ทฺวิสาขนฺติ กิริยองฺคสงฺขาตา ทฺเว สาขา เอตสฺสาติ ทฺวิสาขํฯ เอนํ ตรุํ โย ชานาตีติ โย วุตฺโต ภิกฺขุ วุตฺตสรูปสาธารณสตฺตรสลกฺขณราสิวินิจฺฉยสงฺขาตตรุํ ชานาติฯ โสติ โส ภิกฺขุฯ ปญฺญตฺตินฺติ วินยปิฏกํฯ อเสสโตติ สพฺพโสฯ

[3124] อิติ เอวํ มธุรปทตฺถํ อนากุลํ ปรมํ อุตฺตมํ อิมํ วินิจฺฉยํ โย ปฐติ วาจุคฺคตํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ, ครุสนฺติเก สาธุกํ สุณาติ, ปริปุจฺฉเต จ อตฺถํ ปริปุจฺฉติ จ, โส ภิกฺขุ วินย วินิจฺฉเย อุปาลิสโม ภวติ วินยธรานํ เอตทคฺคฏฺฐาเน นิกฺขิตฺเตน อุปาลิมหาเถเรน สทิโส ภวตีติ โยชนาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมฏฺฐานวิภาวนาวิธานกถาวณฺณนา

[3125] ‘‘อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺยฯ

มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย;

ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ;

เอสา กถิกสณฺฐิตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.291; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.64) –

วุตฺตํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ สมนุสฺสรนฺโตยมาจริโย ปาติโมกฺขสํวรสีลปริทีปกํ วินิจฺฉยํ นาติสงฺเขปวิตฺถารมุเขน ทสฺเสตฺวา ตํมูลกานํ อิตเรสญฺจ ติณฺณํ สีลานํ ตํทสฺสเนเนว ทสฺสิตภาวญฺจ สีลวิสุทฺธิมูลิกา จิตฺตวิสุทฺธิอาทิโย ปญฺจวิสุทฺธิโย จ ตํมูลิกญฺจ อริยมคฺคสงฺขาตํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ ตทธิคมนียํ นิพฺพานญฺจ ทสฺเสตฺวา ยถารทฺธํ วินยกถํ ปริโยสาเปตุกาโม อาห ‘‘ปาโมกฺเข’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปาโมกฺเขติ สมาธิอาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํ ปติฏฺฐาภาเวน อุตฺตเมฯ โมกฺขปฺปเวสเนติ อมตมหานิพฺพานนครสฺส ปเวสนนิมิตฺเตฯ มุเข อสหายทฺวารภูเตฯ ยถาห –

‘‘สคฺคาโรหณโสปานํ, อญฺญํ สีลสมํ กุโต;

ทฺวารํ วา ปน นิพฺพาน-นครสฺส ปเวสเน’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.9; พุ. พํ. อฏฺฐ. 3.ทีปงฺกรพุทฺธวํสวณฺณนา);

สพฺพทุกฺขกฺขเยติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ ขยสฺส อริยมคฺคสฺส อธิคมูปายตฺตา ผลูปจาเรน สพฺพทุกฺขกฺขยสงฺขาเตฯ ‘‘ปาโมกฺเข’’ติ จ ‘‘โมกฺขปฺปเวสเน มุเข’’ติ จ ‘‘สพฺพทุกฺขกฺขเย’’ติ จ ‘‘ปาติโมกฺขสฺมิ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ วุตฺเตติ ปาราชิกโต ปฏฺฐาย นานปฺปการโต นิทฺทิฏฺเฐ สติฯ อิตรตฺตยํ วุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธฯ อินฺทฺริยสํวรสีลอาชีวปาริสุทฺธิสีลปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสงฺขาตํ อิตรํ สีลตฺตยํ วุตฺตเมว โหติ ‘‘ราชา อาคโต’’ติ วุตฺเต ปริสาย อาคมนํ วิย, ตสฺมา ตํ น วกฺขามาติ อธิปฺปาโยฯ

[3126] อิทํ จตุพฺพิธํ สีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ ญตฺวาติ ลกฺขณาทิโต, โวทานโต, หานภาคิยฏฺฐิติภาคิยวิเสสภาคิยนิพฺเพธภาคิยาทิปฺปการโต จ ชานิตฺวาฯ ตตฺถาติ จตุพฺพิธสีเลฯ ปติฏฺฐิโตติ อจฺฉิทฺทาทิองฺคสมนฺนาคตภาวมาปาทเนน ปติฏฺฐิโตฯ สมาธินฺติ อุปจารปฺปนาเภทโลกิยสมาธิํฯ ภาเวตฺวาติ สมจตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ ปุนปฺปุนํ อนุโยควเสน วฑฺเฒตฺวาฯ ปญฺญายาติ ติลกฺขณาการาทิปริจฺเฉทิกาย โลกุตฺตราย ปญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย จฯ

ปริมุจฺจตีติ สพฺพกิเลสพนฺธนํ เฉตฺวา สํสารจารกา สมนฺตโต มุจฺจติ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายตีติ อธิปฺปาโยฯ

[3127] เอวํ สมาสโต วุตฺตเมวตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ทสานุสฺสติโย’’ติอาทิฯ ทส อนุสฺสติโย จ ทส กสิณา จ ทส อสุภา จ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย จ ตถา จตฺตาโร อารุปฺปา จ วุตฺตาฯ อปรํ กมฺมฏฺฐานทฺวยญฺจ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ ทสานุสฺสติโย นาม ‘‘พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมานุสฺสติ, สงฺฆานุสฺสติ, สีลานุสฺสติ, จาคานุสฺสติ, เทวตานุสฺสติ, กายคตาสติ, มรณานุสฺสติ, อานาปานสติ, อุปสมานุสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.47) เอวํ วุตฺตา ทส อนุสฺสติโยฯ

ทส กสิณา นาม ‘‘ปถวีกสิณํ, อาโปกสิณํ, เตโชกสิณํ, วาโยกสิณํ, นีลกสิณํ, ปีตกสิณํ, โลหิตกสิณํ, โอทาตกสิณํ, อาโลกกสิณํ, ปริจฺฉินฺนากาสกสิณ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 1.47) วุตฺตา อิเม ทส กสิณาฯ

ทส อสุภา นาม ‘‘อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, วิจฺฉิทฺทกํ, วิกฺขายิตกํ, วิกฺขิตฺตกํ, หตวิกฺขิตฺตกํ, โลหิตกํ, ปุฬุวกํ, อฏฺฐิก’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 1.47) วุตฺตา อิเม ทส อสุภาฯ

จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย นาม ‘‘เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.47) วุตฺตา อิเม อปฺปมญฺญาโยฯ

จตฺตาโร อารุปฺปา นาม ‘‘อากาสานญฺจายตนํ, วิญฺญาณญฺจายตนํ, อากิญฺจญฺญายตนํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 1.47) วุตฺตา อิเม อารุปฺปาฯ อปรํ กมฺมฏฺฐานทฺวยํ นาม ‘‘อาหาเรปฏิกฺกูลสญฺญา, จตุธาตุววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตํ ฏฺฐานอุภยํฯ

[3128] อิจฺเจวํ จตฺตาลีสวิธํ มโนภุโน กมฺมฏฺฐานํ สพฺพมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ สมุทฺทิฏฺฐํ สิยาติ โยชนาฯ กมฺมสฺส โยคสงฺขาตสฺส ฐานํ อารมฺมณภาเวน ปวตฺติฏฺฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, การณํ, กมฺมสฺส วิปสฺสนาย ฐานํ การณํ กมฺมฏฺฐานํ, กสฺสาติ อาห ‘‘มโนภุโน’’ติฯ มโน อภิภวตีติ มโนภู, ตสฺส มโนภุโน, กุสลจิตฺตปฺปวตฺตินิวารเณน ตถาลทฺธนามสฺส กามเทวสฺสาติ อตฺโถฯ อิมินา กมฺมฏฺฐานคณนาปริจฺเฉโท ทสฺสิโตฯ

[3129-30] อิเมสํ กมฺมฏฺฐานานํ ภาวนามยํ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ มาติกํ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปจารปฺปนาโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปจารปฺปนาโตติ ‘‘เอตฺตกานิ กมฺมฏฺฐานานิ อุปจาราวหานิ , เอตฺตกานิ อปฺปนาวหานี’’ติ เอวํ อุปจารปฺปนาวเสน จฯ ฌานเภทาติ ‘‘เอตฺตกานิ ปฐมชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ติกจตุกฺกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ปญฺจกชฺฌานิกานี’’ติอาทินา ฌานเภทา จฯ อติกฺกมาติ องฺคานํ, อารมฺมณานญฺจ อติกฺกมโตฯ วฑฺฒนาวฑฺฒนา จาปีติ องฺคุลทฺวงฺคุลาทิวเสน วฑฺเฒตพฺพา, อวฑฺเฒตพฺพา จฯ อารมฺมณภูมิโตติ นิมิตฺตารมฺมณาทิอารมฺมณโต เจว ลพฺภมานาลพฺภมานภูมิโต จฯ

คหณาติ ทิฏฺฐาทิวเสน คเหตพฺพโตฯ ปจฺจยาติ ตํตํฐานานํ ปจฺจยภาวโต จฯ ภิยฺโยติ ปุน-สทฺทตฺถนีหารตฺโถฯ จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตติ อยํ วิเสโส อยํ เภโทฯ เอเตสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุฯ

[3131] เอวํ มาติกํ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิทฺทิสนฺโต ปฐมํ ตาว อุปจาราวหาทโย ทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺฐานุสฺสติโย’’ติอาทิ ฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ มาติกายํ, เตสุ วา จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺฐาเนสุฯ อฏฺฐานุสฺสติโยติ กายคตาสติอานาปานสติทฺวยวชฺชิตา พุทฺธานุสฺสติอาทิกา อฏฺฐ อนุสฺสติโย จฯ สญฺญา อาหาเรปฏิกฺกูลสญฺญา จฯ ววตฺถานญฺจ จตุธาตุววตฺถานญฺจาติ อิเม ทสฯ อุปจาราวหาติ พุทฺธคุณาทีนํ ปรมตฺถภาวโต, อเนกวิธตฺตา, เอกสฺสาปิ คมฺภีรภาวโต จ เอเตสุ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ อปฺปนาวเสน สมาธิสฺส ปติฏฺฐาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปฺปนาภาวนาปฺปตฺโต สมาธิ อุปจารภาเวเยว ปติฏฺฐาติ, ตสฺมา เอเต อุปจาราวหาฯ

นนุ เจตฺถ ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ, โลกุตฺตโร จ สมาธิ ปรมตฺถธมฺเม อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ‘‘ปรมตฺถภาวโต’’ติ เหตุ อปฺปนมปาปุณเน การณภาเวน น วุจฺจตีติ? น, ตสฺส ภาวนาวิเสเสน ปรมตฺถธมฺเม ปวตฺติสมฺภวโต, อิมสฺส จ รูปาวจรจตุตฺถภาวนาวิเสสสมฺภวโต จฯ ตถา หิ ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ อปฺปนาปตฺตสฺส อรูปาวจรสมาธิสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณสมติกฺกมมตฺตภาวนาวเสน สภาวารมฺมเณปิ อปฺปนํ ปาปุณาติฯ วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมพเลน โลกุตฺตโร สมาธิ อปฺปนํ ปาปุณาตีติฯ

[3132] ตตฺถาติ เตสุ ฌานาวเหสุ ติํสกมฺมฏฺฐาเนสุฯ อสุภาติ อุทฺธุมาตกาทโย ทส อสุภาฯ กายคตาสตีติ กายคตาสติ จาติ อิเม เอกาทสฯ ปฐมชฺฌานิกาติ อิเมสํ ปฏิกฺกูลารมฺมณตฺตา, ปฏิกฺกูลารมฺมเณ จ จิตฺตสฺส จณฺฑโสตาย นทิยา อริตฺตพเลน นาวาฏฺฐานํ วิย วิตกฺกพเลเนว ปวตฺติสมฺภวโต อวิตกฺกานํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อสมฺภโวติ สวิตกฺกสฺส ปฐมชฺฌานสฺเสว สมฺภวโต ปฐมชฺฌานิกาฯ

อานาปานญฺจ กสิณา จาติ อิเม เอกาทส จตุกฺกชฺฌานิกา รูปาวจรจตุกฺกชฺฌานิกา จ จตุกฺกนเยน, ปญฺจกชฺฌานิกา จฯ

[3133] ติสฺโสว อปฺปมญฺญาติ เมตฺตา, กรุณา, มุทิตาติ อปฺปมญฺญา ติสฺโสวฯ สามญฺญนิทฺเทเส เอตาสเมว คหณํ กถํ วิญฺญายตีติ? ‘‘อถ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา จตุตฺถาย อปฺปมญฺญาย จตุตฺถชฺฌานิกภาวสฺส วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต ตํ วิญฺญายติฯ ติกชฺฌานานีติ ติกชฺฌานิกาฯ ‘‘ติกชฺฌานา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เมตฺตาทีนํ โทมนสฺสสหคตพฺยาปาทวิหิํสานภิรตีนํ ปหายกตฺตา โทมนสฺสปฏิปกฺเขน โสมนสฺเสเนว สหคตตา วุตฺตาติ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานิกตา วุตฺตา, ปญฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิกตา จฯ

‘‘อถา’’ติ อิทํ ‘‘ปจฺฉิมา’’ติ ปทสฺส ‘‘ติสฺโส’’ติ อิมินา ปุริมปเทน สมฺพนฺธนิวตฺตนตฺถํฯ ปจฺฉิมา อปฺปมญฺญา, จตฺตาโร อารุปฺปา จ จตุตฺถชฺฌานิกา มตา จตุกฺกนเยน, ปญฺจมชฺฌานิกา จฯ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ, ลทฺธสุขสมฺปตฺติโต มา วิคจฺฉนฺตู’’ติ เมตฺตาทิติวิธวสปฺปวตฺตํ พฺยาปารตฺตยํ ปหาย กมฺมสฺสกตาทสฺสเนน สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปตฺตภาวนานิพฺพตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺโตเปกฺขาย พลวตรตฺตา อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส สุขสหคตตาสมฺภวโต อุเปกฺขาสหคตตา วุตฺตาฯ

[3134] องฺคารมฺมณโต อติกฺกโม ทฺวิธา วุตฺโตติ โยชนาฯ

จตุกฺกติกชฺฌาเนสูติ ทสกสิณา, อานาปานสตีติ เอกาทสสุ จตุกฺกชฺฌานิเกสุ เจว เมตฺตาทิปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยสงฺขาเตสุ ติกชฺฌานิเกสุ จ กมฺมฏฺฐาเนสุฯ องฺคาติกฺกมตาติ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ วิตกฺกาทิฌานงฺค สมติกฺกเมน ปฐมชฺฌานาทีนํ อารมฺมเณเยว ทุติยชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติโต องฺคาติกฺกโม อธิปฺเปโตติ อตฺโถฯ องฺคาติกฺกโมเยว องฺคาติกฺกมตาฯ

[3135] องฺคาติกฺกมโตติ ตติยชฺฌานสมฺปยุตฺตโสมนสฺสาติกฺกมนโตฯ อารมฺมณมติกฺกมฺมาติ ปฏิภาคนิมิตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยปฐมารุปฺปวิญฺญาณตทภาวสงฺขาตานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ ยถากฺกมํ อติกฺกมิตฺวาฯ กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยปฐมารุปฺปวิญฺญาณตทภาวตพฺพิสยตติยารุปฺปวิญฺญาณสงฺขาเตสุ จตูสุ อารมฺมเณสุ อารุปฺปา อากาสานญฺจายตนาทีนิ จตฺตาริ อรูปาวจรชฺฌานานิ ชายเร อุปฺปชฺชนฺติฯ

[3136] เอตฺถาติ เอเตสุ อารมฺมเณสุฯ วฑฺเฒตพฺพานีติ ‘‘ยตฺตกํ โอกาสํ กสิเณน ผรติ, ตทพฺภนฺตเร ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ โสตุํ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสิตุํ, ปรสตฺตานญฺจ เจตสา จิตฺตํ อญฺญาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติ วุตฺตปฺปโยชนํ สนฺธาย องฺคคณนาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ วฑฺเฒตพฺพานิฯ เสสํ อสุภาทิ สพฺพํ ตํ กมฺมฏฺฐานํ ปโยชนาภาวา น วฑฺเฒตพฺพเมวาติ โยชนาฯ

[3137] ตตฺถ เตสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ ทส กสิณา จ ทส อสุภา จ กายคตาสติ, อานาปานสตีติ อิเม พาวีสติ กมฺมฏฺฐานานิ ปฏิภาคารมฺมณานีติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘กสิณา’’ติอาทินา ตทารมฺมณานิ ฌานานิ คหิตานิฯ

[3138] ธาตุววตฺถนนฺติ จตุธาตุววตฺถานํ, คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํฯ วิญฺญาณญฺจาติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เนวสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ ทส ทฺเวติ ทฺวาทสฯ ภาวโคจราติ สภาวธมฺมโคจรา, ปรมตฺถธมฺมาลมฺพณาติ วุตฺตํ โหติฯ

[3139] ทฺเว จ อารุปฺปมานสาติ อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนสงฺขาตา อรูปาวจรจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว จฯ ฉ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพโคจรา นิทฺทิฏฺฐาติ โยชนา จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ สตฺตปญฺญตฺติยา, ปฐมารุปฺปสฺส กสิณุคฺฆาฏิมากาสปญฺญตฺติยา, ตติยารุปฺปสฺส ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาวปญฺญตฺติยา จ อารมฺมณตฺตาฯ

[3140] ปฏิกฺกูลสญฺญาติ อาหาเรปฏิกฺกูลสญฺญาฯ กายคตาสตีติ ทฺวาทเสว ภูมิโต เทเวสุ กามาวจรเทเวสุ กุณปานํ, ปฏิกฺกูลารหสฺส จ อสมฺภวา น ปวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ

[3141] ตานิ ทฺวาทส จฯ ภิยฺโยติ อธิกตฺเถ นิปาโต, ตโต อธิกํ อานาปานสติ จาติ เตรส รูปารูปโลเก อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ อภาวา สพฺพโส น ชายเรติ โยชนาฯ

[3142] อรูปาวจเร อรูปภเว จตุโร อารุปฺเป ฐเปตฺวา อญฺเญ ฉตฺติํส ธมฺมา รูปสมติกฺกมาภาวา น ชายนฺตีติ โยชนาฯ สพฺเพ สมจตฺตาลีส ธมฺมา มานุเส มนุสฺสโลเก สพฺเพสเมว ลพฺภมานตฺตา ชายนฺติฯ

[3143] จตุตฺถกสิณํ หิตฺวาติ วาโยกสิณํ ทิฏฺฐผุฏฺเฐน คเหตพฺพตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา นว กสิณา จ ทส อสุภา จาติ เต เอกูนวีสติ ธมฺมา ทิฏฺเฐเนว จกฺขุวิญฺญาเณน ปุพฺพภาเค ปริกมฺมกาเล คเหตพฺพา ภวนฺตีติ โยชนาฯ ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปริกมฺมํ กตํ, เตน อุคฺคหิตนิมิตฺตํ เตสํ คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[3144] ผุฏฺเฐนาติ นาสิกคฺเค, อุตฺตโรฏฺเฐ วา ผุฏฺฐวเสนฯ กายคตาสติยํ ตจปญฺจกํ ทิฏฺเฐน คเหตพฺพํฯ มาลุโตติ วาโยกสิณํ ทิฏฺฐผุฏฺเฐน คเหตพฺพํ อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ จลมานวณฺณคฺคหณมุเขน, กายปฺปสาทฆฏฺฏเนน จ คเหตพฺพตฺตาฯ เอตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺฐาเนสุฯ เสสกนฺติ วุตฺตาวเสสํฯ พุทฺธานุสฺสติอาทิกา อฏฺฐานุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, อาหาเรปฏิกฺกูลสญฺญา, จตุธาตุววตฺถานํ, กายคตาสติยํ วกฺกปญฺจกาทีนิ จาติ สพฺพเมตํ ปรโต สุตฺวา คเหตพฺพตฺตา สุเตเนว คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํฯ

[3145] เอตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ อากาสกสิณํ ฐเปตฺวา นว กสิณา ปฐมารุปฺปจิตฺตสฺส อารมฺมณภูตกสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส เหตุภาวโต ปจฺจยา ชายเร ปจฺจยา ภวนฺตีติ โยชนาฯ

[3146] ทสปิ กสิณา อภิญฺญานํ ทิพฺพจกฺขุญาณาทีนํ ปจฺจยา ภวนฺตีติ โยชนาฯ จตุตฺถสฺสาติ จตุตฺถสฺส พฺรหฺมวิหารสฺสฯ

[3147] เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมารุปฺปนฺติ อากาสานญฺจายตนาทิกํฯ ปรสฺส จ ปรสฺส จาติ วิญฺญาณญฺจายตนาทิอุตฺตรชฺฌานสฺส ปจฺจโยติ ปกาสิตนฺติ โยชนาฯ เนวสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ นิโรธสฺสาติ สญฺญาเวทยิตนิโรธสฺส, ตาย นิโรธสมาปตฺติยาฯ

[3148] สพฺเพติ สมจตฺตาลีสกมฺมฏฺฐานธมฺมาฯ สุขวิหารสฺสาติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺสฯ ภวนิสฺสรณสฺส จาติ วิภวูปนิสฺสยตาย วิปสฺสนาปาทกตฺเตน อาสวกฺขยญาเณน อธิคนฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส จฯ ภวสุขานญฺจาติ ปริกมฺโมปจารภาวนาวสปฺปวตฺตานิ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ กามสุคติภวสุขานํ, รูปาวจรปฺปนาวสปวตฺตานิ รูปาวจรจิตฺตานิ รูปาวจรภวสุขานํ, อิตรานิ อรูปาวจรภูตานิ อรูปาวจรภวสุขานญฺจ ปจฺจยาติ ทีปิตาฯ

[3149] ทส อสุภา, กายคตาสตีติ อิเม เอกาทส ราคจริตสฺส วิเสสโต อนุกูลา วิญฺเญยฺยาติ โยชนาฯ ‘‘วิเสสโต’’ติ อิมินา ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาเวน จ อติสปฺปายโต จ วุตฺโต, อิตเร จ อปฏิกฺขิตฺตาติ ทีเปติฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สพฺพญฺเจตํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน จ อติสปฺปายวเสน จ วุตฺตํ, ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการา กุสลภาวนา นาม นตฺถี’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.47)ฯ

[3150] สวณฺณกสิณาติ จตูหิ วณฺณเกหิ กสิเณหิ สหิตาฯ จตสฺโส อปฺปมญฺญาโยติ อิเม อฏฺฐ โทสจริตสฺส อนุกูลาติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

[3151] โมหปฺปกติโนติ โมหจริตสฺสฯ ‘‘อานาปานสติ เอกาวา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

[3152] มรณูปสเมติ มรณญฺจ อุปสโม จ มรณูปสมํ, ตสฺมิํ มรณูปสเมฯ สตีติ มรณานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ จาติ เอเต จตฺตาโร ธมฺมาฯ ปญฺญาปกติโนติ พุทฺธิจริตสฺสฯ

[3153] อาทิอนุสฺสติจฺฉกฺกนฺติ พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติสงฺขาตํ ฉกฺกํฯ สทฺธาจริตวณฺณิตนฺติ สทฺธาจริตสฺส อนุกูลนฺติ กถิตํฯ อารุปฺปาติ จตฺตาโร อารุปฺปาฯ เสสา กสิณาติ ภูตกสิณอาโลกากาสกสิณานํ วเสน ฉ กสิณาติ เสสา ทส ธมฺมาฯ สพฺพานุรูปกาติ สพฺเพสํ ฉนฺนํ จริยานํ อนุกูลาติ อตฺโถฯ

[3154-8] เอวํ ยถานิกฺขิตฺตมาติกานุกฺกเมน กมฺมฏฺฐานปฺปเภทํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ภาวนานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ เอวํ ปเภทโต ญตฺวา กมฺมฏฺฐานานีติ ยถาวุตฺตเภทนยมุเขน ภาวนามยารมฺภทสฺสนํฯ ปณฺฑิโตติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวา ภพฺพปุคฺคโลฯ เตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เมธาวีติ ปาริหาริยปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ ทฬฺหํ คเหตฺวานาติอาทิมชฺฌปริโยสาเน สุฏฺฐุ สลฺลกฺขนฺเตน ทฬฺหํ อฏฺฐิํ กตฺวา สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวาฯ กลฺยาณมิตฺตโกติ –

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย;

วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา;

โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.37; เนตฺติ. 113) –

วุตฺตลกฺขณโก สีลสุตปญฺญาทิคุณสมนฺนาคตกลฺยาณมิตฺตโกฯ

ปฐมเมว ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวาติ โยชนาฯ ปฐมนฺติ ภาวนารมฺภโต ปฐมเมวฯ ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวาติ –

‘‘อาวาโส จ กุลํ ลาโภ;

คโณ กมฺมญฺจ ปญฺจมํ;

อทฺธานํ ญาติ อาพาโธ;

คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.41) –

วุตฺตานํ ทสมหาปลิโพธานํ, ทีฆเกสนขโลมจฺเฉทนจีวรรชนปตฺตปจนาทีนํ ขุทฺทกปอโพธานญฺจาติ อุภเยสํ ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวา นิฏฺฐาปเนน วา อาลยปริจฺจาเคน วา อุจฺเฉทํ กตฺวาฯ อิทฺธิ ปเนตฺถ วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิภาวนายฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิฯ สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย, ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ, อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติฯ สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส สมาธิํ ปตฺวา ปตฺตพฺพตฺตา’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.41)ฯ

โทสวชฺชิเต , อนุรูเป จ วิหาเร วสนฺเตนาติ โยชนาฯ โทสวชฺชิเตติ –

‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสญฺจ ปนฺถนิํ;

โสณฺฑิํ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จฯ

‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;

ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติฯ

‘‘อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ ปฏิภยํ ยถา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.52) –

อฏฺฐกถาสุ วุตฺเตหิ อิเมหิ อฏฺฐารสหิ โทเสหิ คชฺชิเตฯ

อนุรูเป วสนฺเตนาติ –

‘‘อิธ , ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เย เต ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ, ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานิํ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขฏฺฐานีเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.11) –

เอวํ ภควตา วณฺณิเตหิ ปญฺจหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา อนุรูเป ภาวนากมฺมานุคุเณ วิหาเร วิหรนฺเตนาติ อตฺโถฯ ปฐมาทีนีติ ปฐมทุติยาทีนิ รูปาวจรชฺฌานานิฯ สพฺพโส ภาเวตฺวาติ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. 1.41) นิกฺขิตฺตสฺส มาติกาปทสฺส วิตฺถารกฺกเมน ภาเวตฺวา, จิตฺตวิสุทฺธิํ สมฺปาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

สปฺปญฺโญติ กมฺมชติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย เจว กมฺมฏฺฐานมนสิการสปฺปายานิ ปริคฺคเหตฺวา อสปฺปายํ ปริวชฺเชตฺวา สปฺปายเสวโนปการาย ปาริหาริยปญฺญาย จ สมนฺนาคโต โยคาวจโรฯ ตโตติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนวชฺชิตรูปารูปชฺฌานํ วิปสฺสนาปาทกภาเวน สมาปชฺชิตฺวา อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานานมญฺญตรโต ฌานา วุฏฺฐายฯ

เตนาห วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปาวจรชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.663)ฯ

นามรูปววตฺถานํ กตฺวาติ วิสุทฺธิมคฺเค ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทเส วุตฺตนเยน ปญฺจกฺขนฺธาทิมุเขสุ ยถิจฺฉิเตน มุเขน ปวิสิตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูปํ, อิมมฺหา นามรูปโต พฺยติริตฺตํ อตฺตาทิ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา, อิมินา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ทสฺสิตาฯ

กงฺขํ วิตีริยาติ ยถาทิฏฺฐนามรูปธมฺมานํ วิสุทฺธิมคฺเค กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 2.678 อาทโย) วุตฺตนเยน ปญฺจธา ปริคฺคเหตฺวา ‘‘น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุกํ, น อตฺตาทิเหตุก’’นฺติ ยาถาวโต นามรูปสฺส ปญฺจธา ทสฺสเนน อทฺธตฺตยคตํ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20; มหานิ. 174) โสฬสวิธํ กงฺขํ, ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ธ. ส. 1008) อฏฺฐวิธญฺจ กงฺขํ วีริเยน ตริตฺวา ปชหิตฺวา, อิมินา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ทสฺสิตา โหติฯ

เอวํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิปฺผาทเนน ญาตปริญฺญาย ฐิโต โยคาวจโร สปฺปายํ นามรูปํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา กงฺขาวูปสมญาเณน มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 2.692 อาทโย) วุตฺตนเยน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต โอภาโส, ญาณํ, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺฐานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺตีติ ทสสุ อุปกฺกิเลเสสุ ปาตุภูเตสุ ตถา ปาตุภูเต โอภาสาทโย ทส อุปกฺกิเลเส ‘‘อมคฺโค’’ติ มคฺควีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาญาณเมว ‘‘มคฺโค’’ติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา โยคาวจโร ชานาตีติ อตฺโถ, อิมินา มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ สงฺเขปโต ทสฺสิตา โหติฯ

[3159] เอตฺตาวตา เตสํ ติณฺณํ ววตฺถาเนติ โยชนาฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘นามรูปววตฺถานํ กตฺวา’’ติอาทินา สงฺเขปโต ทสฺสิตนเยนฯ เตสํ ติณฺณนฺติ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ ตีหิ วิสุทฺธีหิ สกสกวิปสฺสนานํ นามรูปตปฺปจฺจยมคฺคามคฺคานํ ติณฺณํฯ ววตฺถาเน กเต นิยเม กเตฯ ติณฺณํ สจฺจานนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคสงฺขอาตานํ ติณฺณํ สจฺจานํฯ ววตฺถานํ กตํ สิยาติ ญาตตีรณปริญฺญาสงฺขาเตน โลกิเยเนว ญาเณน อนุโพธวเสน นิจฺฉโย กโต โหตีติ อตฺโถฯ กถํ? นามรูปววตฺถานสงฺขาเตน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิญาเณน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ, ปจฺจยปริคฺคหสงฺขาเตน กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิญาเณน สมุทยสจฺจววตฺถานํ, มคฺคามคฺคววตฺถานสงฺขาเตน มคฺคามคฺคญาณทสฺสเนน มคฺคสจฺจววตฺถานํฯ

[3160-1] เอวํ ญาตตีรณปริญฺญาทฺวยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ปหานปริญฺญาย สรีรภูตานิ นว ญาณานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทยพฺพยา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุทยพฺพยาติ อุปฺปาทภงฺคานุปสฺสนาวสปฺปวตฺตา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อุทยพฺพยา’’ติ วุตฺตาฯ ตตฺถ อุทยํ มุญฺจิตฺวา วเย วา ปวตฺตา ภงฺคานุปสฺสนา ‘‘ภงฺคา’’ติ วุตฺตาฯ ภยญฺจ อาทีนโว จ นิพฺพิทา จ ภยาทีนวนิพฺพิทา, สงฺขารานํ ภยโต อนุปสฺสนวเสน ปวตฺตา ภยานุปสฺสนา จ ทิฏฺฐภยานํ อาทีนวโต เปกฺขนวเสน ปวตฺตา อาทีนวานุปสฺสนา จ ทิฏฺฐาทีนเวสุ นิพฺเพทวเสน ปวตฺตา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ ตถา วุตฺตาฯ นิพฺพินฺทิตฺวา สงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกามตาวเสเนว ปวตฺตํ ญาณํ มุจฺจิตุกามตาญาณํฯ มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปฏิปาทนตฺถํ ปุน สงฺขารตฺตยปฏิคฺคหวสปวตฺตํ ญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาฯ

สงฺขารธมฺเม ภยนนฺทิวิวชฺชนวเสน อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปวตฺตญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ, สจฺจานุโลโม ตทธิคมาย เอกนฺตปจฺจโย โหตีติ ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ จ กลาปสมฺมสนญาณาทีนํ ปุริมานํ นวนฺนํ กิจฺจนิปฺผตฺติยา, อุปริ จ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานญฺจ อนุโลมนโต ‘‘อนุโลมญาณ’’นฺติ จ วุตฺตํ นวมํ ญาณญฺจาติ ยา นวานุปุพฺพวิปสฺสนาสงฺขาตา ปหานปริญฺญา ทสฺสิตา, อยํ ‘‘ปฏิปทาญาณทสฺสน’’นฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

[3162] ตโต อนุโลมญาณโต ปรํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยํ หุตฺวา นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา อุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส อภิภวนโต, อริยโคตฺตสฺส ภาวนโต วฑฺฒนโต จ ‘‘โคตฺรภู’’ติ สงฺขํ คตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรเมว จฯ สนฺติมารมฺมณํ กตฺวาติ สพฺพกิเลสทรถานญฺจ สงฺขารทุกฺขคฺคิโน จ วูปสมนิมิตฺตตฺตา ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขาตํ นิโรธมาลมฺพิตฺวาฯ ญาณทสฺสนนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ชานนฏฺเฐน ญาณํ, จกฺขุนา วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ สงฺขํ คตํ โสตาปตฺติมคฺคญาณสงฺขาตํ สตฺตมวิสุทฺธิญาณํ ชายเต อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

[3163] ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขณชวนปริโยสานํฯ ตสฺสาติ ญาณทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคสฺสฯ ผลนฺติ ผลจิตฺตํ อนุ ปจฺฉา มคฺคานนฺตรํ หุตฺวา ชายเตฯ

เอตฺถ ‘‘ปจฺจเวกฺขณปริยนฺต’’นฺติ อิทํ ‘‘ผล’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วา, ปจฺจเวกฺขณชวนํ มริยาทํ กตฺวาติ อตฺโถฯ มคฺคานนฺตรํ ผเล ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตทนนฺตรเมว ภวงฺคํ โหติ, ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ มคฺคมาลมฺพิตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปจฺจเวกฺขณชวนานิฯ เอวํ ผลจิตฺตํ ภวงฺคปริยนฺตเมว โหติ, น ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํฯ

ตถาปิ อญฺเญน ชวเนน อนนฺตริกํ หุตฺวา ผลชวนานมนนฺตรํ ปจฺจเวกฺขณชวนเมว ปวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ ผลปจฺจเวกฺขณชวนานนฺตเร อุปฺปนฺนานิ ภวงฺคาวชฺชนานิ อพฺโพหาริกานิ กตฺวา ‘‘ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํ, ผลํ ตสฺสานุชายเต’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

ปจฺจเวกฺขณญฺจ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสอวสิฏฺฐกิเลสานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปญฺจวิธํ โหติฯ เตสุ เอเกกํ เอเกเกน ชวนวาเรน ปจฺจเวกฺขตีติ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณชวนวารานิ โหนฺติฯ ตานิ ปจฺจเวกฺขณคฺคหเณน สามญฺญโต ทสฺสิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ

[3164] เตเนว จ อุปาเยนาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวิปสฺสนานํ ปฐมํ มคฺโค อธิคโต, เตเนว อุปาเยนฯ โส ภิกฺขูติ โส โยคาวจโร ภิกฺขุฯ ปุนปฺปุนํ ภาเวนฺโตติ ปุนปฺปุนํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวาฯ ยถา ปฐมมคฺคผลานิ ปตฺโต, ตถาฯ เสสมคฺคผลานิ จาติ ทุติยาทิมคฺคผลานิ จ ปาปุณาติฯ

[3165] อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน อุปฺปาทวยนฺตาตีตกตฺตา อจฺจนฺตํ อมตํ ธมฺมํ อเวจฺจ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อเสสํ อกุสลํ วิทฺธํสยิตฺวา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปชหิตฺวา ตโย ภเว กามภวาทีสุ ตีสุ ภเวสุ นิกนฺติยา โสสนวเสน ตโย ภเว วิเสเสน โสสยิตฺวา โส อคฺคทกฺขิเณยฺโย ขีณาสโว ภิกฺขุ ปฐมํ กิเลสปรินิพฺพาเน โสสิตวิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาตอุปาทิเสสรหิตตฺตา นิรุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อุเปติ อธิคจฺฉตีติ โยชนาฯ

อิจฺเจวํ สงฺเขปโต กมฺมฏฺฐานภาวนานโย อาจริเยน ทสฺสิโตติ คนฺถภีรุชนานุคฺคหวเสน วิตฺถารวณฺณนํ อนามสิตฺวา อนุปทวณฺณนามตฺตเมเวตฺถ กตํฯ วิตฺถารวณฺณนา ปนสฺส วิสุทฺธิมคฺคโต, ตพฺพณฺณนโต จ คเหตพฺพาฯ

[3166-7] วิญฺญาสกฺกมโต วาปีติ อกฺขรปทวากฺยสงฺขาตคนฺถรจนกฺกมโต วาฯ ปุพฺพาปรวเสน วาติ วตฺตพฺพานมตฺถวิเสสานํ ปฏิปาฏิวเสน วาฯ อกฺขรพนฺเธ วาติ สทฺทสตฺถอลงฺการสตฺถฉนฺโทวิจิติสตฺถานุปาเตน กาตพฺพาย อกฺขรปทรจนาย, คาถาพนฺเธติ อตฺโถฯ อยุตฺตํ วิย ยทิ ทิสฺสตีติ โยชนาฯ

ตนฺติ ตํ ‘‘อยุตฺต’’นฺติ ทิสฺสมานฏฺฐานํฯ ตถา น คเหตพฺพนฺติ ทิสฺสมานากาเรเนว อยุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํฯ กถํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘คเหตพฺพมโทสโต’’ติฯ ตสฺส การณมาห ‘‘มยา อุปปริกฺขิตฺวา, กตตฺตา ปน สพฺพโส’’ติฯ โย โย ปเนตฺถ โทโส ทิสฺสติ ขิตฺตโทโส วา โหตุ วิปลฺลาสคฺคหณโทโส วา, นาปรํ โทโสติ ทีเปติฯ เตเนตํ ปกรณํ สพฺเพสํ ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภทายตนพหุสฺสุตานํ สิกฺขากามานํ เถรานํ อตฺตโน ปมาณภูตตํ สูเจติฯ อตฺตโน ปมาณสูจเนน อตฺตนา วิรจิตสฺส วินยวินิจฺฉยสฺสาปิ ปมาณตํ วิภาเวนฺโต ตสฺส สวนุคฺคหธารณาทีสุ โสตุชนํ นิโยเชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

กมฺมฏฺฐานภาวนาวิธานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

[3168-78] เอวํ ‘‘วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย, ปาโมชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปอนิพฺพานตฺถายา’’ติ (ปริ. 365) ทสฺสิตานิสํสปรมฺปรานิทฺธารณมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปริยนฺตํ สานิสํสํ วินยกถํ กเถตฺวา ตสฺสา ปมาณตญฺจ วิภาเวตฺวา อตฺตโน สุตพุทฺธตฺตา ‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (อ. นิ. 3.126; กถา. 806) วจนโต ภควโต จริตมนุวตฺตนฺโต ตสฺส เทสกาลาทิวเสน นิทานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เสฏฺฐสฺสา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เสฏฺฐสฺสาติ ธนธญฺญวตฺถาลงฺการาทิอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติยา เจว คามราชธานิเขตฺตวตฺถุนทิตฬาการามาทิสมฺปตฺติยา จ ปสตฺถตรสฺสฯ นาภิภูเตติ มชฺฌวตฺติตาย นาภิสทิเสฯ นิรากุเลติ มชฺฌวตฺติตาเยว ปริมณฺฑลาทิสมฺภวโต วิโลปาทิอากุลรหิเตฯ สพฺพสฺส ปน โลกสฺส รามณียเก สมฺปิณฺฑิเต วิย รมณียตเร ภูตมงฺคเล คาเมติ สมฺพนฺโธฯ

ปุนปิ กิํวิสิฏฺเฐติ อาห ‘‘กทลี’’ติอาทิฯ กทลี จ สาลญฺจ ตาลญฺจ อุจฺฉุ จ นาฬิเกรา จ กทลี…เป.… นาฬิเกรา, เตสํ วนานิ กทลี…เป.… นาฬิเกรวนานิ, เตหิ อากุเล อากิณฺเณติ อตฺโถฯ