เมนู

นิคมนกถาวณฺณนา

[3168-78] เอวํ ‘‘วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย, ปาโมชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปอนิพฺพานตฺถายา’’ติ (ปริ. 365) ทสฺสิตานิสํสปรมฺปรานิทฺธารณมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปริยนฺตํ สานิสํสํ วินยกถํ กเถตฺวา ตสฺสา ปมาณตญฺจ วิภาเวตฺวา อตฺตโน สุตพุทฺธตฺตา ‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (อ. นิ. 3.126; กถา. 806) วจนโต ภควโต จริตมนุวตฺตนฺโต ตสฺส เทสกาลาทิวเสน นิทานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เสฏฺฐสฺสา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เสฏฺฐสฺสาติ ธนธญฺญวตฺถาลงฺการาทิอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติยา เจว คามราชธานิเขตฺตวตฺถุนทิตฬาการามาทิสมฺปตฺติยา จ ปสตฺถตรสฺสฯ นาภิภูเตติ มชฺฌวตฺติตาย นาภิสทิเสฯ นิรากุเลติ มชฺฌวตฺติตาเยว ปริมณฺฑลาทิสมฺภวโต วิโลปาทิอากุลรหิเตฯ สพฺพสฺส ปน โลกสฺส รามณียเก สมฺปิณฺฑิเต วิย รมณียตเร ภูตมงฺคเล คาเมติ สมฺพนฺโธฯ

ปุนปิ กิํวิสิฏฺเฐติ อาห ‘‘กทลี’’ติอาทิฯ กทลี จ สาลญฺจ ตาลญฺจ อุจฺฉุ จ นาฬิเกรา จ กทลี…เป.… นาฬิเกรา, เตสํ วนานิ กทลี…เป.… นาฬิเกรวนานิ, เตหิ อากุเล อากิณฺเณติ อตฺโถฯ

กมลานิ จ อุปฺปลานิ จ กมลุปฺปลานิ, เตหิ สญฺฉนฺนา กมลุปฺปลสญฺฉนฺนา, สลิลสฺส อาสยา สลิลาสยา, กมลุปฺปลสญฺฉนฺนา จ เต สลิลาสยา จาติ กมล…เป.… สลิลาสยา, เตหิ โสภิโต กมลุปฺปลสญฺฉนฺนสลิลาสยโสภิโต, ตสฺมิํฯ

กาเวริยา ชลํ กาเวริชลํ, กาเวริชลสฺส สมฺปาโต ปวตฺตนํ กาเวริชลสมฺปาโต, เตน ปริ สมนฺตโต ภูตํ ปวตฺติตํ มหีตลํ เอตสฺสาติ กาเวริชลสมฺปาตปริภูตมหีตโล, ตสฺมิํฯ อิทฺเธติ นานาสมฺปตฺติยา สมิทฺเธฯ สพฺพงฺคสมฺปนฺเนติ สพฺพสุโขปกรณสมฺปนฺเนฯ มงฺคเลติ ชนานํ อิทฺธิวุทฺธิการณภูเตฯ ภูตมงฺคเลติ เอวํนามเก คาเมฯ

ปวโร ติรตารีณตลาทิคเณหิ กุลาจลจกฺกโภคินา โภควลยสีทนฺตรสาคราทิ อากาโร เอตาสนฺติ ปวราการา, ปาการา จ ปริขา จ ปาการปริขา, ปวราการา จ ตา ปาการปริขา จาติ ปวราการปาการปริขา, ตาหิ ปริวาริโต ปวราการปาการปริขาปริวาริโต, ตสฺมิํฯ ทสฺสนีเยติ ทสฺสนารเหฯ มโน รมติ เอตฺถาติ มโนรโม, ตสฺมิํฯ

ตีรสฺส อนฺโต ตีรนฺโต, ตีรเมว วา อนฺโต ตีรนฺโต, โปกฺขรณิโสพฺภอุทกวาหกปริขาทีนํ กูลปฺปเทโส, ตีรนฺเต รุหิํสุ ชายิํสูติ ตีรนฺตรุหา, ตีรนฺตรุหา จ เต พหุตฺตา อตีรา อปริจฺเฉทา จาติ ตีรนฺตรุหวาตีราฯ ว-กาโร สนฺธิโช, ตรูนํ ราชาโน ตรุราชาโน, ตีรนฺตรุหวาตีรา จ เต ตรุราชาโน จาติ ตีรนฺตรุหวาตีรตรุราชาโน, เตหิ วิราชิโต ตีรนฺต…เป.… วิราชิโต, ตสฺมิํ, ปุปฺผูปคผลูปคฉายูปเคหิ มหารุกฺเขหิ ปฏิมณฺฑิเตติ อตฺโถฯ

‘‘ตีรนฺตรุหวานตรุราชิวิราชิเต’’ติ วา ปาโฐ, ตีรนฺตรุหานํ วานตรูนํ เวตรูปรุกฺขานํ ราชีหิ ปนฺตีหิ ปฏิมณฺฑิเตติ อตฺโถฯ ทิชานํ คณา ทิชคณา, นานา จ เต ทิชคณา จาติ นานาทิชคณา, เต ตโต ตโต อาคนฺตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นานาทิชคณาราโม, ตสฺมิํ, สุกโกกิลมยูราทิสกุณานํ อาคนฺตฺวา รมนฏฺฐานภูเตติ อตฺโถฯ นานารามมโนรเมติ นานา อเนเก อารามา ปุปฺผผลารามา นานารามา, เตหิ มโนรโมติ นานารามมโนรโม, ตสฺมิํฯ

จารู จ เต ปงฺกชา จาติ จารุปงฺกชา, กมลุปฺปลกุมุทาทโย, จารุปงฺกเชหิ สํกิณฺณา สญฺฉนฺนา จารุปงฺกชสํกิณฺณา, จารุปงฺกชสํกิณฺณา จ เต ตฬากา เจติ จารุปงฺกชสํกิณฺณตฬากา, เตหิ สมลงฺกโต วิภูสิโต จารุ…เป.… สมลงฺกโต, ตสฺมิํฯ สุนฺทโร มธุโร รโส อสฺสาติ สุรสํ, สุรสญฺจ ตํ อุทกญฺจาติ สุรโสทกํ, สุรโสทเกน สมฺปุณฺณา สุรโสทกสมฺปุณฺณา, วรา จ เต กูปา จาติ วรกูปา, สุรโสทกสมฺปุณฺณา จ เต วรกูปา เจติ สุรโสทกสมฺปุณฺณวรกูปา, เตหิ อุปโสภิโต สุรโส…เป.… กูปโสภิโต, ตสฺมิํฯ

วิเสเสน จิตฺราติ วิจิตฺรา, วิจิตฺรา จ เต วิปุลา จาติ วิจิตฺรวิปุลา, วิจิตฺรวิปุลา จ เต มณฺฑปา จาติ…เป.… มณฺฑปา, อติสเยน อุคฺคตา อจฺจุคฺคตา, อจฺจุคฺคตา จ เต วรมณฺฑปา จาติ อจฺจุคฺควรมณฺฑปา, คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลโป, วิจิตฺรวิปุลา จ เต อจฺจุคฺควรมณฺฑปา จาติ วิจิตฺรวิปุลอจฺจุคฺควรมณฺฑปา, เตหิ มณฺฑิโต วิภูสิโต วิจิตฺร…เป.… มณฺฑิโต, ตสฺมิํฯ มณฺฑํ สูริยรสฺมิํ ปาติ รกฺขตีติ มณฺฑโปฯ ตโต ตโต อาคมฺม วสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโส, ปาสาทหมฺมิยมาฬาทโยฯ อเนเกหีติ พหูหิฯ อจฺจนฺตนฺติ อติสเยนฯ

ธรณีตลํ เภตฺวา อุคฺคเตน วิย, ขรํ ผรุสํ เกลาสสิขรํ ชิตฺวา อวหสนฺเตน วิย ถูเปน จ อุปโสภิเต วิหาเรติ โยชนาฯ

อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโท, สรเท อมฺพุโท สรทมฺพุโท, ถุลฺลนตมหนฺตภาวสามญฺเญน สรทมฺพุเทน สงฺกาโส สรทมฺพุทสงฺกาโส, ตสฺมิํฯ สมฺมา อุสฺสิโต อุคฺคโตติ สมุสฺสิโต, ตสฺมิํฯ โอโลเกนฺตานํ, วสนฺตานญฺจ ปสาทํ จิตฺตสฺส โตสํ ชเนตีติ ปสาทชนนํ, ตสฺมิํฯ เอตฺตาวตา วินยวินิจฺฉยกถาย ปวตฺติตเทสํ ทสฺเสติ, ‘‘วสตา มยา’’ติ กตฺตารํฯ

เทวทตฺตจิญฺจมาณวิกาทีหิ กตาปราธสฺส, สีตุณฺหาทิปริสฺสยสฺส จ สหนโต, สสนฺตานคตกิเลสาทีนํ หนนโต จ สีโห วิยาติ สีโห, พุทฺโธ จ โส สีโห จาติ พุทฺธสีโหฯ เสฏฺฐปริยาโย วา สีห-สทฺโท, พุทฺธเสฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ วุตฺตสฺสาติ เทสิตสฺสฯ วินยสฺส วินยปิฏกสฺสฯ วินิจฺฉโยติ ปาฐาคโต เจว อฏฺฐกถาคโต จ อาจริยปรมฺปราภโต จ วินิจฺฉโยฯ พุทฺธสีหนฺติ เอวํนามกํ มหาเถรํฯ สมุทฺทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา, เตน กตอายาจนํ ปฏิจฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา พาหิรนิมิตฺตํ ทสฺสิตํฯ

อยํ วินิจฺฉโย มม สทฺธิวิหาริกํ พุทฺธสีหํ สมุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ หิตตฺถาย สมาสโต วรปาสาเท วสตา มยา กโตติ โยชนาฯ

กิมตฺถายาติ อาห ‘‘วินยสฺสาวโพธตฺถํ, สุเขเนวาจิเรน จา’’ติ, อนุปาทิเสเสน นิพฺพานปริยนฺตานิสํสสฺส วินยปิฏกสฺส ปกรณสฺส คนฺถวเสน สมาเสตฺวา อตฺถวเสน สุฏฺฐุ วินิจฺฉิตตฺตา สุเขน เจว อจิเรน จ อวโพธนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ภิกฺขูนนฺติ ปธานนิทสฺสนํ, เอกเสสนิทฺเทโส วา เหฏฺฐา –

‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ หิตตฺถาย สมาหิโตฯ ปวกฺขามี’’ติ (วิ. วิ. คนฺถารมฺภกถา 2) –

อารทฺธตฺตาฯ อิมินา ปโยชนํ ทสฺสิตํฯ

[3179] เอวํ เทสกตฺตุนิมิตฺตปโยชนานิ ทสฺเสตฺวา กาลนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อจฺจุตา’’ติอาทิฯ วิกฺกมนํ วิกฺกนฺโต, วิกฺกโมติ อตฺโถฯ อจฺจุตํ เกนจิ อนภิภูตํ, ตญฺจ ตํ วิกฺกนฺตญฺจาติ อจฺจุตวิกฺกนฺตํ, อจฺจุตสฺส นารายนสฺส วิย อจฺจุตวิกฺกนฺตํ เอตสฺสาติ อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺโตฯ โก โส? ราชา, ตสฺมิํฯ กลมฺภกุลํ นนฺทยตีติ กลมฺภกุลนนฺทโน, ตสฺมิํฯ อิมินา ตสฺส กุลวํโส นิทสฺสิโตฯ กลมฺภกุลวํสชาเต อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺตนาเม โจฬราชินิ มหิํ โจฬรฏฺฐํ สมนุสาสนฺเต สมฺมา อนุสาสนฺเต สติ ตสฺมิํ โจฬราชินิ รชฺชํ กาเรนฺเต สติ อยํ วินิจฺฉโย มยา อารทฺโธ เจว สมาปิโต จาติฯ อิมินา กาลํ นิทสฺเสติฯ

[3180] อิทานิ อิมํ วินยวินิจฺฉยปฺปกรณํ กโรนฺเตน อตฺตโน ปุญฺญสมฺปทํ สกลโลกหิตตฺถาย ปริณาเมนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ อยํ วินยวินิจฺฉโย อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธิํ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต, ตถา สตฺตานํ ธมฺมสํยุตา กุสลนิสฺสิตา สงฺกปฺปา จิตฺตุปฺปาทา, อธิปฺเปตตฺถา วา สพฺเพ อนฺตรายํ วินา สิชฺฌนฺตุ นิปฺปชฺชนฺตูติ โยชนาฯ

[3181] เตเนว ปุญฺญปฺผลภาเวน สกลโลกหิเตกเหตุโน ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺฐิติมาสีสนฺโต อาห ‘‘ยาว ติฏฺฐตี’’ติอาทิฯ

‘‘มนฺทาโร’’ติ วุจฺจติ สีตสินิทฺธเอกปพฺพตราชาฯ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต นิคฺคมปฺปเทโส ‘‘กนฺทโร’’ติ วุจฺจติฯ สีตสินิทฺธวิปุลปุลินตเลหิ, สนฺทมานสาตสีตลปสนฺนสลิเลหิ, กีฬมานนานปฺปการมจฺฉคุมฺเพหิ, อุภยตีรปุปฺผผลปลฺลวาลงฺกตตรุลตาวเนหิ, กูชมานสุกสาลิกกโอกิลมยูรหํสาทิสกุนฺตาภิรุเตหิ, ตตฺถ ตตฺถ ปริภมนฺตภมรามวชฺชาหิ จ จารุ มนุญฺญา กนฺทรา เอตสฺสาติ จารุกนฺทโรฯ กลิ วุจฺจติ อปราโธ, ตํ สาสติ หิํสติ อปเนตีติ กลิสาสนํฯ ‘‘กลุสาสน’’นฺติ วา ปาโฐฯ กลุสํ วุจฺจติ ปาปํ, ตํ อสติ วิกฺขิปติ ทูรมุสฺสารยตีติ กลุสาสนํ, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ ติวิธสาสนํฯ

[3182] เอวํ โอกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถหิตสาธกสฺส สาสนสฺส จิรฏฺฐิติํ ปตฺเถตฺวา เตเนว ปุญฺญกมฺมานุภาเวน โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถเหตุมาสีสนฺโต อาห ‘‘กาเล’’ติอาทิฯ กาเลติ สสฺสสมิทฺธีนํ อนุรูเป กาเลฯ สมฺมา ปวสฺสนฺตูติ อวุฏฺฐิอติวุฏฺฐิโทสรหิตา ยถา สสฺสาทีนิ สมฺปชฺชนฺติ, ตถา วสฺสํ วุฏฺฐิธารํ ปวสฺสนฺตูติ อตฺโถฯ วสฺสวลาหกาติ วสฺสวลาหกาธิฏฺฐิตา ปชฺชุนฺนเทวปุตฺตาฯ มหีปาลาติ ราชาโนฯ ธมฺมโตติ ทสราชธมฺมโตฯ สกลํ มหินฺติ ปถวินิสฺสิตสพฺพชนกายํฯ

[3183] เอวํ สพฺพโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติสาธนตฺถาย อตฺตโน ปุญฺญปริณามํ กตฺวา อิทานิ วิทิตโลกุตฺตรสมฺปตฺตินิปฺผาทนวเสเนว ปุญฺญปริณามํ กโรนฺโต อาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิฯ อิมินา อตฺตโน วิรจิตํ ปจฺจกฺขํ วินิจฺฉยมาหฯ สารภูตนฺติ สีลสาราทิติวิธสิกฺขาสารสฺส ปกาสนโต หตฺถสารมิว ภูตํฯ

หิตนฺติ ตทตฺเถ ปฏิปชฺชนฺตานํ อนุปาทิเสสนิพฺพานาวสานสฺส หิตสฺส อาวหนโต, สํสารทุกฺขสฺส จ วูปสมนโต อมโตสธํ วิย หิตํฯ อตฺถยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วินยนาทีหิ ยุตฺตตฺตา อตฺถยุตฺตํฯ กโรนฺเตนาติ รจยนฺเตน มยาฯ ยํ ปุญฺญํ ปตฺตนฺติ การกํ ปุนาตีติ ปุญฺญํ, ปุชฺชภวผลนิปฺผาทนโต วา ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ยํ กุสลกมฺมํ อปริเมยฺยภวปริยนฺตํ ปสุตํ อธิคตํฯ เตน ปุญฺเญน เหตุภูเตนฯ อยํ โลโกติ อยํ สกโลปิ สตฺตโลโกฯ มุนินฺทปฺปยาตนฺติ มุนินฺเทน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺปตฺตํฯ วีตโสกนฺติ วิคตโสกํฯ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาทีหิ วิคตตฺตา, เตสํ นิกฺกมนนิมิตฺตตฺตา จ อปคตโสกาทิสํสารทุกฺขํฯ สิวํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาปุณาตุ สจฺฉิกโรตุ, กิเลสปรินิพฺพาเนน, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา จ ปรินิพฺพาตูติ วุตฺตํ โหติฯ

อิติ ตมฺพปณฺณิเยนาติอาทิ ปกรณการกสฺส ปภวสุทฺธิพาหุสจฺจาทิคุณมุเขน ปกรเณ คารวํ ชเนตุกาเมน เอตสฺส สิสฺเสน ฐปิตํ วากฺยํฯ

ตตฺถ ตมฺพปณฺณิเยนาติ ตมฺพปณฺณิมฺหิ ชาโต, ตตฺถ วิทิโต, ตโต อาคโตติ วา ตมฺพปณฺณิโย, เตนฯ พฺยากรณมเวจฺจ อธีตวาติ เวยฺยากรโณ, ปรโม จ อุตฺตโม จ โส เวยฺยากรโณ จาติ ปรมเวยฺยากรโณ, เตนฯ ตีณิ ปิฏกานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร วา ติปิฏกํ, นียนฺติ พุชฺฌียนฺติ เสยฺยตฺถิเกหีติ นยา, นยนฺติ วา เอเตหิ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติํ วิเสเสนาติ นยา, ปาฬินยอตฺถนยเอกตฺตนยาทโยว, ติปิฏเก อาคตา นยา ติปิฏกนยา, วิธานํ ปสาสนํ, ปวตฺตนํ วา วิธิ, ติปิฏกนยานํ วิธิ ติปิฏกนยวิธิ, ติปิฏกนยวิธิมฺหิ กุสโล ติปิฏกนยวิธิกุสโล, เตนฯ

ปรมา จ เต กวิชนา จาติ ปรมกวิชนา, ปรมกวิชนานํ หทยานิ ปรมกวิชนหทยานิ, ปทุมานํ วนานิ ปทุมวนานิ, ปรมกวิชนหทยานิ จ ตานิ ปทุมวนานิ จาติ ปรมกวิชนหทยปทุมวนานิ, เตสํ วิกสนํ โพธํ สูริโย วิย กโรตีติ ปรมกวิชนหทยปทุมวนวิกสนกโร, เตนฯ กวี จ เต วรา จาติ กวิวรา, กวีนํ วราติ วา กวิวรา, กวิวรานํ วสโภ อุตฺตโม กวิวรวสโภ, เตน, กวิราชราเชนาติ อตฺโถฯ

ปรมา จ สา รติ จาติ ปรมรติ, ปรมรติํ กโรนฺตีติ ปรมรติกรานิ, วรานิ จ ตานิ มธุรานิ จาติ วรมธุรานิ, วรมธุรานิ จ ตานิ วจนานิ จาติ วรมธุรวจนานิ, ปรมรติกรานิ จ ตานิ วรมธุรวจนานิ จาติ ปรมรติกรวรมธุรวจนานิ, อุคฺคิรณํ กถนํ อุคฺคาโร, ปรมรติกรวรมธุรวจนานํ อุคฺคาโร เอตสฺสาติ ปรม…เป.… วจนุคฺคาโร, เตนฯ อุรคปุรํ ปรมปเวณิคาโม อสฺส นิวาโสติ อุรคปุโร, เตนฯ พุทฺธทตฺเตนาติ เอวํนามเกน เถเรน, อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนาติ อตฺโถฯ อยํ วินยวินิจฺฉโย รจิโตติ สมฺพนฺโธฯ

นิฏฺฐิตา จายํ วินยตฺถสารสนฺทีปนี นาม

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาฯ

วินยวินิจฺฉย-ฏีกา สมตฺตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

อุตฺตรวินิจฺฉย-ฏีกา