อปิสทฺเทน คิหีนํ เคเหปิ เตหิ ปญฺญตฺเต โคนกาทิมฺหิ นิสีทิตุํ อนาปตฺตีติ ทีเปติฯ ธมฺมาสนาทิปเทสนิยมเนน ตโต อญฺญตฺถ คิหิปญฺญตฺเตปิ ตตฺถ นิสีทิตุํ น วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต วิญฺญายติฯ

ภูมตฺถรณเกติ เอตฺถ ‘‘กเต’’ติ เสโสฯ ตตฺถาติ สงฺฆิเก วา คิหิสนฺตเก วา โคนกาทิมฺหิ สหธมฺมิเกหิ อนาณตฺเตหิ คิหีหิ เอว ภูมตฺถรเณ กเตฯ สยิตุนฺติ อุปริ อตฺตโน ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อปิ-สทฺเทน นิสีทิตุมฺปิ วาติ สมุจฺจิโนติฯ ‘‘ภูมตฺถรณเก’’ติ อิมินา คิหีหิ เอว มญฺจาทีสุ สยนตฺถํ อตฺถเต อุปริ อตฺตโน ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา สยิตุํ วา นิสีทิตุํ วา น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ

จมฺมกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

เภสชฺชกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2665] คหปติสฺส ภูมิ, สมฺมุติภูมิ, อุสฺสาวนนฺติกาภูมิ, โคนิสาทิภูมีติ กปฺปิยภูมิโย จตสฺโส โหนฺตีติ วุตฺตา ภควตาติ โยชนาฯ

[2666] กถํ กปฺปิยํ กตฺตพฺพนฺติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย อุสฺสาวนนฺติกํ โคนิสาทิกํ คหปติํ สมฺมุติ’’นฺติ (มหาว. 295) เอวํ จตสฺโส ภูมิโย อุทฺธริตฺวา ตาสํ สามญฺญลกฺขณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติอาทิฯ สงฺฆสฺส สนฺตกํ วาสตฺถาย กตํ เคหํ วา ภิกฺขุโน สนฺตกํ วาสตฺถาย กตํ เคหํ วาติ โยชนาฯ กปฺปิยํ กตฺตพฺพนฺติ กปฺปิยฏฺฐานํ กตฺตพฺพํฯ สหเสยฺยปฺปโหนกนฺติ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทิลกฺขเณน สหเสยฺยารหํฯ

[2667] อิทานิ จตสฺโสปิ ภูมิโย สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา อญฺเญหิ กปฺปิยภูมิยา อตฺถาย ทินฺนํ วา เตสํ สนฺตกํ วา ยํ เคหํ, อิทํ เอว คหปติภูมิ นามาติ โยชนาฯ

[2668] ยา ปน กุฏิ สงฺเฆน สมฺมตา ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย, สา สมฺมุติกา นามฯ ตสฺสา สมฺมนฺนนกาเล กมฺมวาจํ อวตฺวา อปโลกนํ วา กาตุํ วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ

[2669-70] ปฐมอิฏฺฐกาย วา ปฐมปาสาณสฺส วา ปฐมตฺถมฺภสฺส วา อาทิ-คฺคหเณน ปฐมภิตฺติปาทสฺส วา ฐปเน ปเรสุ มนุสฺเสสุ อุกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺเตสุ สมนฺตโต ปริวาเรตฺวา ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรม, กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ อภิกฺขณํ วทนฺเตหิ อามสิตฺวา วา สยเมว อุกฺขิปิตฺวา วา อิฏฺฐกา ฐเปยฺย ปาสาโณ วา ถมฺโภ วา ภิตฺติปาโท วา ฐเปยฺย ฐเปตพฺโพ, อยํ อุสฺสาวนนฺติกา กุฏีติ โยชนาฯ

[2671] อิฏฺฐกาทิปติฏฺฐานนฺติ ปฐมิฏฺฐกาทีนํ ภูมิยํ ปติฏฺฐานํฯ วทตนฺติ ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรม, กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วทนฺตานํฯ สมกาลํ ตุ วฏฺฏตีติ เอกกาลํ วฏฺฏติ, อิมินา ‘‘สเจ หิ อนิฏฺฐิเต วจเน ถมฺโภ ปติฏฺฐาติ, อปฺปติฏฺฐิเต วา ตสฺมิํ วจนํ นิฏฺฐาติ, อกตา โหติ กปฺปิยกุฏี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 295) อฏฺฐกถาวินิจฺฉโย สูจิโตฯ

[2672] อาราโม สกโล อปริกฺขิตฺโต วา เยภุยฺยโต อปริกฺขิตฺโต วาติ ทุวิโธปิ วิญฺญูหิ วินยธเรหิ ‘‘โคนิสาที’’ติ วุจฺจติฯ ปเวสนิวารณาภาเวน ปวิฏฺฐานํ คุนฺนํ นิสชฺชาโยคโต ตถา วุจฺจตีติ โยชนาฯ

[2673] ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถ ปกฺกญฺจา’’ติอาทิฯ อามิสนฺติ ปุริมกาลิกทฺวยํฯ ‘‘อามิส’’นฺติ อิมินา นิรามิสํ อิตรกาลิกทฺวยํ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถมฺปิ ปกฺกมฺปิ กปฺปตีติ ทีเปติฯ

[2674-5] อิมา กปฺปิยกุฏิโย กทา ชหิตวตฺถุกา โหนฺตีติ อาห ‘‘อุสฺสาวนนฺติกา ยา สา’’ติอาทิฯ ยา อุสฺสาวนนฺติกา เยสุ ถมฺภาทีสุ อธิฏฺฐิตา, สา เตสุ ถมฺภาทีสุ อปนีเตสุ ตทญฺเญสุปิ ถมฺภาทีสุ ติฏฺฐตีติ โยชนาฯ

สพฺเพสุ ถมฺภาทีสุ อปนีเตสุ สา ชหิตวตฺถุกา สิยาติ โยชนาฯ โคนิสาทิกุฏิ ปริกฺขิตฺตา วติอาทีหิ ชหิตวตฺถุกา สิยาฯ ปริกฺขิตฺตาติ จ ‘‘อาราโม ปน อุปฑฺฒปริกฺขิตฺโตปิ พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามา’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 295) กุรุนฺทิมหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตตฺตา น เกวลํ สพฺพปริกฺขิตฺตาว, อุปฑฺฒปริกฺขิตฺตาปิ เยภุยฺยปริกฺขิตฺตาปิ คเหตพฺพาฯ

เสสาติ คหปติสมฺมุติกุฏิโยฯ ฉทนนาสโต ชหิตวตฺถุกา สิยุนฺติ โยชนาฯ ฉทนนาสโตติ เอตฺถ ‘‘โคปานสิมตฺตํ ฐเปตฺวา’’ติ เสโสฯ สเจ โคปานสีนํ อุปริ เอกมฺปิ ปกฺขปาสมณฺฑลํ อตฺถิ, รกฺขติฯ ยตฺร ปนิมา จตสฺโสปิ กปฺปิยภูมิโย นตฺถิ, ตตฺถ กิํ กาตพฺพํ? อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ตสฺส สนฺตกํ กตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ

[2676] ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา อญฺเญสํ หตฺถโต ปฏิคฺคโห จ เตสํ สนฺนิธิ จ เตสํ อนฺโตวุตฺถญฺจ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[2677] ภิกฺขุสฺส สนฺตกํ สงฺฆิกมฺปิ วา อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห อนฺโตวุตฺถญฺจ อนฺโตปกฺกญฺจ ภิกฺขุสฺส น วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ สงฺฆิกมฺปิ วา อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห อนฺโตวุตฺถญฺจ อนฺโตปกฺกญฺจ ภิกฺขุนิยา น วฏฺฏตีติ เอวํ อุภินฺนํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[2678] อกปฺปกุฏิยาติ อกปฺปิยกุฏิยา, ‘‘อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตาย อกปฺปิยภูมิยาติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน นวนีตเตลมธุผาณิตานํ คหณํฯ

[2679] เตเหว อนฺโตวุตฺเถหิ สปฺปิอาทีหิ สตฺตาหกาลิเกหิ สห ภิกฺขุนา ปกฺกํ ตํ ยาวชีวิกํ นิรามิสํ สตฺตาหํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ

[2680] ปกฺกํ สามํปกฺกํ ตํ ยาวชีวิกํ สเจ อามิสสํสฏฺฐํ ปริภุญฺชติ, อนฺโตวุตฺถญฺจ ภุญฺชติ, กิญฺจ ภิยฺโย สามํปกฺกญฺจ ภุญฺชตีติ โยชนาฯ ยาวชีวิกสฺส อามิสสํสฏฺฐสฺส อามิสคติกตฺตา ‘‘อนฺโตวุตฺถ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[2682] อุทกํ น โหติ กาลิกํ จตูสุ กาลิเกสุ อสงฺคหิตตฺตาฯ

[2683] ติกาลิกา ยาวกาลิกา ยามกาลิกา สตฺตาหกาลิกาติ ตโย กาลิกา ปฏิคฺคหวเสเนว อตฺตโน อตฺตโน กาลํ อติกฺกมิตฺวา ภุตฺตา โทสกรา โหนฺติ, ตติยํ สตฺตาหาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยวตฺถุตฺตา อภุตฺตมฺปิ โทสกรนฺติ โยชนาฯ

‘‘ภุตฺตา โทสกรา’’ติ อิมินา ปุริมกาลิกทฺวยํ ปฏิคฺคเหตฺวา กาลาติกฺกมนมตฺเตน อาปตฺติยา การณํ น โหติ, ภุตฺตเมว โหติฯ สตฺตาหกาลิกํ กาลาติกฺกเมน อปริภุตฺตมฺปิ อาปตฺติยา การณํ โหตีติ ทีเปติฯ เตสุ สตฺตาหกาลิเกเยว วิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อภุตฺตํ ตติยมฺปิ จา’’ติฯ จ-สทฺโท ตุ-สทฺทตฺเถฯ ยาวชีวิกํ ปน ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวํ ปริภุญฺชิยมานํ อิตรกาลิกสํสคฺคํ วินา โทสกรํ น โหตีติ น คหิตํฯ

[2684] อมฺพาทโย สทฺทา รุกฺขานํ นามภูตา ตํตํผเลปิ วตฺตมานา อิธ อุปจารวเสน ตชฺเช ปานเก วุตฺตา, เตเนวาห ‘‘ปานกํ มต’’นฺติฯ โจจํ อฏฺฐิกกทลิปานํฯ โมจํ อิตรกทลิปานํฯ มธูติ มุทฺทิกผลานํ รสํฯ มุทฺทิกาติ สีโตทเก มทฺทิตานํ มุทฺทิกผลานํ ปานํฯ ‘‘สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปาน’’นฺติ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถาย (มหาว. อฏฺฐ. 300) จ สาลูก-สทฺทสฺส ทีฆวเสน สํโยคทสฺสนโต ‘‘สาลุ ผารุสกญฺจา’’ติ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส กโตฯ

สาลูกํ กุมุทุปฺปลานํ ผลรสํฯ ขุทฺทสิกฺขาวณฺณนายํ ปน ‘‘สาลูกปานํ นาม รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ กิญฺชกฺขเรณูหิ กตปาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ผารุสก’นฺติอาทีสุ เอโก รุกฺโข’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตสฺส ผลรโส ผารุสกํ นามฯ เอเตสํ อฏฺฐนฺนํ ผลานํ รโส อุทกสมฺภินฺโน วฏฺฏติ, สีตุทเก มทฺทิโต ปสนฺโน นิกฺกสโฏว วฏฺฏติ, อุทเกน ปน อสมฺภินฺโน รโส ยาวกาลิโกฯ

[2685] ผลนฺติ อมฺพาทิผลํฯ สวตฺถุกปฏิคฺคโหติ ปานวตฺถุกานํ ผลานํ ปฏิคฺคโหฯ วสติ เอตฺถ ปานนฺติ วตฺถุ, ผลํ, วตฺถุนา สห วฏฺฏตีติ สวตฺถุกํ, ปานํ, สวตฺถุกสฺส ปฏิคฺคโห สวตฺถุกปฏิคฺคโหฯ สวตฺถุกสฺส ปฏิคฺคหํ นาม วตฺถุปฏิคฺคหณเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปานวตฺถุกานํ ผลานํ ปฏิคฺคโห’’ติฯ

[2686] ‘‘สุโกฏฺเฏตฺวา’’ติ วุจฺจมานตฺตา ‘‘อมฺพปกฺก’’นฺติ อามกเมว อมฺพผลํ วุจฺจติ ฯ อุทเกติ สีโตทเกฯ ปริสฺสวํ ปริสฺสาวิตํฯ กตฺวาติ มธุอาทีหิ อภิสงฺขริตฺวาฯ ยถาห – ‘‘ตทหุปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 300)ฯ ปาตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ วินิจฺฉโย ‘‘เอวํ กตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ, อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติเยวฯ เอส นโย สพฺพปาเนสู’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ

[2687] เสสปานเกสุปีติ ชมฺพุปานกาทีสุปิฯ

[2688] อุจฺฉุรโส อนฺโตคธตฺตา อิธ วุตฺโต, น ปน ยามกาลิกตฺตา, โส ปน สตฺตาหกาลิโกเยวฯ

[2689] มธุกสฺส รสนฺติ มธุกปุปฺผสฺส รสํฯ เอตฺถ มธุกปุปฺผรโส อคฺคิปาโก วา โหตุ อาทิจฺจปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติฯ ปุเรภตฺตมฺปิ ยํ ปานํ คเหตฺวา มชฺชํ กโรนฺติ, โส อาทิโต ปฏฺฐาย น วฏฺฏติฯ มธุกปุปฺผํ ปน อลฺลํ วา สุกฺขํ วา ภชฺชิตํ วา เตน กตผาณิตํ วา ยโต ปฏฺฐาย มชฺชํ น กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏติฯ

ปกฺกฑากรสนฺติ ปกฺกสฺส ยาวกาลิกสฺส รสํฯ สพฺโพ ปตฺตรโส ยามกาลิโก วุตฺโตติ โยชนาฯ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยาวกาลิกปตฺตานญฺหิ ปุเรภตฺตํเยว รโส กปฺปตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 300) อิมเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

[2690] สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ผลชํ รสํ ฐเปตฺวา สพฺโพ ผลโช รโส วิกาเล ยามสญฺญิเต อนุโลมโต ปริภุญฺชิตุํ อนุญฺญาโตติ โยชนาฯ

[2691] ยาวกาลิกปตฺตานํ สีตุทเก มทฺทิตฺวา กโต รโสปิ อปกฺโก, อาทิจฺจปาโกปิ วิกาเล ปน วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[2692-3] สตฺตธญฺญานุโลมานิ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ตาลญฺจนาฬิเกรญฺจา’’ติอาทิฯ อปรณฺณํ มุคฺคาทิฯ ‘‘สตฺตธญฺญานุโลมิก’’นฺติ อิมินา เอเตสํ รโส ยาวกาลิโก ยามกาลสงฺขาเต วิกาเล ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

[2695] เอวมาทีนํ ขุทฺทกานํ ผลานํ รโส ปน อฏฺฐปานานุโลมตฺตา อนุโลมิเก ยามกาลิกานุโลมิเก นิทฺทิฏฺโฐ กถิโตติ โยชนาฯ

[2696] อิธ อิมสฺมิํ โลเก สานุโลมสฺส ธญฺญสฺส ผลชํ รสํ ฐเปตฺวา อยามกาลิโก อญฺโญ ผลรโส นตฺถีติ โยชนา, สพฺโพ ยามกาลิโกเยวาติ ทีเปติฯ

เภสชฺชกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

กถินกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2697] วุตฺถวสฺสานํ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ยาว มหาปวารณา, ตาว รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา วุตฺถวสฺสานํ ภิกฺขูนํ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ อติเรกานํ วา ภิกฺขูนํ ปญฺจนฺนํ อานิสํสานํ วกฺขมานานํ อนามนฺตจาราทีนํ ปญฺจนฺนํ อานิสํสานํ ปฏิลาภการณา มุนิปุงฺคโว สพฺเพสํ อคาริกาทิมุนีนํ สกลคุณคเณหิ อุตฺตโม ภควา กถินตฺถารํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. 306) อพฺรฺวิ กเถสีติ โยชนาฯ

เอตฺถายํ วินิจฺฉโย – ‘‘กถินตฺถารํ เก ลภนฺติ, เก น ลภนฺตีติ? คณนวเสน ตาว ปจฺฉิมโกฏิยา ปญฺจ ชนา ลภนฺติ, อุทฺธํ สตสหสฺสมฺปิ, ปญฺจนฺนํ เหฏฺฐา น ลภนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 306) อิทํ อฏฺฐกถาย อตฺถารกสฺส ภิกฺขุโน สงฺฆสฺส กถินทุสฺสทานกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘วุตฺถวสฺสวเสน ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปฐมปวารณาย ปวาริตา ลภนฺติ, ฉินฺนวสฺสา วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตา วา น ลภนฺติฯ อญฺญสฺมิํ วิหาเร วุตฺถวสฺสาปิ น ลภนฺตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 306) อิทํ อฏฺฐกถาย อานิสํสลาภํ สนฺธาย วุตฺตํ, น กมฺมํฯ

อิทานิ ตทุภยํ วิภชิตฺวา ทสฺเสติ –

‘‘ปุริมิกาย อุปคตานํ ปน สพฺเพ คณปูรกา โหนฺติ, อานิสํสํ น ลภนฺติ, อานิสํโส อิตเรสํเยว โหติฯ สเจ ปุริมิกาย อุปคตา จตฺตาโร วา โหนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา เอโก วา, อิตเร คณปูรเก กตฺวา กถินํ อตฺถริตพฺพํฯ