‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;

หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติฯ

4. อิสฺสตฺตสุตฺตํ

[135] สาวตฺถินิทานํฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชา ปเสนทิ โกสโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตฺถ นุ โข, ภนฺเต, ทานํ ทาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยตฺถ โข, มหาราช, จิตฺตํ ปสีทตี’’ติฯ ‘‘กตฺถ ปน, ภนฺเต, ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ? ‘‘อญฺญํ โข เอตํ, มหาราช, กตฺถ ทานํ ทาตพฺพํ, อญฺญํ ปเนตํ กตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ? สีลวโต โข, มหาราช, ทินฺนํ มหปฺผลํ, โน ตถา ทุสฺสีเลฯ เตน หิ, มหาราช, ตญฺเญเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิฯ ยถา, เต ขเมยฺย, ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, อิธ ตฺยสฺส ยุทฺธํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ สงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห [สมูปพฺพูฬฺโห (สี.), สมุปพฺพุฬฺโห (ปี.)]ฯ อถ อาคจฺเฉยฺย ขตฺติยกุมาโร อสิกฺขิโต อกตหตฺโถ อกตโยคฺโค อกตูปาสโน ภีรุ ฉมฺภี อุตฺราสี ปลายีฯ ภเรยฺยาสิ ตํ ปุริสํ, อตฺโถ จ เต ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติ? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, ภเรยฺยํ ตํ ปุริสํ, น จ เม อตฺโถ ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติฯ ‘‘อถ อาคจฺเฉยฺย พฺราหฺมณกุมาโร อสิกฺขิโต…เป.… อถ อาคจฺเฉยฺย เวสฺสกุมาโร อสิกฺขิโต…เป.… อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺทกุมาโร อสิกฺขิโต…เป.… น จ เม อตฺโถ ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, อิธ ตฺยสฺส ยุทฺธํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ สงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโหฯ อถ อาคจฺเฉยฺย ขตฺติยกุมาโร สุสิกฺขิโต กตหตฺโถ กตโยคฺโค กตูปาสโน อภีรุ อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายีฯ ภเรยฺยาสิ ตํ ปุริสํ, อตฺโถ จ เต ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติ? ‘‘ภเรยฺยาหํ, ภนฺเต , ตํ ปุริสํ, อตฺโถ จ เม ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติฯ ‘‘อถ อาคจฺเฉยฺย พฺราหฺมณกุมาโร…เป.… อถ อาคจฺเฉยฺย เวสฺสกุมาโร…เป.… อถ อาคจฺเฉยฺย สุทฺทกุมาโร สุสิกฺขิโต กตหตฺโถ กตโยคฺโค กตูปาสโน อภีรุ อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายีฯ ภเรยฺยาสิ ตํ ปุริสํ, อตฺโถ จ เต ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติ? ‘‘ภเรยฺยาหํ, ภนฺเต, ตํ ปุริสํ, อตฺโถ จ เม ตาทิเสน ปุริเสนา’’ติฯ

‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ยสฺมา กสฺมา เจปิ [ยสฺมา เจปิ (สี. สฺยา. กํ. ก.)] กุลา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต โหติ, โส จ โหติ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต, ตสฺมิํ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติฯ กตมานิ ปญฺจงฺคานิ ปหีนานิ โหนฺติ? กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติฯ อิมานิ ปญฺจงฺคานิ ปหีนานิ โหนฺติฯ กตเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติฯ อิเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติฯ อิติ ปญฺจงฺควิปฺปหีเน ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติฯ อิทมโวจ ภควา…เป.… สตฺถา –

‘‘อิสฺสตฺตํ [อิสฺสตฺถํ (สี. สฺยา. กํ.)] พลวีริยญฺจ [พลวิริยญฺจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ยสฺมิํ วิชฺเชถ มาณเว;

ตํ ยุทฺธตฺโถ ภเร ราชา, นาสูรํ ชาติปจฺจยาฯ

‘‘ตเถว ขนฺติโสรจฺจํ, ธมฺมา ยสฺมิํ ปติฏฺฐิตา;

อริยวุตฺติํ เมธาวิํ, หีนชจฺจมฺปิ ปูชเยฯ

‘‘การเย อสฺสเม รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

ปปญฺจ วิวเน กยิรา, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จฯ

‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘ยถา หิ เมโฆ ถนยํ, วิชฺชุมาลี สตกฺกกุ;

ถลํ นินฺนญฺจ ปูเรติ, อภิวสฺสํ วสุนฺธรํฯ

‘‘ตเถว สทฺโธ สุตวา, อภิสงฺขจฺจ โภชนํ;

วนิพฺพเก ตปฺปยติ, อนฺนปาเนน ปณฺฑิโตฯ

‘‘อาโมทมาโน ปกิเรติ, เทถ เทถาติ ภาสติ;

ตํ หิสฺส คชฺชิตํ โหติ, เทวสฺเสว ปวสฺสโต;

สา ปุญฺญธารา วิปุลา, ทาตารํ อภิวสฺสตี’’ติฯ

5. ปพฺพตูปมสุตฺตํ

[136] สาวตฺถินิทานํ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข ราชานํ ปเสนทิํ โกสลํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘หนฺท, กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวา ทิวสฺสา’’ติ? ‘‘ยานิ ตานิ, ภนฺเต, รญฺญํ ขตฺติยานํ มุทฺธาวสิตฺตานํ อิสฺสริยมทมตฺตานํ กามเคธปริยุฏฺฐิตานํ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺตานํ มหนฺตํ ปถวิมณฺฑลํ อภิวิชิย อชฺฌาวสนฺตานํ ราชกรณียานิ ภวนฺติ, เตสุ ขฺวาหํ, เอตรหิ อุสฺสุกฺกมาปนฺโน’’ติฯ

‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช, อิธ เต ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สทฺธายิโก ปจฺจยิโกฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘ยคฺเฆ, มหาราช, ชาเนยฺยาสิ, อหํ อาคจฺฉามิ ปุรตฺถิมาย ทิสายฯ ตตฺถทฺทสํ มหนฺตํ ปพฺพตํ อพฺภสมํ สพฺเพ ปาเณ นิปฺโปเถนฺโต อาคจฺฉติฯ ยํ เต, มหาราช, กรณียํ, ตํ กโรหี’ติฯ อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ปจฺฉิมาย ทิสาย…เป.… อถ ตติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุตฺตราย ทิสาย…เป.… อถ จตุตฺโถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ทกฺขิณาย ทิสาย สทฺธายิโก ปจฺจยิโกฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘ยคฺเฆ มหาราช, ชาเนยฺยาสิ, อหํ อาคจฺฉามิ ทกฺขิณาย ทิสายฯ ตตฺถทฺทสํ มหนฺตํ ปพฺพตํ อพฺภสมํ สพฺเพ ปาเณ นิปฺโปเถนฺโต อาคจฺฉติฯ ยํ เต, มหาราช, กรณียํ ตํ กโรหี’ติฯ เอวรูเป เต, มหาราช, มหติ มหพฺภเย สมุปฺปนฺเน ทารุเณ มนุสฺสกฺขเย [มนุสฺสกาเย (ก.)] ทุลฺลเภ มนุสฺสตฺเต กิมสฺส กรณีย’’นฺติ?

‘‘เอวรูเป เม, ภนฺเต, มหติ มหพฺภเย สมุปฺปนฺเน ทารุเณ มนุสฺสกฺขเย ทุลฺลเภ มนุสฺสตฺเต กิมสฺส กรณียํ อญฺญตฺร ธมฺมจริยาย อญฺญตฺร สมจริยาย อญฺญตฺร กุสลกิริยาย อญฺญตฺร ปุญฺญกิริยายา’’ติ?

‘‘อาโรเจมิ โข เต, มหาราช, ปฏิเวเทมิ โข เต, มหาราช, อธิวตฺตติ โข ตํ, มหาราช, ชรามรณํฯ