อถ โข อปรา เทวตา ภควโต สนฺติเก อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘ปสฺส สมาธิํ สุภาวิตํ จิตฺตญฺจ สุวิมุตฺตํ, น จาภินตํ น จาปนตํ น จ สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคตํ [สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตวตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวตํ (ก.)]ฯ โย เอวรูปํ ปุริสนาคํ ปุริสสีหํ ปุริสอาชานียํ ปุริสนิสภํ ปุริสโธรยฺหํ ปุริสทนฺตํ อติกฺกมิตพฺพํ มญฺเญยฺย กิมญฺญตฺร อทสฺสนา’’ติฯ
‘‘ปญฺจเวทา สตํ สมํ, ตปสฺสี พฺราหฺมณา จรํ;
จิตฺตญฺจ เนสํ น สมฺมา วิมุตฺตํ, หีนตฺถรูปา น ปารงฺคมา เตฯ
‘‘ตณฺหาธิปนฺนา วตสีลพทฺธา, ลูขํ ตปํ วสฺสสตํ จรนฺตา;
จิตฺตญฺจ เนสํ น สมฺมา วิมุตฺตํ, หีนตฺถรูปา น ปารงฺคมา เตฯ
‘‘น มานกามสฺส ทโม อิธตฺถิ, น โมนมตฺถิ อสมาหิตสฺส;
เอโก อรญฺเญ วิหรํ ปมตฺโต, น มจฺจุเธยฺยสฺส ตเรยฺย ปาร’’นฺติฯ
‘‘มานํ ปหาย สุสมาหิตตฺโต, สุเจตโส สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต;
เอโก อรญฺเญ วิหรมปฺปมตฺโต, ส มจฺจุเธยฺยสฺส ตเรยฺย ปาร’’นฺตฺนฺตฺติฯ
9. ปฐมปชฺชุนฺนธีตุสุตฺตํ
[39] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ อถ โข โกกนทา ปชฺชุนฺนสฺส ธีตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ มหาวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เอกมนฺตํ ฐิตา โข สา เทวตา โกกนทา ปชฺชุนฺนสฺส ธีตา ภควโต สนฺติเก อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘เวสาลิยํ วเน วิหรนฺตํ, อคฺคํ สตฺตสฺส สมฺพุทฺธํ;
โกกนทาหมสฺมิ อภิวนฺเท, โกกนทา ปชฺชุนฺนสฺส ธีตาฯ
‘‘สุตเมว ปุเร อาสิ, ธมฺโม จกฺขุมตานุพุทฺโธ;
สาหํ ทานิ สกฺขิ ชานามิ, มุนิโน เทสยโต สุคตสฺสฯ
‘‘เย เกจิ อริยํ ธมฺมํ, วิครหนฺตา จรนฺติ ทุมฺเมธา;
อุเปนฺติ โรรุวํ โฆรํ, จิรรตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ
‘‘เย จ โข อริเย ธมฺเม, ขนฺติยา อุปสเมน อุเปตา;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกาย ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ
10. ทุติยปชฺชุนฺนธีตุสุตฺตํ
[40] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํฯ อถ โข จูฬโกกนทา [จุลฺลโกกนทา (สี. สฺยา. กํ.)] ปชฺชุนฺนสฺส ธีตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ มหาวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ เอกมนฺตํ ฐิตา โข สา เทวตา จูฬโกกนทา ปชฺชุนฺนสฺส ธีตา ภควโต สนฺติเก อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘อิธาคมา วิชฺชุปภาสวณฺณา, โกกนทา ปชฺชุนฺนสฺส ธีตา;
พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ นมสฺสมานา, คาถาจิมา อตฺถวตี อภาสิฯ
‘‘พหุนาปิ โข ตํ วิภเชยฺยํ, ปริยาเยน ตาทิโส ธมฺโม;
สํขิตฺตมตฺถํ [สํขิตฺตมตฺตํ (ก.)] ลปยิสฺสามิ, ยาวตา เม มนสา ปริยตฺตํฯ
‘‘ปาปํ น กยิรา วจสา มนสา,
กาเยน วา กิญฺจน สพฺพโลเก;
กาเม ปหาย สติมา สมฺปชาโน,
ทุกฺขํ น เสเวถ อนตฺถสํหิต’’นฺติฯ
สตุลฺลปกายิกวคฺโค จตุตฺโถฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
สพฺภิมจฺฉรินา สาธุ, น สนฺตุชฺฌานสญฺญิโน;
สทฺธา สมโย สกลิกํ, อุโภ ปชฺชุนฺนธีตโรติฯ
5. อาทิตฺตวคฺโค
