เอวํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อญฺญสฺส นาโรเจสฺสามี’’ติ เอวํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาฯ อญฺญสฺสาติ วตฺถุ, ปุคฺคลโต อญฺญสฺส ทุติยสฺสฯ โสปีติ ทุติโยปิฯ อญฺญสฺสาติ ตติยสฺสฯ ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ, ตาว อาปชฺชติเยวาติ โยชนาฯ ตสฺเสวาติ อาปตฺติํ อาปนฺนปุคฺคลสฺสฯ วตฺถุปุคฺคโลเยวาติ อาปตฺติํ อาปนฺนปุคฺคโลเยวฯ อยนฺติ ปฐมภิกฺขุฯ อญฺญสฺสาติ ทุติยสฺสฯ โสติ ทุติโย อาโรเจตีติ สมฺพนฺโธฯ เยนาติ ปฐมภิกฺขุนาฯ อสฺสาติ ทุติยสฺสฯ ตสฺเสวาติ ปฐมภิกฺขุสฺเสวฯ วตฺถุปุคฺคลํ อุปนิธาย ‘‘ตติเยน ปุคฺคเลน ทุติยสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ

[400] ปญฺจาปตฺติกฺขนฺเธติ ถุลฺลจฺจยาทิเก ปญฺจ อาปตฺติกฺขนฺเธฯ อชฺฌาจาโร นามาติ อธิภวิตฺวา วีติกฺกมิตฺวา อาจริตพฺพตฺตา อชฺฌาจาโร นามาติฯ จตุตฺถํฯ

5. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทํ

[402] ปญฺจเม องฺคุลิโยติ กรสาขาโยฯ ตา หิ องฺคนฺติ หตฺถโต ปญฺจธา ภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนฺตีติ องฺคุลิโยติ วุจฺจนฺติฯ ลิขนฺตสฺส อุปาลิสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ พหุจินฺเตตพฺพการเณนฯ อสฺสาติ อุปาลิสฺสฯ อุโรติ หทยํฯ ตญฺหิ อุสติ จิตฺตตาโป ทหติ เอตฺถาติ อุโรติ วุจฺจติฯ รูปสุตฺตนฺติ เหรญฺญิกานํ รูปสุตฺตํ, ยถา หตฺถาจริยานํ หตฺถิสุตฺตนฺติฯ อกฺขีนีติ จกฺขูนิฯ ตานิ หิ อกฺขนฺติ วิสเยสุ พฺยาปีภวนฺติ, รูปํ วา ปสฺสติ อิเมหีติ อกฺขีนีติ วุจฺจนฺติฯ มกเสน สูจิมุขานํ คหิตตฺตา ฑํเสน ปิงฺคลมกฺขิกาโยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาโย’’ติฯ ปิงฺคลมกฺขิกาโย หิ ฑํสนฏฺเฐน ขาทนฏฺเฐน ฑํสาติ วุจฺจนฺติฯ ทุกฺกโร ขโม เอตาสนฺติ ทุกฺขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขมาน’’นฺติฯ เวทนานนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสาตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อมธุราน’’นฺติฯ อิมินา อมธุรตฺตา น สาทิตพฺพาติ อสาตาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปาณสทฺทชีวิตสทฺทานํ ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ชีวิตหราน’’นฺติฯ ปาณํ หรนฺติ อปเนนฺตีติ ปาณหรา, ตาสํ เวทนานนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[404] วิชายนกาลโต ปฏฺฐาย ปริปุณฺณวีสติวสฺโส น คเหตพฺโพ, คพฺภคหณกาลโต ปน ปฏฺฐายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐายา’’ติฯ คพฺเภ สยิตกาเลน สทฺธิํ วีสติมํ วสฺสํ ปริปุณฺณมสฺสาติ คพฺภวีโส ปุคฺคโลฯ หีติ สจฺจํฯ ยถาหาติ เยนากาเรน สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เตนากาเรน ภควา อาหาติ โยชนาฯ อถ วา ยถา กิํ วจนํ ภควา อาหาติ โยชนาฯ

คพฺภวีโส หุตฺวา อุปสมฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธฯ อมฺหีติ อสฺมิฯ นุสทฺโท ปริวิตกฺกตฺเถ นิปาโตฯ ยนฺติ ยาทิสํ ปฐมํ จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปฐมํ วิญฺญาณ’’นฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตนฺติ ปฐมํ จิตฺตํ ปฐมํ วิญฺญาณํฯ อสฺสาติ สตฺตสฺสฯ สาว ชาตีติ สา เอว ปฏิสนฺธิ, คพฺโภ นาม โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ปาฬิยํ, วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ โยติ ปุคฺคโลฯ มหาปวารณายาติ อสฺสยุชปุณฺณมิยํฯ สา หิ ปูชิตปวารณตฺตา มหาปวารณาติ วุจฺจติฯ ตโตติ ปวารณาย ชาตกาลโตฯ ตนฺติ มหาปวารณํฯ ปาฏิปเท จาติ เอตฺถ จสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ, ปวารณทิวสปาฏิปททิวเสสุ อญฺญตรสฺมิํ ทิวเส อุปสมฺปาเทตพฺโพติ อตฺโถฯ หายนวฑฺฒนนฺติ กุจฺฉิมฺหิ วสิตมาเสสุ อธิเกสุ หายนญฺจ อูเนสุ วฑฺฒุนญฺจ เวทิตพฺพํฯ

โปราณกตฺเถรา ปน อุปสมฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอกูนวีสติวสฺสนฺติ อนนฺตเร วุตฺตํ เอกูนวีสติวสฺสํฯ นิกฺขมนีโยติ สาวณมาโสฯ โส หิ อนฺโตวีถิโต พาหิรวีถิํ นิกฺขมติ สูริโย อสฺมินฺติ ‘‘นิกฺขมนีโย’’ติ วุจฺจติฯ ปาฏิปททิวเสติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคมนทิวเสฯ ตํ อุปสมฺปาทนํฯ กสฺมาติ ปุจฺฉาฯ เอตฺถ ฐตฺวา ปริหาโร วุจฺจเต มยาติ โยชนาฯ วีสติยา วสฺเสสูติ อุปสมฺปนฺนปุคฺคลสฺส วีสติยา วสฺเสสุฯ

ติํสรตฺติทิวสฺส เอกมาสตฺตา ‘‘จตฺตาโร มาสา ปริหายนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อุกฺกฑฺฒนฺตีติ เอกสฺส อธิกมาสสฺส นาสนตฺถาย วสฺสํ อุปริ กฑฺฒนฺติฯ ตโตติ ฉมาสโต อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ ‘‘เอกูนวีสติวสฺส’’นฺติอาทิวจเนฯ ปน-สทฺโท หิสทฺทตฺโถ, สจฺจนฺติ อตฺโถฯ โยติ ปุคฺคโลฯ ตสฺมาติ ยสฺมา คพฺภมาสานมฺปิ คณนูปคตฺตา คเหตฺวา อุปสมฺปาเทนฺติ, ตสฺมา ฉ มาเส วสิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อฏฺฐ มาเส วสิตฺวา ชาโตปิ น ชีวตีติ สุตฺตนฺตอฏฺฐกถาสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.24-25; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.205) วุตฺตํฯ

[406] ทสวสฺสจฺจเยนาติ อุปสมฺปทโต ทสวสฺสาติกฺกเมนฯ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย วา กมฺมวาจาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติฯ ตนฺติ อุปชฺฌาจริยภูตํ อนุปสมฺปนฺนปุคฺคลํฯ กมฺมวาจาจริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺโต ตํ มุญฺจิตฺวา สเจ อญฺโญปิ กมฺมวาจาจริโย อตฺถิ, สูปสมฺปนฺโนฯ โสว สเจ กมฺมวาจํ สาเวติ, นุปสมฺปนฺโนฯ ญตฺวา ปน ปุน อนุปสมฺปาเทนฺเต สคฺคนฺตราโยปิ มคฺคนฺตราโยปิ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ปญฺจมํฯ

6. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทํ

[407] ฉฏฺเฐ ‘‘ปฏิยาโลก’’นฺติ เอตฺถ อาโลกสทฺเทน สูริโย วุตฺโต อุปจาเรนฯ สูริโย หิ ปุรตฺถิมทิสโต อุคฺคนฺตฺวา ปจฺฉิมทิสํ คโต, ตสฺมา สูริยสงฺขาตสฺส อาโลกสฺส ปฏิมุขํ ‘‘ปฏิยาโลก’’นฺติ วุตฺเต ปจฺฉิมทิสาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ปจฺฉิมํ ทิสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ กมฺมิกาติ กมฺเม ยุตฺตา ปยุตฺตาฯ

[409] ราชานนฺติ เอตฺถ รญฺโญ สนฺตกํ ‘‘ราชา’’ติ วุจฺจติ อุปจาเรน, อถ วา รญฺโญ เอโส ‘‘ราชา’’ติ กตฺวา รญฺโญ สนฺตกํ ‘‘ราชา’’ติ วุจฺจติฯ เถยฺยนฺติ เถเนตฺวา ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. 606) วิย นิคฺคหีตาคโม โหติฯ