ติฯ ‘‘อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูต’’อิติ วา ‘‘อมฺหากํ ปจฺจนีกภูต’’ อิติ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อมามก’’อิติปเทน ‘‘ปร’’อิติปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ อมฺเห นมมายก, อมฺเหหิ วา นมมายิตพฺพ อิติ อตฺโถฯ ‘‘อมฺหามก’’อิติปิ หการยุตฺโต ปาโฐฯ อมฺเหหิ อามกอิติ อตฺโถฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ เตติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ตนฺติ อตฺโถฯ ตว รูปสทฺเท วาติ สมฺพนฺโธฯ น ปสฺสามาติ น ปสฺสาม, น สุณามฯ

[429] เตนาติ สามเณเรนฯ ‘‘การาเปยฺยา’’ติ ปเท การิตกมฺมนฺติฯ ทสมํฯ

สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโมฯ

8. สหธมฺมิกวคฺโค

1. สหธมฺมิกสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[434] สหธมฺมิกวคฺคสฺส ปฐเม ยนฺติ ยํ ปญฺญตฺตํฯ ‘‘สิกฺขมาเนนา’’ติ เอตฺถ มานปจฺจยสฺส อนาคตตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขิตุกาเมนา’’ติฯ ‘‘สิกฺขมาเนนา’’ติปทํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติปเท เอว น เกวลํ การกวิเสสนํ โหติ, อถ โข ‘‘อญฺญาตพฺพ’’นฺติอาทิปเทสุปิ กิริยาวิเสสนํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หุตฺวา’’ติฯ ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วาติฯ ปฐมํฯ

2. วิเลขนสิกฺขาปทํ

[438] ทุติเย วินเย ปฏิสํยุตฺตา กถา วินยกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยกถา นามา’’ติอาทิฯ ตนฺติ วินยกถํฯ ปทภาชเนน วณฺณนา วินยสฺส วณฺโณ นามาติ โยชนาฯ ตนฺติ วินยสฺส วณฺณํฯ ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, วินยสฺส ปริยตฺติ วินยปริยตฺติ, วินยปริยตฺติสงฺขาตํ มูลมสฺส วณฺณสฺสาติ วินยปริยตฺติมูลโก, ตํฯ วินยธโร ลภตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ วิตฺถาโรฯ เต สพฺเพ ภควา ภาสตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ

อสฺสาติ วินยธรสฺสฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ อลชฺชิตาติอาทีสุ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ อลชฺชิตายาติ หิ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ อลชฺชิตายา’’ติอาทิฯ จาติ สจฺจํ ฯ

‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ ปทํ ตีสุ วากฺเยสุ โยเชตพฺพํฯ สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ ปริคูหติ, สญฺจิจฺจ อคติคมนญฺจ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ มนฺโทติ พาโลฯ โมมูโหติ อติสมฺมูฬฺโหฯ วิราเธตีติ วิรชฺฌาเปติฯ กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเนติ ‘‘กปฺปติ นุ โข, โน’’ติ วินยกุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเนฯ อยํ ปนาติ อยํ ปุคฺคโล ปน วีติกฺกมติเยวาติ สมฺพนฺโธฯ อจฺฉมํเสน สูกรมํสสฺส วณฺณสณฺฐาเนน สทิสตฺตา, ทีปิมํเสน จ มิคมํสสฺส สทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อจฺฉมํสํ สูกรมํส’’นฺติอาทิฯ

อาปตฺติํจ สติสมฺโมสายาติ เอตฺถ จสทฺโท อวุตฺตวากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ, กตฺตพฺพญฺจ น หิ กโรตีติ อตฺโถฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ

เอวํ อวินยธรสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา วินยธรสฺส คุณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธโร ปนา’’ติอาทิฯ โสติ วินยธโรฯ หีติ วิตฺถาโรฯ ปรูปวาทนฺติ ปเรสํ อุปวาทํฯ สุทฺธนฺเตติ สุทฺธสฺส โกฏฺฐาเสฯ ตโตติ ปติฏฺฐานโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ วินยธรสฺสฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ อสฺสาติ วินยธรสฺสฯ กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กุกฺกุจฺเจน อภิภูตานํฯ โสติ วินยธโรฯ เตหีติ กุกฺกุจฺจปกเตหิฯ สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส อวินยธรสฺสาติ โยชนาฯ ตนฺติ ภยํ สารชฺชํฯ

ปฏิปกฺขํ, ปฏิวิรุทฺธํ วา อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถีกา, ณฺยสทฺโท พหุลํ กตฺตาภิธายโก, อตฺตโน ปจฺจตฺถิกา อตฺตปจฺจตฺถิกาฯ ตตฺถาติ ทุวิเธสุ ปจฺจตฺถิเกสุฯ อิเมติ เมตฺติยภุมฺมชกวฑฺฒลิจฺฉวิโนฯ อญฺเญปิ เย วา ปน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ อริฏฺฐภิกฺขุ จ กณฺฏกสามเณโร จ เวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา จ อริฏฺฐ…เป.… วชฺชีปุตฺตกาฯ เต จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมฺพนฺโธฯ ปรูปหาโร จ อญฺญาโณ จ กงฺขาปรวิตรโณ จ ปรู…เป.… วิตรณาฯ เต อาทโย เยสํ วาทานนฺติ ปรู…เป.… วิตรณาทโยฯ เต เอว วาทา เอเตสนฺติ ปรู…เป.… วิตรณาทิวาทาฯ เต จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมฺพนฺโธฯ อพุทฺธสาสนํ พุทฺธสาสนนฺติ วตฺวา กตปคฺคหา มหาสงฺฆิกาทโย จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ โยชนาฯ

กงฺขาปรวิตรณาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กถาวตฺถุปกรเณ อาคตา วาทา สงฺคยฺหนฺติฯ มหาสงฺฆิกาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทีปวํเส อาคตา คณา สงฺคยฺหนฺติฯ อาทิมฺหิ ‘‘วิปรีตทสฺสนา’’ติ ปทํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํฯ ‘‘สหธมฺเมนา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สห การเณนา’’ติฯ ยถาติ เยนากาเรน นิคฺคยฺหมาเนติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ติวิเธสุ สทฺธมฺเมสุฯ มหาวตฺตานิ สนฺติ, อยํ สพฺโพติ โยชนาฯ จตฺตาริ ผลานิ จาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน โยเชตพฺพํฯ เอตฺถ จกาเรน อภิญฺญาปฏิสมฺภิทา สงฺคหิตา ตาสมฺปิ อธิคมสาสนภาวโตฯ

ตตฺถาติ ติวิเธสุ สทฺธมฺเมสุฯ เกจิ เถราติ ธมฺมกถิกา เกจิ เถราฯ ‘‘โย โข’’ติ กณฺฐชทุติยกฺขเรน ปฐิตพฺโพฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘โย โว’’ติ วกาเรน ปาโฐ อตฺถิ, โส อยุตฺโตฯ กสฺมา? ‘‘โส โว’’ติ ปรโต วุตฺตตฺตา, เอกสฺมิํ วากฺเย ทฺวินฺนํ สมานสุติสทฺทานํ อยุตฺตตฺตา จฯ เกจิ เถราติ ปํสุกูลิกา เกจิ เถรา อาหํสูติ สมฺพนฺโธฯ อิตเร ปน เถราติ ธมฺมกถิกเถเรหิ จ ปํสุกูลิกเถเรหิ จ อญฺเญ เถราฯ เตติ ปญฺจ ภิกฺขู กริสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ชมฺพุทีปสฺส ปจฺจนฺเต ติฏฺฐตีติ ปจฺจนฺติโม, ตสฺมิํฯ ชมฺพุทีปสฺส มชฺเฌ เวมชฺเฌ ติฏฺฐตีติ มชฺฌิโมฯ อถ วา มชฺฌานํ สุทฺธานํ พุทฺธาทีนํ นิวาโส มชฺฌิโม, ตสฺมิํฯ วีสติ วคฺคา อิมสฺสาติ วีสติวคฺโค, โสเยว คโณ วีสติวคฺคคโณ, ตํฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ

ตสฺสาเธยฺโยติ ตสฺสายตฺโต, ตสฺส สนฺตโกติ วุตฺตํ โหติฯ ปวารณา อาเธยฺยา, สงฺฆกมฺมํ อาเธยฺยํ, ปพฺพชฺชา อาเธยฺยา, อุปสมฺปทา อาเธยฺยาติ โยชนาฯ

เยปิ อิเม นว อุโปสถาติ สมฺพนฺโธฯ ยาปิ จ อิมา นว ปวารณาโยติ โยชนาฯ ตสฺสาติ วินยธรสฺสฯ ตาสนฺติ นวปวารณานํฯ

ยานิปิ อิมานิ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานีติ โยเชตพฺพํฯ เอตฺถ จ ตานิ วินยธรายตฺตาเนวาติ ปาฐเสโส อหฺฌาหริตพฺโพฯ

ยาปิ จ อยํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ กาตพฺพาติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํฯ อญฺโญติ วินยธรโต ปโรฯ โส เอวาติ วินยธโร เอวฯ ‘‘อุปชฺฌ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ, ‘‘สามเณเรนา’’ติ การิตกมฺมํ อุปเนตพฺพํฯ เอตฺถ จาติ อุโปสถาทีสุ จฯ นิสฺสยทานญฺจ สามเณรูปฏฺฐานญฺจ วิสุํ กตฺวา ทฺวาทสานิสํเส ลภตีติปิ สกฺกา วตฺตุํฯ

วิสุํ วิสุํ กตฺวาติ ‘‘ปญฺจาติ จ…เป.… เอกาทสา’’ติ จ โกฏฺฐาสํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา, สตฺต โกฏฺฐาเส กตฺวา ภาสตีติ อธิปฺปาโยฯ โถเมตีติ สมฺมุขา โถเมติฯ ปสํสตีติ ปรมฺมุขา ปสํสติฯ ‘‘อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปริยาปุณิตพฺพ’’นฺติฯ อทฺธนิ ทีเฆ สาธูติ อทฺธนิยํ อทฺธกฺขมํ อทฺธโยคฺยนฺติ อตฺโถ สาธุอตฺเถ นิยปจฺจโย (โมคฺคลฺลาเน 4.33.73)ฯ

เถรา จ นวา จ มชฺฌิมา จ พหู เต ภิกฺขู ปริยาปุณนฺตีติ โยชนาฯ

[439] ‘‘อุทฺทิสฺสมาเน’’ติ ปทสฺส กมฺมรูปตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุทฺทิสิยมาเน’’ติฯ โส ปนาติ ปาติโมกฺโข ปนฯ ยสฺมา อุทฺทิสฺสมาโน นาม โหติ, ตสฺมาติ โยชนาฯ อุทฺทิสนฺเต วาติ อุทฺทิสิยมาเน วาฯ อุทฺทิสาเปนฺเต วาติ อุทฺทิสาปิยมาเน วาฯ อนฺตสทฺโท หิ มานสทฺทการิโยฯ โยติ ภิกฺขุฯ นนฺติ ตํ ปาติโมกฺขํฯ จสทฺโท ขุทฺทานุขุทฺทกปทสฺส ทฺวนฺนวากฺยํ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเท กการโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ เตสนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทากานํฯ หีติ สจฺจํฯ เอตานีติ ขุทฺทานุขุทฺทกานิฯ เยติ ภิกฺขูฯ ‘‘ยาว อุปฺปชฺชติเยว, ตาว สํวตฺตนฺติ อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา อิมสฺส นยสฺส ปาฐเสเสหิ โยเชตพฺพตฺตาฯ ครุกภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ลหุกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ อติวิยาติ อติ อิ เอวฯ อิกาโร หิ สนฺธิวเสน อทสฺสนํ คโตฯ

วิยสทฺโท เอวการตฺถวาจโก ‘‘วรมฺหากํ ภุสามิวา’’ติ เอตฺถ (ชา. 1.3.108) อิวสทฺโท วิย, อติ หุตฺวา เอวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ สมีเป สามิวจนนฺติ (รุปสิทฺธิยํ 316 สุตฺเต) อาห ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก’’ติฯ ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺสฯ ตสฺมินฺติ วินเยฯ วิวณฺเณตีติ น เกวลํ ตสฺเสว วิวณฺณมตฺตเมว, อถ โข นินฺทติเยวาติ อาห ‘‘นินฺทตี’’ติฯ ครหตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ อถ วา นินฺทตีติ อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุขา นินฺทติฯ ครหตีติ ปรมฺมุขา ครหตีติฯ ทุติยํฯ

3. โมหนสิกฺขาปทํ

[444] ตติเย อนุสทฺโท ปฏิปาฏิอตฺถํ อนฺโตกตฺวา วิจฺฉตฺถวาจโกติ อาห ‘‘อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเส’’ติฯ โสติ ปาติโมกฺโขฯ อุโปสเถ อุโปสเถ อุทฺทิสิตพฺพนฺติ อนุโปสถิกํฯ เอตฺถาปิ หิ อนุสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโกฯ โสติ ปาติโมกฺโขฯ อุทฺทิสิยมาโน นาม โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ตสฺมิํ อนาจาเร’’ติ ปเทน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยํ อาปตฺติ’’นฺติ ปเทน ยํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ยถาธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺมสทฺเทน ธมฺโม จ วินโย จ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ธมฺโม จ วินโย จา’’ติฯ ยถาติ เยนากาเรนฯ สาธุสทฺโท สุนฺทรตฺโถ, กสทฺโท ปทปูรโณติ อาห ‘‘สุฏฺฐู’’ติฯ อฏฺฐินฺติ จ ‘‘กตฺวา’’ติ จ ทฺเว ปทานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ ‘‘อฏฺฐิกตฺวา’’ติ วา เอกํ ปทํฯ ตตฺถ ปุพฺพนเย อตฺโถ ยสฺสตฺถีติ อฏฺฐิ ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวา, ตํ อฏฺฐิํฯ กตฺวาติ ตฺวาปจฺจยนฺตอุตฺตรปเทน สมาโส น โหติฯ อฏฺฐิกภาวนฺติ เอตฺถ อิกสทฺเทน ‘‘อฏฺฐี’’ติ เอตฺถ อีปจฺจยํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาว’’นฺติปเทน ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺถสฺส ญาเปตพฺพตํ ทสฺเสติฯ อตฺโถ ปเนวํ ทฏฺฐพฺโพ – อฏฺฐิภาวํ กตฺวาติฯ ปจฺฉิมนเย อตฺโถ ยสฺสตฺถีติ อฏฺฐิโก ปุริมนเยเนว ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวาฯ อตฺถยิตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพติ วา อฏฺฐิโก, อฏฺฐิกอิติ นามสทฺทโต ตฺวาปจฺจโย กาตพฺโพฯ ‘‘อฏฺฐิกตฺวา’’ติ อิทํ ปทํ กิริยาวิเสสนํฯ กิริยาวิเสสเน วตฺตมาเน กรธาตุ วา ภูธาตุ วา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสภุํ วุตฺตํ ‘‘กตฺวา หุตฺวา’’ติฯ ตํ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐิกตฺวาติ อฏฺฐิกภาวํ กตฺวา, อฏฺฐิโก หุตฺวา’’ติฯ ตติยํฯ

4. ปหารสิกฺขาปทํ

[449] จตุตฺเถ กสฺมา ฉพฺพคฺคิยา สตฺตรสวคฺคิยานํ ปหารํ เทนฺติ, นนุ อการเณน ปหารํ เทนฺตีติ อาห ‘‘อาวุโส’’ติอาทิฯ อิมินา ยถา วทนฺติ, ตถา อกตตฺตา ปหารํ เทนฺตีติ ทสฺเสติฯ

[451] สเจปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน สเจ อมรติ, กา นาม กถา, ปาจิตฺติยเมวาติ ทสฺเสติฯ ปหาเรนาติ ปหารเหตุนาฯ ยถาติ เยนากาเรนฯ อยนฺติ ภิกฺขุฯ น วิโรจตีติ น โสภติฯ

[452] ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ อการสฺส อญฺญตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘คหฏฺฐสฺส วา’’ติอาทิฯ ปพฺพชิตสฺส วาติ ปริพฺพาชกสฺส วา สามเณรสฺส วาฯ

[453] ‘‘เกนจี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มนุสฺเสน วา’’ติอาทิฯ ตโตติ วิเหฐนโต, อิมินา โมกฺขสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ, ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา สมฺพนฺธํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปตฺถยมาโน’’ติ อิมินา ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติฯ มุคฺคเรน วาติ จตุหตฺถทณฺฑสฺส อทฺเธน ทณฺเฑน วาฯ โสติ โจราทิโกติฯ จตุตฺถํฯ