ทุวงฺค ยุตฺตปริสาโทสสฺส ทุติยํ เทสิตตฺตา ทุวงฺค ยุตฺตปริสาโทโส ‘‘ทุติโย’’ติ วุตฺโตฯ ตถา ตติยํ เทสิตตฺตา เอกงฺคยุตฺโต ตติโย เวทิตพฺโพฯ อิมเมว นยํ ปญฺจวคฺคาทิสงฺฆตฺตยสฺส อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอวํ…เป.… ติวิเธสุปี’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน ทสวคฺควีสติวคฺคสงฺฆานํ คหณํฯ

[3028] เอวํ จตูสุ สงฺเฆสุ จตุนฺนํ ติกานํ วเสน ปริสโต กมฺมวิปตฺติยา ทฺวาทสวิธตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุตฺถิกา’’ติฯ อนุวาเทน ‘‘ทส ทฺเว สิยุ’’นฺติ วิธียติฯ ปริสาวสา จตุตฺถิกา โทสา ทส ทฺเว ทฺวาทส สิยุนฺติ โยชนาฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ‘‘วตฺถุโต’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ปญฺจสุ กมฺมโทเสสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ‘‘ปริสาวสา’’ติ อิทํ นิทฺธาเรตพฺพํฯ กมฺมานีติ อปโลกนาทีนิ จตฺตาริฯ เอตฺถ จ จตุวคฺคาทิกรณีเยสุ กมฺเมสุ ปกตตฺเตน กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กตเมว กมฺมํ กมฺมปตฺเตน กตํ โหติฯ กมฺมปตฺเต ปกตตฺเต ฐเปตฺวา อปกตตฺเตน เกนจิ, เกวเลเนว กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กตํ อปกตตฺตกมฺมปตฺตลกฺขณาภาวา, กมฺมปตฺเตน จ กมฺมวาจาย อสฺสาวิตตฺตา อนุสฺสาวนโทเสน วิปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ เตเนว โปราณกวินยธรตฺเถรา กมฺมวิปตฺติสงฺกาปริหารตฺถํ ทฺวีหิ ตีหิ เอกโต กมฺมวาจํ สาวยนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปริวาราวสาเน ปาฬิยา (ปริ. 482 อาทโย) วา อฏฺฐกถาย (ปริ. อฏฺฐ. 482 อาทโย) จ คเหตพฺโพฯ

กมฺมวิปตฺติกถาวณฺณนาฯ

ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา

[3029] ฉตฺตํ ปณฺณมยํ กิญฺจีติ ตาลปณฺณาทิปณฺณจฺฉทนํ ยํ กิญฺจิ ฉตฺตํฯ พหีติ อุปริฯ อนฺโตติ เหฏฺฐาฯ สิพฺพิตุนฺติ รูปํ ทสฺเสตฺวา สูจิกมฺมํ กาตุํฯ

[3030] ปณฺเณติ ฉทนปณฺเณฯ อฑฺฒจนฺทนฺติ อฑฺฒจนฺทาการํฯ มกรทนฺตกนฺติ มกรทนฺตาการํ, ยํ ‘‘คิริกูฏ’’นฺติ วุจฺจติฯ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ มุขวฏฺฏิยา นาเมตฺวา พทฺธปณฺณโกฏิยา วา มตฺถกิมณฺฑลโกฏิยา วา คิริกูฏาทิํ กโรนฺติ, อิมินา ตํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑฯ ฆฏกนฺติ ฆฏากาโรฯ วาฬรูปํ วาติ พฺยคฺฆาทิวาฬานํ รูปกํ วาฯ เลขาติ อุกฺกิริตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา จิตฺตกมฺมวเสน วา กตราชิฯ

[3031] ปญฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ อนฺตเร นีลาทิเอกวณฺเณน สุตฺเตน ถิรตฺถํ ฉตฺตํ อนฺโต จ พหิ จ สิพฺพิตุํ วา ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปญฺชรํ ถิรตฺถํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘ปญฺจวณฺณานํ เอกวณฺเณน ถิรตฺถ’’นฺติ อิมินา อเนกวณฺเณหิ สุตฺเตหิ วณฺณมฏฺฐตฺถาย สิพฺพิตุญฺจ วินนฺธิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ

โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปญฺจวณฺเณนา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ตสฺส เอกวณฺเณน, ปญฺจวณฺเณน วา สุตฺเตน ถิรตฺถํ สิพฺพิตุํ, วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนา กาตพฺพา โหติ, โส เอตฺเถว เหฏฺฐา วุตฺเตน –

‘‘ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏตี’’ติ –

ปาเฐน จ ‘‘เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตํ อนฺโต วา พหิ วา ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺพนฺตา วณฺณมฏฺฐํ กโรนฺติ, ตํ น วฏฺฏติฯ เอกวณฺเณน ปน นีเลน วา ปีตเกน วา เยน เกนจิ สุตฺเตน อนฺโต วา พหิ วา สิพฺพิตุํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปญฺชรํ วา วินนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ตญฺจ โข ถิรกรณตฺถํ, น วณฺณมฏฺฐตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85 ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) อฏฺฐกถาปาเฐน จ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา โส น คเหตพฺโพฯ

[3032] เลขา วา ปน เกวลาติ ยถาวุตฺตปฺปการา สลากเลขา วาฯ ฉินฺทิตฺวาติ อุกฺกิริตฺวา กตํ ฉินฺทิตฺวาฯ ฆํสิตฺวาติ จิตฺตกมฺมาทิวเสน กตํ ฆํสิตฺวาฯ

[3033] ทณฺฑพุนฺทมฺหีติ ฉตฺตทณฺฑสฺส ปญฺชเร คาหณตฺถาย ผาลิตพุนฺทมฺหิ, มูเลติ อตฺโถฯ อยเมตฺถ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตนโยฯ ขุทฺทสิกฺขาคณฺฐิปเท ปน ‘‘ฉตฺตปิณฺฑิยา มูเล’’ติ วุตฺตํฯ อหิฉตฺตกสณฺฐานนฺติ ผุลฺลอหิฉตฺตาการํฯ รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมิํ พนฺธฏฺฐาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา อุฏฺฐาเปตฺวาฯ พนฺธนตฺถายาติ วาเตน ยถา น จลติ, เอวํ รชฺชูหิ ทณฺเฑ ปญฺชรสฺส พนฺธนตฺถายฯ อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ยถาห – ‘‘วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมิํ พนฺธนฏฺฐาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา เลขํ ฐเปนฺติ, สา วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘สเจปิ น พนฺธนฺติ, พนฺธนารหฏฺฐานตฺตา วลยํ อุกฺกิริตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[3034] สมํ สตปทาทีนนฺติ สตปทาทีหิ สทิสํ, ตุลฺยตฺเถ กรณวจนปฺปสงฺเค สามิวจนํฯ

[3035] ปตฺตสฺส ปริยนฺเต วาติ อนุวาตสฺส อุภยปริยนฺเต วาฯ ปตฺตมุเขปิ วาติ ทฺวินฺนํ อารามวิตฺถารปตฺตานํ สงฺฆฏิตฏฺฐาเน กณฺเณปิ วา, เอกสฺเสว วา ปตฺตสฺส อูนปูรณตฺถํ สงฺฆฏิตฏฺฐาเนปิ วาฯ เวณินฺติ กุทฺรูสสีสากาเรน สิพฺพนํฯ เกจิ ‘‘วรกสีสากาเรนา’’ติ วทนฺติฯ สงฺขลิกนฺติ พิฬาลทามสทิสํ สิพฺพนํฯ เกจิ ‘‘สตปทิสม’’นฺติ วทนฺติฯ

[3036] ปฏฺฏนฺติ ปฏฺฏมฺปิฯ อฏฺฐโกณาทิโก วิธิ ปกาโร เอตสฺสาติ อฏฺฐโกณาทิกวิธิ, ตํฯ ‘‘อฏฺฐโกณาทิก’’นฺติ คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหิตาคโมฯ ‘‘อฏฺฐโกณาทิกํ วิธิ’’นฺติ เอตํ ‘‘ปฏฺฏ’’นฺติ เอตสฺส สมานาธิกรณวิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วา, ‘‘กโรนฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อถ วา ปฏฺฏนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฏฺเฏติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘อฏฺฐโกณาทิก’’นฺติ อุปโยควจนํฯ ‘‘วิธิ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ อิธ วกฺขมานจตุโกณสณฺฐานโต อญฺญํ อฏฺฐโกณาทิกํ นามํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปฏฺฏทฺวเยฯ อคฺฆิยคทารูปนฺติ อคฺฆิยสณฺฐานญฺเจว คทาสณฺฐานญฺจ สิพฺพนํฯ มุคฺครนฺติ ลคุฬสณฺฐานสิพฺพนํฯ อาทิ-สทฺเทน เจติยาทิสณฺฐานานํ คหณํฯ

[3037] ตตฺถาติ ปฏฺฏทฺวเย ตสฺมิํ ฐาเนฯ กกฺกฏกกฺขีนีติ กุฬีรอจฺฉิสทิสานิ สิพฺพนวิการานิฯ อุฏฺฐาเปนฺตีติ กโรนฺติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏเกฯ สุตฺตาติ โกณโต โกณํ สิพฺพิตสุตฺตา เจว จตุรสฺเส สิพฺพิตสุตฺตา จฯ ปิฬกาติ เตสเมว สุตฺตานํ นิวตฺเตตฺวา สิพฺพิตโกฏิโย จฯ ทุวิญฺเญยฺยาวาติ รชนกาเล ทุวิญฺเญยฺยรูปา อโนฬาริกา ทีปิตา วฏฺฏนฺตีติฯ ยถาห – ‘‘โกณสุตฺตปิฬกา จ จีวเร รตฺเต ทุวิญฺเญยฺยรูปา วฏฺฏนฺตี’’ติฯ

[3038] คณฺฐิปาสกปฏฺฏกาติ คณฺฐิกปฏฺฏกปาสกปฏฺฏกาติ โยชนาฯ กณฺณโกเณสุ สุตฺตานีติ จีวรกณฺเณสุ สุตฺตานิ เจว คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณสุ สุตฺตานิ จ ฉินฺเทยฺยฯ เอตฺถ จ จีวเร อายามโต, วิตฺถารโต จ สิพฺพิตฺวา อนุวาตโต พหิ นิกฺขนฺตสุตฺตํ จีวรํ รชิตฺวา สุกฺขาปนกาเล รชฺชุยา วา จีวรวํเส วา พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ อนุวาเต พทฺธสุตฺตานิ จ กณฺณสุตฺตานิ นามฯ

ยถาห – ‘‘จีวรสฺส กณฺณสุตฺตกํ น วฏฺฏติ, รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพํฯ ยํ ปน ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’นฺติ (มหาว. 344) เอวํ อนุญฺญาตํ, ตํ อนุวาเต ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพํ, รชนกาเล ลคฺคนตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85 ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย)ฯ

[3039] สูจิกมฺมวิการํ วาติ จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทิสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ ฐเปนฺติ, เอวรูปํ สูจิกมฺมวิการํ วาฯ อญฺญํ วา ปน กิญฺจิปีติ อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ มาลากมฺมมิคปกฺขิปาทาทิกํ สิพฺพนวิการํฯ กาตุนฺติ สยํ กาตุํฯ การาเปตุนฺติ อญฺเญน วา การาเปตุํฯ

[3040] โย ภิกฺขุ ปรํ อุตฺตมํ วณฺณมฏฺฐํ อภิปตฺถยํ ปตฺถยนฺโต กญฺชิปิฏฺฐขลิอลฺลิกาทีสุ จีวรํ ปกฺขิปติ, ตสฺส ปน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา โมกฺโข น วิชฺชตีติ โยชนาฯ กญฺชีติ วายนตนฺตมกฺขนกญฺชิสทิสา ถูลากญฺชิฯ ปิฏฺฐนฺติ ตณฺฑุลปิฏฺฐํฯ ตณฺฑุลปิฏฺเฐหิ ปกฺกา ขลิฯ อลฺลิกาติ นิยฺยาโสฯ อาทิ-สทฺเทน ลาขาทีนํ คหณํฯ

[3041] จีวรสฺส กรเณ กรณกาเล สมุฏฺฐิตานํ สูจิหตฺถมลาทีนํ โธวนตฺถํ, กิลิฏฺฐกาเล จ โธวนตฺถํ กญฺชิปิฏฺฐิขลิอลฺลิกาทีสุ ปกฺขิปติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3042] ตตฺถาติ เยน กสาเวน จีวรํ รชติ, ตสฺมิํ รชเน จีวรสฺส สุคนฺธภาวตฺถาย คนฺธํ วา อุชฺชลภาวตฺถาย เตลํ วา วณฺณตฺถาย ลาขํ วาฯ กิญฺจีติ เอวรูปํ ยํ กิญฺจิฯ

[3043] มณินาติ ปาสาเณนฯ

อญฺเญนปิ จ เกนจีติ เยน อุชฺชลํ โหติ, เอวรูเปน มุคฺคราทินา อญฺเญนาปิ เกนจิ วตฺถุนาฯ โทณิยาติ รชนมฺพเณฯ น ฆํสิตพฺพํ หตฺเถน คาเหตฺวา น ฆฏฺเฏตพฺพํฯ

[3044] รตฺตํ จีวรํ หตฺเถหิ กิญฺจิ โถกํ ปหริตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘ยตฺถ ปกฺกรชนํ ปกฺขิปนฺติ, สา รชนโทณิ, ตตฺถ อํสพทฺธกกายพนฺธนาทิํ ฆฏฺเฏตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[3045] คณฺฐิเกติ เวฬุทนฺตวิสาณาทิมยคณฺฐิเกฯ เลขา วาติ วฏฺฏาทิเภทา เลขา วาฯ ปิฬกา วาติ สาสปพีชสทิสา ขุทฺทกปุพฺพุฬา วาฯ ปาฬิกณฺณิกเภทโกติ มณิกาวฬิรูปปุปฺผกณฺณิกรูปเภทโกฯ กปฺปพินฺทุวิกาโร วา น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3046] อารคฺเคนาติ อารกณฺฏกคฺเคน, สูจิมุเขน วาฯ กาจิปิ เลขาติ วฏฺฏกโคมุตฺตาทิสณฺฐานา ยา กาจิปิ ราชิฯ

[3047] ภมํ อาโรเปตฺวาติ ภเม อลฺลิยาเปตฺวาฯ

[3048] ปตฺตมณฺฑลเกติ ปตฺเต ฉวิรกฺขนตฺถาย ติปุสีสาทีหิ กเต ปตฺตสฺส เหฏฺฐา อาธาราทีนํ อุปริ กาตพฺเพ ปตฺตมณฺฑลเกฯ ภิตฺติกมฺมนฺติ วิภตฺตํ กตฺวา นานาการรูปกกมฺมจิตฺตํฯ ยถาห ‘‘น ภิกฺขเว จิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. 253)ฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปตฺตมณฺฑเลฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ มกรทนฺตกนฺติ คิริกูฏาการํฯ

[3049] มุขวฏฺฏิยํ ยา เลขา ปริสฺสาวนพนฺธนตฺถาย อนุญฺญาตา, ตํ เลขํ ฐเปตฺวา ธมฺมกรณจฺฉตฺเต วา กุจฺฉิยํ วา กาจิปิ เลขา น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3050] ตหิํ ตหินฺติ มตฺติกาย ตตฺถ ตตฺถฯ ตนฺติ ตถาโกฏฺฏิตทิคุณสุตฺตกายพนฺธนํฯ

[3051] อนฺเตสุ ทฬฺหตฺถาย ทสามุเข ทิคุณํ กตฺวา โกฏฺเฏนฺติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ จิตฺติกมฺปีติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตยุตฺตมฺปิ กายพนฺธนํฯ

[3052] อกฺขีนีติ กุญฺชรกฺขีนิฯ ตตฺถาติ กายพนฺธเน วฏฺฏตีติ กา กถาฯ อุฏฺฐาเปตุนฺติ อุกฺกิริตุํฯ

[3053] ฆฏนฺติ ฆฏสณฺฐานํฯ เทฑฺฑุภสีสํ วาติ อุทกสปฺปสีสมุขสณฺฐานํ วาฯ ยํ กิญฺจิ วิการรูปํ ทสามุเข น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3054] มจฺฉกณฺฏนฺติ มจฺฉกณฺฏกาการํฯ ขชฺชูริปตฺตกาการนฺติ ขชฺชูริปตฺตสณฺฐานํฯ มจฺฉกณฺฏํ วา มฏฺฐํ ปฏฺฏิกํ วา ขชฺชูริปตฺตกาการํ วา อุชุกํ กตฺวา โกฏฺฏิตํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ เอตฺถ จ อุภยปสฺเสสุ มจฺฉกณฺฏกยุตฺตํ มจฺฉสฺส ปิฏฺฐิกณฺฏกํ วิย ยสฺส ปฏฺฏิกาย วายนํ โหติ, อิทํ กายพนฺธนํ มจฺฉกณฺฏกํ นามฯ ยสฺส ขชฺชูริปตฺตสณฺฐานมิว วายนํ โหติ, ตํ ขชฺชูริปตฺตกาการํ นามฯ

[3055] ปกติวีตา ปฏฺฏิกาฯ สูกรนฺตํนาม กุญฺจิกาโกสกสณฺฐานํฯ ตสฺส ทุวิธสฺส กายพนฺธนสฺสฯ ตตฺถ รชฺชุกา สูกรนฺตานุโลมิกา, ทุสฺสปฏฺฏํ ปฏฺฏิกานุโลมิกํฯ อาทิ-สทฺเทน มุทฺทิกกายพนฺธนํ คหิตํ, ตญฺจ สูกรนฺตานุโลมิกํฯ

ยถาห – ‘‘เอกรชฺชุกํ, ปน มุทฺทิกกายพนฺธนญฺจ สูกรนฺตกํ อนุโลเมตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 278)ฯ ตตฺถ เอกรชฺชุกา นาม เอกวฏฺฏาฯ พหุรชฺชุกสฺส อกปฺปิยภาวํ วกฺขติฯ ‘‘มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิต’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[3056] มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กตํฯ เวเฐตฺวาติ นานาสุตฺเตหิ เวเฐตฺวาฯ สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ปน ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวฐิตํ มุรชํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺฐานํฯ เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสีสสทิสํฯ กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํฯ รชฺชุโยติ อุภยโกฏิยํ เอกโต อพทฺธา พหู รชฺชุโย, ตถา พทฺธา กลาพุกํ นาม โหตีติฯ น วฏฺฏนฺตีติ มุรชาทีนิ อิมานิ สพฺพานิ กายพนฺธนานิ น วฏฺฏนฺติฯ ปุริมา ทฺเวติ มุรชํ, มทฺทวีณญฺจาติ ทฺเวฯ ‘‘ทสาสุ สิยุ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลเปน ‘‘ทสา สิยุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาห – ‘‘มุรชํ มทฺทวีณ’นฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนุญฺญาต’’นฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 278)ฯ

[3057] ปามงฺคสณฺฐานาติ ปามงฺคทามํ วิย จตุรสฺสสณฺฐานาฯ

[3058] เอกรชฺชุมยนฺติ นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุมยํ กายพนฺธนํฯ วฏฺฏํ วฏฺฏตีติ ‘‘รชฺชุกา ทุสฺสปฏฺฏาที’’ติ เอตฺถ เอกวฏฺฏรชฺชุกา คหิตา, อิธ ปน นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตาว เอกรชฺชุกา คหิตาฯ ตญฺจาติ ตมฺปิ เอกรชฺชุกกายพนฺธนํฯ ปามงฺคสณฺฐานํ เอกมฺปิ น จ วฏฺฏตีติ เกวลมฺปิ น วฏฺฏติฯ

[3059] พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวาติ โยชนาฯ

วฏฺฏติ พนฺธิตุนฺติ มุรชํ, กลาพุกํ วา น โหติ, รชฺชุกกายพนฺธนเมว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อยํ ปน วินิจฺฉโย ‘‘พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ ‘พหุรชฺชุก’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85 ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) อฏฺฐกถาคโตว อิธ วุตฺโตฯ สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวฐิตํ มุรชํ นามา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํฯ

[3060] ทนฺต-สทฺเทน หตฺถิทนฺตา วุตฺตาฯ ชตูติ ลาขาฯ สงฺขมยนฺติ สงฺขนาภิมยํฯ วิธกา มตาติ เอตฺถ ‘‘เวฐกา’’ติปิ ปาโฐ วิธปริยาโยฯ

[3061] กายพนฺธนวิเธติ กายพนฺธนสฺส ทสาย ถิรภาวตฺถํ กฏฺฐทนฺตาทีหิ กเต วิเธฯ วิกาโร อฏฺฐมงฺคลาทิโกฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน, อุภยโกฏิยนฺติ อตฺโถฯ ตุ-สทฺเทน ฆฏากาโรปิ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ

[3062] มาลา …เป.… วิจิตฺติตาติ มาลากมฺมลตากมฺเมหิ จ มิคปกฺขิรูปาทินานารูเปหิ จ วิจิตฺติตาฯ ชนรญฺชนีติ พาลชนปโลภินีฯ

[3064] อฏฺฐํสา วาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺเทน โสฬสํสาทีนํ คหณํฯ วณฺณมฏฺฐาติ มาลากมฺมาทิวณฺณมฏฺฐาฯ

[3065] อญฺชนิสลากาปิ ตถา วณฺณมฏฺฐา น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘อญฺชนิตฺถวิกาย จ, นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโฐ ยุชฺชติฯ ‘‘ถวิกาปิ จา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพฯ

[3066] รตฺตาทินา เยน เกนจิ เอกวณฺเณน สุตฺเตน ปิโลติกาทิมยํ ยํ กิญฺจิ สิปาฏิกํ สิพฺเพตฺวา วฬญฺชนฺตสฺส วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3067] มณิกนฺติ ถูลปุพฺพุฬํฯ ปิฬกนฺติ สุขุมปุพฺพุฬํฯ ปิปฺผเลติ วตฺถจฺเฉทนสตฺเถฯ อารกณฺฏเกติ ปตฺตาธารวลยานํ วิชฺฌนกณฺฏเกฯ ฐเปตุนฺติ อุฏฺฐาเปตุํฯ ยํ กิญฺจีติ เสสํ วณฺณมฏฺฐมฺปิ จฯ

[3068] ทณฺฑเกติ ปิปฺผลทณฺฑเกฯ ยถาห – ‘‘ปิปฺผลเกปิ มณิกํ วา ปิฬกํ วา ยํ กิญฺจิ อุฏฺฐาเปตุํ น วฏฺฏติ, ทณฺฑเก ปน ปริจฺเฉทเลขา วฏฺฏตี’’ติฯ ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ อาณิพนฺธนฏฺฐานํ ปตฺวา ปริจฺฉินฺทนตฺถํ เอกาว เลขา วฏฺฏติฯ วลิตฺวาติ อุภยโกฏิยา มุขํ กตฺวา มชฺเฌ วลิโย คาเหตฺวาฯ นขจฺเฉทนํ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3069] อรณิสหิเต กนฺตกิจฺจกโร ทณฺโฑ อุตฺตรารณี นามฯ วาปีติ ปิ-สทฺเทน อธรารณิํ สงฺคณฺหาติ, อุทุกฺขลทณฺฑสฺเสตํ อธิวจนํฯ อญฺฉนกยนฺตธนุ ธนุกํ นามฯ มุสลมตฺถกปีฬนทณฺฑโก เปลฺลทณฺฑโก นามฯ

[3070] สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาสํ วทนฺติฯ กฏฺฐจฺเฉทนวาสิยา ตถา ยํ กิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺวีสุ ปสฺเสสูติ วาสิยา อุโภสุ ปสฺเสสุฯ โลเหนาติ กปฺปิยโลเหน ฯ พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ อุชุกเมว จตุรสฺสํ วา อฏฺฐํสํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาเส’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปเนตฺถ สูจิสณฺฑาโส ทสฺสิโตฯ

[3071] เหฏฺฐโตติ เหฏฺฐา อโยปฏฺฏวลยสฺสฯ ‘‘อุปริ อหิจฺฉตฺตมกุลมตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[3072] วิสาเณติ เตลาสิญฺจนกควยมหิํสาทิสิงฺเคฯ นาฬิยํ วาปีติ เวฬุนาฬิกาทินาฬิยํฯ

อปิ-สทฺเทน อลาพุํ สงฺคณฺหาติฯ อามณฺฑสารเกติ อามลกจุณฺณมยเตลฆเฏฯ เตลภาชนเกติ วุตฺตปฺปกาเรเยว เตลภาชเนฯ สพฺพํ วณฺณมฏฺฐํ วฏฺฏตีติ ปุมิตฺถิรูปรหิตํ มาลากมฺมาทิ สพฺพํ วณฺณมฏฺฐํ วฏฺฏติฯ

[3073-5] ปานียสฺส อุฬุงฺเกติ ปานียอุฬุงฺเกฯ โทณิยํ รชนสฺสปีติ รชนโทณิยมฺปิฯ ผลกปีเฐติ ผลกมเย ปีเฐฯ วลยาธารกาทิเกติ ทนฺตวลยาทิอาธารเกฯ อาทิ-สทฺเทน ทณฺฑาธารโก สงฺคหิโตฯ ปาทปุญฺฉนิยนฺติ โจฬาทิมยปาทปุญฺฉนิยํฯ ปีเฐติ ปาทปีเฐฯ สหจริเยน ปาทกถลิกายญฺจฯ จิตฺตํ สพฺพเมว จ วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเต ภิกฺขุปริกฺขาเร มาตุคามรูปรหิตํ, ภิกฺขุนิปริกฺขาเร ปุริสรูปรหิตํ อวเสสํ สพฺพํ จิตฺตกมฺมํฯ

[3076] นานา จ เต มณโย จาติ นานามณี, อินฺทนีลาทโย, นานามณีหิ กตา นานามณิมยา, ถมฺภา จ กวาฏา จ ทฺวารา จ ภิตฺติโย จ ถมฺภกวาฏทฺวารภิตฺติโย, นานามณิมยา ถมฺภกวาฏทฺวารภิตฺติโย ยสฺมิํ ตํ ตถา วุตฺตํฯ กา กถา วณฺณมฏฺฐเกติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวณฺณมฏฺฐเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถฯ

[3077] ถาวรสฺส รตนมยปาสาทสฺส กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตฺวา สุวณฺณาทิมยสฺสาปิ สพฺพปาสาทปริโภคสฺส กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โสวณฺณย’’นฺติอาทิฯ โสวณฺณยนฺติ สุวณฺณมยํฯ ทฺวารกวาฏานํ อนนฺตรคาถาย ทสฺสิตตฺตา ‘‘ทฺวารกวาฏพนฺธ’’นฺติ อิมินา ทฺวารกวาฏพาหาสงฺขาตํ ปิฏฺฐสงฺฆาฏํ คหิตํฯ ทฺวารญฺจ กวาฏญฺจ ทฺวารกวาฏานิ, ทฺวารกวาฏานํ พนฺธํ ทฺวารกวาฏพนฺธํ, อุตฺตรปาสกุมฺมารสงฺขาตํ ปิฏฺฐสงฺฆาฏนฺติ อตฺโถฯ

นานา จ เต มณโย จาติ นานามณี , สุวณฺณญฺจ นานามณี จ สุวณฺณนานามณี, ภิตฺติ จ ภูมิ จ ภิตฺติภูมิ สุวณฺณนานามณีหิ กตา ภิตฺติภูมิ สุวณฺณนานามณิภิตฺติภูมิฯ อิติ อิเมสุ เสนาสนาวยเวสุฯ น กิญฺจิ เอกมฺปิ นิเสธนียนฺติ เอกมฺปิ เสนาสนปริกฺขารํ กิญฺจิ น นิเสธนียํ, เสนาสนมฺปิ น ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เสนาสนํ วฏฺฏติ สพฺพเมวาติ สพฺพเมว เสนาสนปริโภคํ วฏฺฏติฯ ยถาห –

‘‘สพฺพํ ปาสาทปริโภคนฺติ สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานิ กวาฏานิ มญฺจปีฐานิ ตาลวณฺฏานิ สุวณฺณรชตมยานิ ปานียฆฏปานียสราวานิ ยํ กิญฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ, สพฺพํ วฏฺฏติฯ ‘ปาสาทสฺส ทาสิทาสํ เขตฺตวตฺถุํ โคมหิํสํ เทมา’ติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มญฺจปีฐเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏนฺติฯ ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกตนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 320)ฯ

‘‘โสวณฺณทฺวารกวาฏพนฺธ’’นฺติ วา ปาโฐ, พหุพฺพีหิสมาโสฯ อิมินา จ ทุติยปเทน จ เสนาสนํ วิเสสียติฯ

[3078] น ทวํ กเรติ ‘‘กิํ พุทฺโธ สิลกพุทฺโธ? กิํ ธมฺโม โคธมฺโม อชธมฺโม? กิํ สงฺโฆ โคสงฺโฆ อชสงฺโฆ มิคสงฺโฆ’’ติ ปริหาสํ น กเรยฺยฯ ติตฺถิยพฺพตํ มูคพฺพตาทิกํ เนว คณฺเหยฺยาติ โยชนาฯ

[3079] ตา ภิกฺขุนิโย อุทกาทินา วาปิ น สิญฺเจยฺยาติ โยชนาฯ

[3080] อญฺญตฺถ อญฺญสฺมิํ วิหาเร วสฺสํวุตฺโถ อญฺญตฺถ อญฺญสฺมิํ วิหาเร ภาคํ วสฺสาวาสิกภาคํ คณฺหาติ เจ, ทุกฺกฏํฯ ตสฺมิํ จีวเร นฏฺเฐ วา ชชฺชเร ชิณฺเณ วา คีวา ปุน ทาตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[3081] โสติ อญฺญตฺถ ภาคํ คณฺหนโก ภิกฺขุฯ เตหีติ จีวรสามิเกหิฯ ตนฺติ ตถา คหิตํ วสฺสาวาสิกภาคํฯ เตสนฺติ จีวรสามิกานํฯ

[3082] กโรโตติ การาปยโตฯ ทวา สิลํ ปวิชฺฌนฺโตติ ปนฺติกีฬาย กีฬตฺถิกานํ สิปฺปทสฺสนวเสน สกฺขรํ วา นินฺนฏฺฐานํ ปวฏฺฏนวเสน ปาสาณํ วา ปวิชฺฌนฺโตฯ น เกวลญฺจ ปาสาณํ, อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ ทารุขณฺฑํ วา อิฏฺฐกขณฺฑํ วา หตฺเถน วา ยนฺเตน วา ปวิชฺฌิตุํ น วฏฺฏติฯ เจติยาทีนํ อตฺถาย ปาสาณาทโย หสนฺตา หสนฺตา ปวฏฺเฏนฺติปิ ขิปนฺติปิ อุกฺขิปนฺติปิ, กมฺมสมโยติ วฏฺฏติฯ

[3083] คิหิโคปกทานสฺมินฺติ คิหีนํ อุยฺยานโคปกาทีหิ อตฺตนา โคปิตอุยฺยานาทิโต ผลาทีนํ ทาเน ยาวทตฺถํ ทิยฺยมาเนปิฯ น โทโส โกจิ คณฺหโตติ ปฏิคฺคณฺหโต ภิกฺขุโน โกจิ โทโส นตฺถิฯ สงฺฆเจติยสนฺตเก ตาลผลาทิมฺหิ อุยฺยานโคปกาทีหิ ทิยฺยมาเน ปริจฺเฉทนโย เตสํ เวตนวเสน ปริจฺฉินฺนานํเยว คหเณ อนาปตฺตินโย วุตฺโตติ โยชนาฯ

[3084] ปุริสสํยุตฺตนฺติ ปริวิสเกหิ ปุริเสหิ วุยฺหมานํฯ หตฺถวฏฺฏกนฺติ หตฺเถเนว ปวฏฺเฏตพฺพสกฏํฯ

[3085] ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ กิญฺจิปิ อนาจารํ น สมฺปโยเชยฺย น กาเรยฺยาติ โยชนาฯ

‘‘กิญฺจี’’ติปิ ปาโฐ, คหฏฺฐํ วา ปพฺพชิตํ วา กิญฺจิ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ อนาจารวเสน น สมฺปโยเชยฺยาติ อตฺโถฯ โอภาเสนฺตสฺสาติ กามาธิปฺปายํ ปกาเสนฺตสฺสฯ

[3086] หเวติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ

[3087] อตฺตโน ปริโภคตฺถํ ทินฺนนฺติ ‘‘ตุมฺเหเยว ปริภุญฺชถา’’ติ วตฺวา ทินฺนํ ติจีวราทิํฯ

[3088] อสปฺปายนฺติ ปิตฺตาทิโทสานํ โกปนวเสน อผาสุการณํฯ อปเนตุมฺปิ ชหิตุมฺปิ, ปเคว ทาตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ อคฺคํ คเหตฺวา ทาตุํ วาติ ตถา คหณารหํ อนฺนาทิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘กติปาหํ ภุตฺวา’’ติ เสโสฯ ปิณฺฑปาตาทิโต อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺตาทิํ กติปาหํ ภุตฺวา ทาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ

[3089] ปญฺจวคฺคูปสมฺปทาติ วินยธรปญฺจเมน สงฺเฆน กาตพฺพอุปสมฺปทาฯ นวาติ อญฺเญหิ เอกวารมฺปิ อปริภุตฺตาฯ คุณงฺคุณอุปาหนา จตุปฏลโต ปฏฺฐาย พหุปฏลอุปาหนาฯ จมฺมตฺถาโรติ กปฺปิยจมฺมตฺถรณญฺจฯ ธุวนฺหานนฺติ ปกตินหานํฯ

[3090] สมฺพาธสฺสาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคทฺวยสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลา อนฺโต สตฺถวตฺถิกมฺมํ วาริตนฺติ โยชนาฯ สตฺเถน อนฺตมโส นเขนาปิ เฉทนผาลนาทิวเสน สตฺถกมฺมญฺจ วตฺถีหิ เภสชฺชเตลสฺส อนฺโต ปวิสนวเสน กาตพฺพํ วตฺถิกมฺมญฺจ ถุลฺลจฺจยาปตฺติวิธาเนน วาริตนฺติ อตฺโถฯ ปสฺสาวมคฺคสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลํ องฺคชาตสฺส อคฺคโต ปฏฺฐาย คเหตพฺพํฯ

[3091] ‘‘ปากตฺถ’’นฺติ อิมินา นิพฺพาเปตุํ จลเน นิทฺโทสภาวํ ทีเปติฯ

[3092] อุปฬาเลตีติ ‘‘ปตฺตจีวราทิปริกฺขารํ เต ทมฺมี’’ติ วตฺวา ปโลเภตฺวา คณฺหาติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปุคฺคเลฯ อาทีนวนฺติ อลชฺชิตาทิภาวํ ทสฺเสตฺวา เตน สห สมฺโภคาทิกรเณ อลชฺชิภาวาปชฺชนาทิอาทีนวํฯ ตสฺสาติ ตโต วิโยเชตพฺพสฺส ตสฺสฯ

[3093] อาทีนวทสฺสนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มกฺขน’’นฺติอาทิฯ ‘‘นหายิตุํ คเตน คูถมุตฺเตหิ มกฺขนํ วิย ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วิหรตา ตยา กต’’นฺติ เอวํ ตตฺถ อาทีนวํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[3094-5] ภตฺตคฺเค โภชนสาลาย ภุญฺชมาโนฯ ยาคุปาเนติ ยาคุํ ปิวนกาเลฯ อนฺโตคาเมติ อนฺตรฆเรฯ วีถิยนฺติ นิคมนครคามาทีนํ รถิกายฯ อนฺธกาเรติ อนฺธกาเร วตฺตมาเน, อนฺธการคโตติ อตฺโถฯ ตญฺหิ วนฺทนฺตสฺส มญฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหญฺเญยฺยฯ อนาวชฺโชติ กิจฺจปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโตฯ เอกาวตฺโตติ เอกโต อาวตฺโต สปตฺตปกฺเข ฐิโต เวรี วิสภาคปุคฺคโลฯ อยญฺหิ วนฺทิยมาโน ปาเทนปิ ปหเรยฺยฯ วาวโฏติ สิพฺพนกมฺมาทิกิจฺจนฺตรปสุโตฯ

สุตฺโตติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตฯ ขาทนฺติ ปิฏฺฐกขชฺชกาทีนิ ขาทนฺโตฯ ภุญฺชนฺโตติ โอทนาทีนิ ภุญฺชนฺโตฯ วจฺจํ มุตฺตมฺปิ วา กรนฺติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรนฺโต อิติ อิเมสํ เตรสนฺนํ วนฺทนา อยุตฺตตฺเถน วาริตาติ สมฺพนฺโธฯ

[3096-7] กมฺมลทฺธิสีมาวเสน ตีสุ นานาสํวาสเกสุ กมฺมนานาสํวาสกสฺส อุกฺขิตฺตคฺคหเณน คหิตตฺตา, สีมานานาสํวาสกวุฑฺฒตรปกตตฺตสฺส วนฺทิยตฺตา, ปาริเสสญาเยน ‘‘นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย’’ติ (ปริ. 467) วจนโต จ ลทฺธินานาสํวาสโก อิธ ‘‘นานาสํวาสโก’’ติ คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ อุกฺขิตฺโตติ ติวิเธนาปิ อุกฺเขปนียกมฺเมน อุกฺขิตฺตโกฯ ครุกฏฺฐา จ ปญฺจาติ ปาริวาสิกมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหสงฺขาตา ปญฺจ ครุกฏฺฐา จฯ อิเม ปน อญฺญมญฺญสฺส ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนาทีนิ ลภนฺติ, ปกตตฺเตน อวนฺทิยตฺตาว อวนฺทิเยสุ คหิตาฯ อิเม พาวีสติ ปุคฺคเลติ นคฺคาทโย ยถาวุตฺเตฯ

[3098] ‘‘ธมฺมวาที’’ติ อิทํ ‘‘นานาสํวาสวุฑฺฒโก’’ติ เอตสฺส วิเสสนํฯ ยถาห ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, วนฺทิยาฯ ปจฺฉา อุปสมฺปนฺเนน ปุเรอุปสมฺปนฺโน วนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร ธมฺมวาที วนฺทิโย, สเทวเก โลเก, ภิกฺขเว, สมารเก…เป.… ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วนฺทิโย’’ติ (จูฬว. 312)ฯ

[3099] ‘‘เอเตเยว วนฺทิยา, น อญฺเญ’’ติ นิยามสฺส อกตตฺตา อญฺเญสมฺปิ วนฺทิยานํ สพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตชฺชนาที’’ติอาทิฯ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิยสฺสปพฺพาชนียปอสารณียกมฺเม สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วนฺทนียาธิกาเรฯ กมฺมนฺติ อปโลกนาทิ จตุพฺพิธํ กมฺมํฯ

[3100] สงฺเฆน อธมฺมกมฺเม กริยมาเน ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺเตน, อสกฺโกนฺเตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธิฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ อธิฏฺฐานํ ปเนกสฺส อุทฺทิฏฺฐนฺติ โยชนา, อธมฺมกมฺมํ กโรนฺตานํ ภิกฺขูนมนฺตเร นิสีทิตฺวา ตํ ‘‘อธมฺม’’นฺติ ชานิตฺวาปิ ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เอกสฺส ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ จิตฺเตน อธิฏฺฐานมุทฺทิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ทฺวินฺนํ วา ติณฺณเมว จาติ ตเมว วาเรตุํ อสกฺโกนฺตานํ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ภิกฺขูนํ อญฺญมญฺญํ ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ สกสกทิฏฺฐิยา ปกาสนํ อุทฺทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ตโต อุทฺธํ ตีหิ อุทฺธํ จตุนฺนํ กมฺมสฺส ปฏิกฺโกสนํ ‘‘อิทํ อธมฺมกมฺมํ มา กโรถา’’ติ ปฏิกฺขิปนํ อุทฺทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ

[3101] วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณํ อคฺคหิตคฺคหเณน ปญฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สนฺทิฏฺโฐ’’ติอาทิฯ โยชนา ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – สนฺทิฏฺโฐ จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหติ, สมฺภตฺโต จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหติ, อาลปิโต จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหตีติ เอวํ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตอาลปิตานํ ติณฺณเมเกกสฺส ตีณิ ตีณิ วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณานิ กตฺวา นววิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วจนตฺโถ, ปเนตฺถ วินิจฺฉโย จ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ

[3102] สีลวิปตฺติ, ทิฏฺฐิวิปตฺติ จ อาจาราชีวสมฺภวา ทฺเว วิปตฺติโย จาติ โยชนา, อาจารวิปตฺติ, อาชีววิปตฺติ จาติ วุตฺตํ โหติฯ

[3103] ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ วิปตฺตีสุฯ อปฺปฏิกมฺมา ปาราชิกา วุฏฺฐานคามินี สงฺฆาทิเสสาปตฺติกา ทุเว อาปตฺติโย สีลวิปตฺตีติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

[3104] ยา จ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ, ยา ทสวตฺถุกา ทิฏฺฐิ, อยํ ทุวิธา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิวิปตฺตีติ ทีปิตาติ โยชนาฯ ตตฺถ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺฐิ นาม อุจฺเฉทนฺตสสฺสตนฺตคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺฐิฯ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา ทสวตฺถุกา ทิฏฺฐิฯ

[3105] ถุลฺลจฺจยาทิกา เทสนาคามินิกา ยา ปญฺจ อาปตฺติโย, อาจารกุสเลน ภควตา สา อาจารวิปตฺตีติ วุตฺตาติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน ปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตานํ คหณํฯ ยาติ ปญฺจาปตฺติโย อเปกฺขิตฺวา พหุตฺตํฯ สาติ อาจารวิปตฺติ สามญฺญมเปกฺขิตฺวา เอกตฺตํฯ

[3106] กุหนาทีติ อาทิ-สทฺเทน ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา คหิตา, กุหนาทีนํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.16) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อาชีโว ปจฺจโย เหตุ ยสฺสา อาปตฺติยาติ วิคฺคโหฯ ฉพฺพิธาติ จตุตฺถปาราชิกสญฺจริตฺตถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏาปตฺตีนํ วเสน ฉพฺพิธาฯ ปกาสิตา –

‘‘อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสฯ อาชีวเหตุ…เป.… สญฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสฯ อาชีวเหตุ…เป.… ‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’ติ ภณติ, ปฏิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ อาชีวเหตุ…เป.… ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อาชีวเหตุ…เป.… ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺสฯ อาชีวเหตุ อาชีวการณา สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปริ. 287) –

เทสิตาฯ อิมินา อาชีววิปตฺติ ทีปิตาฯ

[3107] ‘‘อุกฺขิตฺโต’’ติอาทิ ยถากฺกเมน เตสํ ติณฺณํ นานาสํวาสกานํ สรูปทสฺสนํฯ ตตฺถ ตโย อุกฺขิตฺตกา วุตฺตาเยวฯ

[3108-9] ‘‘โย สงฺเฆน อุกฺเขปนียกมฺมกตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘ตุมฺเห กิํ ภณถา’ติ เตสญฺจ อิตเรสญฺจ ลทฺธิํ สุตฺวา ‘อิเม อธมฺมวาทิโน, อิตเร ธมฺมวาทิโน’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, อยํ เตสํ มชฺเฌ นิสินฺโนว เตสํ นานาสํวาสโก โหติ, กมฺมํ โกเปติฯ อิตเรสมฺปิ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา โกเปตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 455) อาคต อฏฺฐกถาวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธมฺมวาทิปกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิฯ

อธมฺมวาทิปกฺขสฺมินฺติ อุกฺเขปนียกมฺเมน นิสฺสาริตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺขสฺมิํฯ นิสินฺโนวาติ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา คณปูรโก หุตฺวา นิสินฺโนวฯ วิจินฺตยนฺติ ‘‘อิเม นุ โข ธมฺมวาทิโน, อุทาหุ เอเต’’ติ วิวิเธนากาเรน จินฺตยนฺโตฯ ‘‘เอเต ปน ธมฺมวาที’’ติ มานสํ อุปฺปาเทติ, เอวํ อุปฺปนฺเน ปน มานเสฯ อธมฺมวาทิปกฺขสฺมิํ นิสินฺโนว เอวํ มานสํ อุปฺปาเทนฺโต อยํ ภิกฺขุฯ ลทฺธิยาติ เอวํ อุปฺปาทิตมานสสงฺขาตาย ลทฺธิยาฯ เตสํ อธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก นาม โหตีติ ปกาสิโตฯ

ตตฺรฏฺโฐ ปน โสติ ตสฺมิํ อธมฺมวาทิปกฺขสฺมิํ นิสินฺโนว โสฯ สท-ธาตุยา คตินิวารณตฺถตฺตา ตตฺร นิสินฺโน ‘‘ตตฺรฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติฯ ทฺวินฺนนฺติ ธมฺมวาทิอธมฺมวาทิปกฺขานํ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํฯ กมฺมนฺติ จตุวคฺคาทิสงฺเฆน กรณียกมฺมํฯ โกเปตีติ อธมฺมวาทีนํ อสํวาสภาวํ คนฺตฺวา เตสํ คณปูรณตฺตา, อิตเรสํ เอกสีมายํ ฐตฺวา หตฺถปาสํ อนุปคตตฺตา, ฉนฺทสฺส จ อทินฺนตฺตา กมฺมํ โกเปติฯ

โย ปน อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อธมฺมวาทิโน อิเม, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ เตสํ มชฺเฌ ปวิสติ, ยตฺถ วา ตตฺถ วา ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ, อยํ อตฺตนาว อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรตีติ เวทิตพฺโพฯ

[3110] พหิสีมาคโต ปกตตฺโต ภิกฺขุ สเจ หตฺถปาเส ฐิโต โหติ, โส สีมาย นานาสํวาสโก มโตติ โยชนาฯ ตํ คณปูรณํ กตฺวา กตกมฺมมฺปิ กุปฺปติฯ เอวํ ยถาวุตฺตนิยาเมน ตโย นานาสํวาสกา มเหสินา วุตฺตาติ โยชนาฯ

[3111] จุโตติ ปาราชิกาปนฺโน สาสนโต จุตตฺตา ‘‘จุโต’’ติ คหิโตฯ ‘‘ภิกฺขุนี เอกาทส อภพฺพา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อิเมติ เภทมนเปกฺขิตฺวา สามญฺเญน สตฺตรส ชนาฯ อสํวาสาติ น สํวสิตพฺพา, นตฺถิ วา เอเตหิ ปกตตฺตานํ เอกกมฺมาทิโก สํวาโสติ อสํวาสา นาม สิยุํฯ

[3112] อสํวาสสฺส สพฺพสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตรสวิธสฺส สพฺพสฺส อสํวาสสฺสฯ ตถา กมฺมารหสฺส จาติ ‘‘ยสฺส สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, โส เนว กมฺมปตฺโต, นาปิ ฉนฺทารโห, อปิจ กมฺมารโห’’ติ (ปริ. 488) เอวํ ปริวาเร วุตฺตกมฺมารหสฺส จฯ อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ขิตฺตจิตฺตาทีนํ คหณํฯ สงฺเฆ ตชฺชนียาทีนิ กโรนฺเตฯ ปฏิกฺเขโปติ ปฏิกฺโกสนาฯ น รูหตีติ ปฏิกฺโกสฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, กมฺมํ น โกเปตีติ อธิปฺปาโยฯ

[3113] สสํวาเสก…เป.… ภิกฺขุโนติ วุตฺตนเยน กมฺเมน วา ลทฺธิยา วา อสํวาสิกภาวํ อนุปคตตฺตา สมานสํวาสกสฺส สีมาย อสํวาสิกภาวํ อนุปคนฺตฺวา เอกสีมาย ฐิตสฺส อนฺติมวตฺถุํ อนชฺฌาปนฺนตฺตา ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ อนนฺตรสฺสปิ หตฺถปาเส วจเนน วจีเภทกรเณน ปฏิกฺเขโป ปฏิกฺโกโส รุหติ ปฏิกฺโกสนฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติ, กมฺมํ โกเปตีติ อธิปฺปาโยฯ

[3114] ฉหิ อากาเรหีติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 438; กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) ลชฺชิตาย, อญฺญาณตาย, กุกฺกุจฺจปกตตาย, สติสมฺโมสาย, อกปฺปิเยกปฺปิยสญฺญิตาย, กปฺปิเยอกปฺปิยสญฺญิตายาติ อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิฯ ปญฺจ สมณกปฺปา จ วุตฺตา, ปญฺจ วิสุทฺธิโย จ วุตฺตาติ โยชนาฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชญฺเญว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. 250) ขุทฺทกวตฺถุเก อนุญฺญาตา ปญฺจ สมณกปฺปา นามฯ ปญฺจ วิสุทฺธิโยติ ปริวาเร เอกุตฺตเร ‘‘ปญฺจ วิสุทฺธิโย’’ติ อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปฐมา วิสุทฺธี’’ติอาทินา (ปริ. 325) นเยน ทสฺสิตา ปญฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสสงฺขาตา ปญฺจ วิสุทฺธิโย จ ‘‘สุตฺตุทฺเทโส ปาริสุทฺธิอุโปสโถ อธิฏฺฐานุโปสโถ ปวารณา สามคฺคิอุโปสโถเยว ปญฺจโม’’ติ (ปริ. 325) เอวํ วุตฺตา ปญฺจ วิสุทฺธิโย จาติ ทฺเวปญฺจวิสุทฺธิโย ‘‘ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานี’’ติอาทีสุ วิย สามญฺญวจเนน สงฺคหิตาฯ

[3115-7] นิสฺเสเสน ทียติ ปญฺญปียติ เอตฺถ สิกฺขาปทนฺติ นิทานํ, เตสํ เตสํ สิกฺขาปทานํ ปญฺญตฺติยา ฐานภูตํ เวสาลีอาทิฯ ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ คลติ มทฺทติ เนรยิกทุกฺขํ อนุภวตีติ ปุคฺคโล, สตฺโตฯ

อริยปุคฺคลา ตํสทิสตฺตา, ภูตปุพฺพคติยา วา ‘‘ปุคฺคลา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อิธ ปเนเต สิกฺขาปทวีติกฺกมสฺส อาทิกมฺมิกา อธิปฺเปตาฯ อิทานิ ปุคฺคลนิทฺเทสํ วกฺขติฯ วสติ เอตฺถ ภควโต อาณาสงฺขาตา สิกฺขาปทปญฺญตฺติ ตํ ปฏิจฺจ ปวตฺตตีติ วตฺถุ, ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุภูโต อชฺฌาจาโรฯ

วิธานํ วิภชนํ วิธิ, ปเภโทฯ ปญฺญาปียติ ภควโต อาณา ปกาเรน ญาปียติ เอตายาติ ปญฺญตฺติ, ปญฺญตฺติยา วิธิ ปเภโท ‘‘ปญฺญตฺติวิธิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิธิํ ปญฺญตฺติยา’’ติ คาถาพนฺธวเสน อสมตฺถนิทฺเทโสฯ สา ปน ปญฺญตฺติวิธิ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติ อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติ สพฺพตฺถปญฺญตฺติ ปเทสปญฺญตฺติ สาธารณปญฺญตฺติ อสาธารณปญฺญตฺติ เอกโตปญฺญตฺติ อุภโตปญฺญตฺติวเสน นววิธา โหติฯ

‘‘วิปตฺติ อาปตฺติ อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโท, วิปชฺชนฺติ เอตาย สีลาทโยติ วิปตฺติฯ สา ปน สีลอาจารทิฏฺฐิอาชีวานํ วเสน จตุพฺพิธาฯ สา ปน อุทฺเทสวเสน เหฏฺฐา ทสฺสิตาวฯ อาปชฺชนฺติ เอตาย อกุสลาพฺยากตภูตาย ภควโต อาณาวีติกฺกมนฺติ อาปตฺติฯ สา ปุพฺพปโยคาทิวเสน อเนกปฺปเภทา อาปตฺติฯ อนาปตฺติ อชานนาทิวเสน อาณาย อนติกฺกมนํฯ สมุฏฺฐาติ เอเตหิ อาปตฺตีติ สมุฏฺฐานานิ, กายาทิวเสน ฉพฺพิธานิ อาปตฺติการณานิฯ สมุฏฺฐานานํ นโย สมุฏฺฐานนโย, ตํฯ

วชฺชญฺจ กมฺมญฺจ กิริยา จ สญฺญา จ จิตฺตญฺจ อาณตฺติ จ วชฺชกมฺมกฺริยาสญฺญาจิตฺตาณตฺติโย, ตาสํ วิธิ ตถา วุจฺจติ, ตํฯ วชฺชวิธินฺติ ‘‘ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชา, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ วชฺชวิธิํฯ

กมฺมวิธินฺติ ‘‘สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) ทสฺสิตํ กมฺมวิธิํ ฯ กฺริยาวิธินฺติ ‘‘อตฺถาปตฺติ กิริยโต สมุฏฺฐาติ, อตฺถิ อกิริยโต, อตฺถิ กิริยากิริยโต, อตฺถิ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) นเยน ทสฺสิตํ กิริยาวิธิํฯ สญฺญาวิธินฺติ ‘‘สญฺญาวิโมกฺขา’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) นเยน ทสฺสิตํ สญฺญาวิธิํฯ

จิตฺตวิธินฺติ ‘‘สพฺพาปิ จิตฺตวเสน ทุวิธา โหนฺติ สจิตฺตกา, อจิตฺตกา จา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ จิตฺตวิธิํฯ อาณตฺติวิธินฺติ ‘‘สาณตฺติกํ อนาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ อาณตฺติวิธิํฯ องฺควิธานนฺติ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺตีนํ วุตฺตํ องฺควิธานญฺจฯ เวทนาตฺติกํ, กุสลตฺติกญฺจาติ โยชนาฯ ตํ ปน ‘‘อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิจิตฺตํ, ติจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนํ, ทฺวิเวทนํ, ติเวทน’’นฺติ ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิตเมวฯ

สตฺตรสวิธํ เอตํ ลกฺขณนฺติ ยถาวุตฺตนิทานาทิสตฺตรสปฺปเภทํ สพฺพสิกฺขาปทานํ สาธารณลกฺขณํฯ ทสฺเสตฺวาติ ปกาเสตฺวาฯ พุโธ วินยกุสโลฯ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปเทสุ ยถารหํ โยเชยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

[3118] อิเมสุ สตฺตรสสุ ลกฺขเณสุ นิทานปุคฺคเล ตาว นิทฺทิสิตุมาห ‘‘นิทาน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถาติ เตสุ สตฺตรสสุ สาธารณลกฺขเณสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํฯ นิทานนฺติ นิทฺธาริตพฺพทสฺสนํฯ ‘‘ปุร’’นฺติ อิทํ ‘‘เวสาลี’’ติอาทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ สกฺกภคฺคาติ เอเตหิ ชนปทวาจีหิ สทฺเทหิ ฐานนิสฺสิตา นาคราว คเหตพฺพาฯ ตานิ จ ‘‘สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมิํ, ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร’’ติ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปทนิทาเน นิทสฺสิตาเนวฯ

[3119] ‘‘ทส เวสาลิยา’’ติอาทีนํ อตฺถวินิจฺฉโย อุตฺตเร อาวิ ภวิสฺสติฯ คิริพฺพเชติ ราชคหนคเรฯ

ตญฺหิ สมนฺตา ฐิเตหิ อิสิคิลิอาทีหิ ปญฺจหิ ปพฺพเตหิ วชสทิสนฺติ ‘‘คิริพฺพช’’นฺติ วุจฺจติฯ

[3121] ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขสฺมิํ สุทินฺนธนิยาทโย เตวีสติวิธา อาทิกมฺมิกปุคฺคลา วุตฺตาติ โยชนาฯ

[3122] อุภยปาติโมกฺเข อาคตา เต สพฺเพ อาทิกมฺมิกปุคฺคลา ปริปิณฺฑิตา ติํส ภวนฺตีติ โยชนาฯ วตฺถุอาทีนํ วินิจฺฉโย อุตฺตเร วกฺขมานตฺตา อิธ น วุตฺโตฯ นนุ จ นิทานปุคฺคลวินิจฺฉยมฺปิ ตตฺถ วกฺขตีติ โส อิธ กสฺมา วุตฺโตติ? นายํ โทโส, อิมสฺส ปกรณตฺตา อิธาปิ วตฺตพฺโพติฯ ยทิ เอวํ วตฺถุอาทิวินิจฺฉโยปิ อิธ วตฺตพฺโพ สิยา, โส กสฺมา น วุตฺโตติ? เอกโยคนิทฺทิฏฺฐสฺส อิมสฺส วจเนน โสปิ วุตฺโตเยว โหตีติ เอกเทสทสฺสนวเสน สํขิตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[3123] โย เอนํ ตรุํ ชานาติ, โส ปญฺญตฺติํ อเสสโต ชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ‘‘เอนํ ตรุ’’นฺติ อิมินา นิทานาทิสตฺตรสปฺปการํ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณลกฺขณสมุทายํ รูปเกน ทสฺเสติฯ กิํ วิสิฏฺฐํ ตรุนฺติ อาห ‘‘ติมูล’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ ติมูลนฺติ นิทานปุคฺคลวตฺถุสงฺขาตานิ ตีณิ มูลานิ เอตสฺสาติ ติมูลํฯ นวปตฺตนฺติ นววิธปณฺณตฺติสงฺขาตานิ ปตฺตานิ เอตสฺสาติ นวปตฺตํฯ ทฺวยงฺกุรนฺติ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺชสงฺขาตา ทฺเว องฺกุรา เอตสฺสาติ ทฺวยงฺกุรํฯ ‘‘ทฺวิองฺกุร’’นฺติ วตฺตพฺเพ อิ-การสฺส อยาเทสํ กตฺวา ‘‘ทฺวยงฺกุร’’นฺติ วุตฺตํฯ สตฺตผลนฺติ อาณตฺติอาปตฺติอนาปตฺติวิปตฺติสญฺญาเวทนากุสลตฺติกสงฺขาตานิ สตฺต ผลานิ เอตสฺสาติ สตฺตผลํฯ ฉปุปฺผนฺติ ฉสมุฏฺฐานสงฺขาตานิ ปุปฺผานิ เอตสฺสาติ ฉปุปฺผํฯ ทฺวิปฺปภวนฺติ จิตฺตกมฺมสงฺขาตา ทฺเว ปภวา เอตสฺสาติ ทฺวิปฺปภวํฯ

ทฺวิสาขนฺติ กิริยองฺคสงฺขาตา ทฺเว สาขา เอตสฺสาติ ทฺวิสาขํฯ เอนํ ตรุํ โย ชานาตีติ โย วุตฺโต ภิกฺขุ วุตฺตสรูปสาธารณสตฺตรสลกฺขณราสิวินิจฺฉยสงฺขาตตรุํ ชานาติฯ โสติ โส ภิกฺขุฯ ปญฺญตฺตินฺติ วินยปิฏกํฯ อเสสโตติ สพฺพโสฯ

[3124] อิติ เอวํ มธุรปทตฺถํ อนากุลํ ปรมํ อุตฺตมํ อิมํ วินิจฺฉยํ โย ปฐติ วาจุคฺคตํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ, ครุสนฺติเก สาธุกํ สุณาติ, ปริปุจฺฉเต จ อตฺถํ ปริปุจฺฉติ จ, โส ภิกฺขุ วินย วินิจฺฉเย อุปาลิสโม ภวติ วินยธรานํ เอตทคฺคฏฺฐาเน นิกฺขิตฺเตน อุปาลิมหาเถเรน สทิโส ภวตีติ โยชนาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมฏฺฐานวิภาวนาวิธานกถาวณฺณนา

[3125] ‘‘อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺยฯ

มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย;

ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ;

เอสา กถิกสณฺฐิตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.291; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.64) –