คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

(ก)

เทวาติเทวํ สุคตํ, เทวพฺรฺหฺมินฺทวนฺทิตํ;

ธมฺมญฺจ วฏฺฏุปจฺเฉทํ, นตฺวา วฏฺฏาติตํ คณํฯ

(ข)

วนฺทนามยปุญฺเญน, กมฺเมน รตนตฺตเย;

เฉตฺวา อุปทฺทเว สพฺเพ, อารภิสฺสํ สมาหิโตฯ

(ค)

เถเรน พุทฺธทตฺเตน, รจิตสฺส สมาสโต;

สํวณฺณนมสํกิณฺณํ, อุตฺตรสฺส ยถาพลํฯ

[1] อถายมาจริโย อตฺตโน วิรจิเต วินเย ตสฺสุปนิสฺสเย วินยปิฏเก จ ภิกฺขูนํ นานปฺปการโกสลฺลชนนตฺถํ ปริวารฏฺฐกถายญฺจ อาคตวินิจฺฉยํ สงฺคเหตฺวา อุตฺตรปกรณํ วณฺณยิตุกาโม ปฐมํ ตาว อนฺตรายนิวารเณน ยถาธิปฺเปตสาธนตฺถํ รตนตฺตยํ วนฺทนฺโต อาห ‘‘สพฺพสตฺตุตฺตม’’นฺติอาทิฯ

ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนาปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถาจริเยหิ พหุธา ปปญฺจิตํ, อมฺเหหิ จ วินยวินิจฺฉยวณฺณนายํ สมาสโต ทสฺสิตนฺติ น ตํ อิธ วณฺณยิสฺสามฯ

ปกรณาภิเธยฺย กรณปฺปการปโยชนานิปิ ตตฺถ ทสฺสิตนยานุสาเรน อิธาปิ เวทิตพฺพานิฯ สมฺพนฺธาทิทสฺสนมุเขน อนุตฺตานปทวณฺณนเมเวตฺถ กริสฺสามิฯ

ชินํ, ธมฺมญฺจ, คณญฺจ วนฺทิตฺวา อุตฺตรํ ทานิ กริสฺสามีติ สมฺพนฺโธฯ กิํวิสิฏฺฐํ ชินํ, ธมฺมํ, คณญฺจ วนฺทิตฺวาติ อาห ‘‘สพฺพสตฺตุตฺตม’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ สพฺพสตฺตุตฺตมนฺติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตา อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคิตาติ สตฺตา, ปรมตฺถโต สตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตา อุปาทานกฺขนฺธา โวหารโต ขนฺธสนฺตติํ อุปาทาย ปญฺญตฺตา สมฺมุติ ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต ปน กามาวจราทิภูมิวเสน, นิรยาทิปเทสวเสน, อเหตุกาทิปฏิสนฺธิวเสนาติ เอวมาทีหิ อนนฺตปเภทาฯ เตสุ ขีณาสวานํ ยถาวุตฺตนิพฺพจนตฺเถน สตฺตโวหาโร น ลพฺภติฯ ตถาปิ เต ภูตปุพฺพคติยา วา ตํสทิสตฺตา วา ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สพฺเพ จ เต สตฺตา จา ติ สพฺพสตฺตาฯ อุทฺธฏตมตฺตา, อุคฺคตตมตฺตา, เสฏฺฐตฺตา จ อุตฺตโม, สพฺพสตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตเรหิ รูปารูปคุเณหิ อุตฺตโม, สพฺพสตฺเตสุ วา อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโฐติ สพฺพสตฺตุตฺตโมฯ ‘‘ชิน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

ปุนปิ กิํวิสิฏฺฐนฺติ อาห ‘‘ธีร’’นฺติฯ ธี วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อีรติ วตฺตตีติ ธีโร, ตํฯ ตาทิภาเวน อินฺทขีลสิเนรุอาทโย วิย อฏฺฐโลกธมฺมสงฺขาเตน ภุสวาเตน อกมฺปิยฏฺเฐน, จตุเวสารชฺชวเสน สเทวเก โลเก เกนจิ อกมฺปนียฏฺเฐน จ ธีรํ, ธิติสมฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ อิทมฺปิ ตสฺเสว วิเสสนํฯ

วนฺทิตฺวาติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ อภิวาเทตฺวาติ อตฺโถ, ยถาภุจฺจคุณสํกิตฺตเนน โถเมตฺวาฯ สิรสาติ ภตฺติภาวนตุตฺตมงฺเคน กรณภูเตนฯ

อิมินา วิเสสโต กายปณาโม ทสฺสิโต, คุณสํกิตฺตเนน วจีปณาโม, อุภยปณาเมหิ นานนฺตริยกตาย มโนปณาโมปิ ทสฺสิโต จ โหติฯ

ชินนฺติ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุขนฺธมารสงฺขาเต ปญฺจวิเธ มาเร พลวิธมนสมอุจฺเฉทปหานสหายเวกลฺลนิทาโนปจฺเฉทวิสยาติกฺกมวเสน ปญฺจหิ อากาเรหิ ชิตวาติ ชิโน, ตํฯ

‘‘ธมฺม’’นฺติ เอตสฺส นิพฺพจนาทิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เหฏฺฐา ทสฺสิโตวฯ อธมฺมวิทฺธํสนฺติ ธมฺมสงฺขาตสฺส กุสลสฺส ปฏิปกฺขตฺตา อธมฺโม วุจฺจติ อกุสลธมฺโม, ตํ อกุสลสงฺขาตํ อธมฺมํ วิทฺธํเสติ วินาเสติ ปชหติ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนนาติ อธมฺมวิทฺธํโส, สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ ปริยตฺติ หิ ปญฺจนฺนํ ปหานานํ มูลการณตฺตา ผลูปจาเรน ตถา วุจฺจติ, ตํ อธมฺมวิทฺธํสํฯ ‘‘ธมฺม’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

คณนฺติ อฏฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ, สงฺฆนฺติ อตฺโถฯ องฺคณนาสนนฺติ อตฺตโน นิสฺสยํ องฺคนฺติ มตฺเถนฺตีติ องฺคณา, กิเลสา ราคโทสโมหา, เต องฺคเณ นาเสติ ยถาโยคํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนหิ ปชหตีติ องฺคณนาสโน, ตํฯ ‘‘คณ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

[2] มยา วินยสฺส โย สาโร วินิจฺฉโย รจิโต, ตสฺส วินิจฺฉยสฺสาติ โยชนาฯ นตฺถิ ตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, สพฺเพสุ วินิจฺฉเยสุ, สพฺเพสํ วา วินิจฺฉยานํ อนุตฺตโร อุตฺตโม วินิจฺฉโยติ สพฺพานุตฺตโร, ตํฯ อุตฺตรํ ปกรณํ อิทานิ กริสฺสามีติ โยชนาฯ

[3] ภณโตติ ภณนฺตสฺส ปคุณํ วาจุคฺคตํ กโรนฺตสฺสฯ ปฐโตติ ปฐนฺตสฺส วาจุคฺคตํ สชฺฌายนฺตสฺสฯ

ปยุญฺชโตติ ตตฺถ ปกาเรน ยุญฺชนฺตสฺส, ตํ อญฺเญสํ วาเจนฺตสฺส วาฯ สุณโตติ ปเรหิ วุจฺจมานํ สุณนฺตสฺสฯ จินฺตยโตติ ยถาสุตํ อตฺถโต, สทฺทโต จ จินฺเตนฺตสฺสฯ ‘‘อพุทฺธสฺส พุทฺธิวฑฺฒน’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วิภตฺติโลโปฯ อพุทฺธสฺส พาลสฺส วินเย อปฺปกตญฺญุโน ภิกฺขุภิกฺขุนิชนสฺสฯ พุทฺธิวฑฺฒนํ วินยวินิจฺฉเย ปญฺญาวุทฺธินิปฺผาทกํฯ อถ วา พุทฺธสฺส วินิจฺฉเย กตปริจยตฺตา ปญฺญวโต ชนสฺส พุทฺธิวฑฺฒนํ พุทฺธิยา ปญฺญาย ติกฺขวิสทภาวาปาทเนน ภิยฺโยภาวสาธกํฯ ปรมํ อุตฺตมํ อุตฺตรํ นาม ปกรณํ วทโต กเถนฺตสฺส เม มม สนฺติกา นิรตา วินิจฺฉเย, ตีสุ สิกฺขาสุ วา วิเสเสน รตา นิโพธถ ชานาถ สุตมยญาณํ อภินิปฺผาเทถาติ โสตุชนํ สวเน นิโยเชติฯ

มหาวิภงฺคสงฺคหกถาวณฺณนา

[4] เอวํ โสตุชนํ สวเน นิโยเชตฺวา ยถาปฏิญฺญาตํ อุตฺตรวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เมถุน’’นฺติอาทิฯ ‘‘กติ อาปตฺติโย’’ติ อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา, อทิฏฺฐโชตนา, วิมติจฺเฉทนา, อนุมติ, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจนฺนํ ปุจฺฉานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ติสฺโส อาปตฺติโย ผุเสติ ตสฺสา สงฺเขปโต วิสฺสชฺชนํฯ

[5] เอวํ คณนาวเสน ทสฺสิตานํ ‘‘ภเว’’ติอาทิ สรูปโต ทสฺสนํฯ เขตฺเตติ ติณฺณํ มคฺคานํ อญฺญตรสฺมิํ อลฺโลกาเส ติลพีชมตฺเตปิ ปเทเสฯ เมถุนํ ปฏิเสวนฺตสฺส ปาราชิกํ ภเวติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ‘‘เยภุยฺยกฺขายิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, อุปฑฺฒกฺขายิเตปิ ถุลฺลจฺจยสฺส เหฏฺฐา วุตฺตตฺตาฯ วฏฺฏกเต มุเข อผุสนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ