[2632] นวมิโต ปฏฺฐาย คนฺตุํ วฏฺฏติ, อาคจฺฉตุ วา มา วา, อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 207) อฏฺฐกถานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิํ ตุ นวมิํ กตฺวา’’ติอาทิฯ นวมิํ ปภุติ อาทิํ กตฺวา, นวมิโต ปฏฺฐายาติ วุตฺตํ โหติฯ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ สตฺตาหกรณีเยเนว คนฺตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปวารณทิวเสปิ ตทเหว อาคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺฐานํ ปวารณตฺถาย คจฺฉนฺเตน ลพฺภมาเนน สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ปวาเรตฺวา ปน คนฺตุํ วฏฺฏติ ปวารณาย ตํทิวสสนฺนิสฺสิตตฺตา’’ติ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค 207) หิ วชิรพุทฺธิตฺเถโรฯ โส ปจฺฉา อาคจฺฉตุ วา มา วา, โทโส น วิชฺชตีติ โยชนาฯ

วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

ปวารณกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2633] ‘‘ปวารณา’’ติ อิทํ ‘‘จาตุทฺทสี’’ติอาทีหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิเน กาตพฺพา ปวารณา อเภโทปจาเรน ตถา วุตฺตาฯ สามคฺคี อุโปสถกฺขนฺธกกถาวณฺณนาย วุตฺตสรูปาวฯ สามคฺคิปวารณํ กโรนฺเตหิ จ ปฐมํ ปวารณํ ฐเปตฺวา ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว กตฺติกจาตุมาสิปุณฺณมา เอตฺถนฺตเร กาตพฺพา, ตโต ปจฺฉา วา ปุเร วา น วฏฺฏติฯ เตวาจี ทฺเวกวาจีติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต…เป.… เตวาจิกํ ปวาเรยฺย, ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺย, เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ ตํ ตํ ญตฺติํ ฐเปตฺวา กาตพฺพา ปวารณา วุจฺจติฯ

[2634] ตีณิ กมฺมานิ มุญฺจิตฺวา, อนฺเตเนว ปวารเยติ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ปวารณกมฺมานิ, อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณกมฺมํ…เป.… ธมฺเมน สมคฺคํ ปวารณกมฺม’’นฺติ (มหาว. 212) วตฺวา ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว , ยทิทํ อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณกมฺมํ, น, ภิกฺขเว, เอวรูปํ ปวารณกมฺมํ กาตพฺพํ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ ธมฺเมน สมคฺคํ ปวารณกมฺมํ, เอวรูปํ, ภิกฺขเว, ปวารณกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. 212) ตีณิ อกตฺตพฺพานิ ปวารณกมฺมานิ มุญฺจิตฺวา กาตุํ อนุญฺญาเตน จตุตฺเถน ปวารณกมฺเมน ปวาเรยฺยาติ อตฺโถฯ ตสฺส วิภาเคกเทสํ ‘‘ปญฺจ ยสฺมิํ ปนาวาเส’’ติอาทินา วกฺขติฯ

[2635] ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวาติ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

ปวารณาย เอตานิ, ‘ปุพฺพกรณ’นฺติ วุจฺจติฯ

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

ปวารณาย เอตานิ, ‘ปุพฺพกิจฺจ’นฺติ วุจฺจตี’’ติฯ –

วุตฺตํ นววิธํ ปุพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวาฯ

ปตฺตกลฺเล สมานิเตติ –

‘‘ปวารณา ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมิํ น โหนฺติ,

‘ปตฺตกลฺล’นฺติ วุจฺจตี’’ติฯ –

วุตฺเต จตุพฺพิเธ ปตฺตกลฺเล สโมธานิเต ปริสมาปิเตฯ

ญตฺติํ ฐเปตฺวาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ (มหาว. 210) เอวํ สพฺพสงฺคาหิกวเสน จ ‘‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ จ ทานาทิกรเณน เยภุยฺเยน รตฺติยา เขปิตาย จ ราชาทิอนฺตราเย สติ จ ตทนุรูปโต ‘‘ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ จ ญตฺติํ ฐเปตฺวา , ตาสํ วิเสโส อฏฺฐกถายํ ทสฺสิโตเยวฯ ยถาห –

‘‘เอวญฺหิ วุตฺเต เตวาจิกญฺจ ทฺเววาจิกญฺจ เอกวาจิกญฺจ ปวาเรตุํ วฏฺฏติ, สมานวสฺสิกํ น วฏฺฏติฯ ‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’ติ วุตฺเต ปน เตวาจิกเมว วฏฺฏติ, อญฺญํ น วฏฺฏติ, ‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺยา’ติ วุตฺเต ทฺเววาจิกญฺจ เตวาจิกญฺจ วฏฺฏติ, เอกวาจิกญฺจ สมานวสฺสิกญฺจ น วฏฺฏติฯ ‘เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’ติ วุตฺเต ปน เอกวาจิกทฺเววาจิกเตวาจิกานิ วฏฺฏนฺติ, สมานวสฺสิกเมว น วฏฺฏติฯ ‘สมานวสฺสิก’นฺติ วุตฺเต สพฺพํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 210)ฯ

กาตพฺพาติ เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย ‘‘สงฺฆํ, อาวุโส, ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา…เป.… ตติยมฺปิ อาวุโส, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา…เป.… ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. 210) วุตฺตนเยน กาตพฺพาฯ นวเกน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา…เป.… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา…เป.… ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามีติ (มหาว. 210) วุตฺตนเยน กาตพฺพาฯ

[2636] เถเรสุ ปวาเรนฺเตสุ โย ปน นโว, โส สยํ ยาว ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิกํ นิสีเทยฺยาติ โยชนาฯ

[2637] จตฺตาโร วา ตโยปิ วา เอกาวาเส เอกสีมายํ วสนฺติ เจ, ญตฺติํ วตฺวา ‘‘สุณนฺตุ เม, อายสฺมนฺโต, อชฺช ปวารณา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อญฺญมญฺญํ ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. 216) คณญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรยฺยุนฺติ โยชนาฯ

ปวาเรยฺยุนฺติ เอตฺถ เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เต ตโย วา ทฺเว วา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. 216) ปวาเรตพฺพํฯ นเวนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย , ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ ปวาเรตพฺพํฯ

[2638] อญฺญมญฺญํ ปวาเรยฺยุํ, วินา ญตฺติํ ทุเว ชนาฯ เตสุ เถเรน ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ…เป.… ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. 217) ปวาเรตพฺพํฯ นเวนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ…เป.… วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ…เป.… ปฏิกริสฺสามี’’ติ ปวาเรตพฺพํฯ

อธิฏฺเฐยฺยาติ ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวา ‘‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ วา ‘‘ปนฺนรสี’’ติ วา วตฺวา ‘‘อธิฏฺฐามี’’ติ อธิฏฺเฐยฺย ฯ ยถาห ‘‘อชฺช เม ปวารณาติ เอตฺถ สเจ จาตุทฺทสิกา โหติ, ‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสี’ติ, สเจ ปนฺนรสิกา, ‘อชฺช เม ปวารณา ปนฺนรสี’ติ เอวํ อธิฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 218), อิมินา สพฺพสงฺคาหาทิญตฺตีสุ จ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิวเส โส โส โวหาโร กาตพฺโพติ ทีปิตเมวฯ

เสสา สงฺฆปวารณาติ ปญฺจหิ, อติเรเกหิ วา ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพา ปวารณา สงฺฆปวารณาฯ

[2639] ปวาริเตติ ปฐมปวารณาย ปวาริเตฯ อนาคโตติ เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกาย จ ปจฺฉิมิกาย จ วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อนุปคโตฯ อวุตฺโถติ ปจฺฉิมิกาย อุปคโตฯ วุตฺตญฺหิ ขุทฺทสิกฺขาวณฺณนาย ‘‘อวุตฺโถติ ปจฺฉิมิกาย อุปคโต อปรินิฏฺฐิตตฺตา ‘อวุตฺโถ’ติ วุจฺจตี’’ติฯ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยาติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘เตสํ สนฺติเก’’ติ เสโสฯ

[2640-1] ยสฺมิํ ปนาวาเส ปญฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา สมณา วสนฺติ, เต ตตฺถ เอเกกสฺส ปวารณํ หริตฺวาน สเจ อญฺญมญฺญํ ปวาเรนฺติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

เสสนฺติ ‘‘อธมฺเมน สมคฺค’’นฺติอาทิกํ วินิจฺฉยํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปวารณาธิกาเรฯ พุโธติ วินยธโรฯ อุโปสเถ วุตฺตนเยนาติ อุโปสถวินิจฺฉเย วุตฺตกฺกเมนฯ นเยติ ชาเนยฺยฯ

[2642] สมฺปาเทตตฺตโน สุจินฺติ อตฺตโน อุโปสถํ สมฺปาเทติฯ สพฺพํ สาเธตีติ อุโปสถาทิสพฺพํ กมฺมํ นิปฺผาเทติฯ นตฺตโนติ อตฺตโน อุโปสถํ น นิปฺผาเทติฯ

[2643] ตสฺมาติ ยสฺมา อตฺตโน สุจิํ น สาเธติ, ตสฺมาฯ อุภินฺนนฺติ อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จฯ กิจฺจสิทฺธตฺถเมวิธาติ อุโปสถาทิกมฺมนิปฺปชฺชนตฺถํ อิธ อิมสฺมิํ อุโปสถกมฺมาทิปกรเณฯ ปาริสุทฺธิปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ปวารณา สงฺคหิตาฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ฉนฺทํ วา ปาริสุทฺธิํ วา, คเหตฺวา วา ปวารณ’’นฺติฯ

ฉนฺทปาริสุทฺธิปวารณํ เทนฺเตน สเจ สาปตฺติโก โหติ, อาปตฺติํ เทเสตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ฉนฺทาทิหารโก ภิกฺขุ วตฺตพฺโพ ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. 165), ‘‘ปาริสุทฺธิํ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธิํ เม หร, ปาริสุทฺธิํ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. 164), ‘‘ปวารณํ ทมฺมิ, ปวารณํ เม หร, ปวารณํ เม อาโรเจหิ, มมตฺถาย ปวาเรหี’’ติ (มหาว. 213)ฯ

[2644] ‘‘ฉนฺโท เอเกนา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ เอเกน พหูนมฺปิ ฉนฺโท หาตพฺโพ, ตถา ปาริสุทฺธิ หาตพฺพาฯ ปิ-สทฺเทน ปวารณา หาตพฺพาติ โยชนาฯ ปรมฺปราหโฏ ฉนฺโทติ พหูนํ วา เอกสฺส วา ฉนฺทาทิหารกสฺส หตฺถโต อนฺตรา อญฺเญน คหิตา ฉนฺทปาริสุทฺธิปวารณาฯ วิสุทฺธิยา น คจฺฉติ อนวชฺชภาวาย น ปาปุณาติ พิฬาลสงฺขลิกฉนฺทาทีนํ สงฺฆมชฺฌํ อคมเนน วคฺคภาวกรณโตฯ

เอตฺถ จ ยถา พิฬาลสงฺขลิกาย ปฐมวลยํ ทุติยวลยํ ปาปุณาติ, น ตติยํ, เอวมิเมปิ ฉนฺทาทโย ทายเกน ยสฺส ทินฺนา, ตโต อญฺญตฺถ น คจฺฉตีติ พิฬาลสงฺขลิกาสทิสตฺตา ‘‘พิฬาลสงฺขลิกา’’ติ วุตฺตาฯ พิฬาลสงฺขลิกาคฺคหณญฺเจตฺถ ยาสํ กาสญฺจิ สงฺขลิกานํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[2645-6] ฉนฺทํ วา ปาริสุทฺธิํ วา ปวารณํ วา คเหตฺวา ฉนฺทาทิหารโก สงฺฆมปฺปตฺวา สเจ สามเณราทิภาวํ ปฏิชาเนยฺย วา วิพฺภเมยฺย วา มเรยฺย วา, ตํ สพฺพํ ฉนฺทาทิภาวํ นาหฏํ โหติ, สงฺฆํ ปตฺวา เอวํ สิยา สามเณราทิภาวํ ปฏิชานนฺโต, วิพฺภนฺโต, กาลกโต วา ภเวยฺย, ตํ สพฺพํ หฏํ อานีตํ โหตีติ โยชนาฯ

ตตฺถ สามเณราทิภาวํ วา ปฏิชาเนยฺยาติ ‘‘อหํ สามเณโร’’ติอาทินา ภูตํ สามเณราทิภาวํ กเถยฺย, ปจฺฉา สามเณรภูมิยํ ปติฏฺฐเหยฺยาติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน คหิโตฯ

[2647] สงฺฆํ ปตฺวาติ อนฺตมโส ตํตํกมฺมปฺปตฺตสฺส จตุวคฺคาทิสงฺฆสฺส หตฺถปาสํ ปตฺวาติ อตฺโถฯ ปมตฺโตติ ปมาทํ สติสมฺโมสํ ปตฺโตฯ สุตฺโตติ นิทฺทูปคโตฯ ขิตฺตจิตฺตโกติ ยกฺขาทีหิ วิกฺเขปมาปาทิตจิตฺโตฯ นาโรเจตีติ อตฺตโน ฉนฺทาทีนํ อาหฏภาวํ เอกสฺสาปิ ภิกฺขุโน น กเถติฯ สญฺจิจฺจาติ สญฺเจเตตฺวา ชานนฺโตเยว อนาทริโย นาโรเจติ, ทุกฺกฏํ โหติฯ

[2648] เย เตติ เย เต ภิกฺขู เถรา วา นวา วา มชฺฌิมา วาฯ วิปสฺสนาติ สหจริเยน สมโถปิ คยฺหติฯ สมถวิปสฺสนา จ อิธ ตรุณาเยว อธิปฺเปตา, ตสฺมา วิปสฺสนายุตฺตาติ เอตฺถ ตรุณาหิ สมถวิปสฺสนาหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ รตฺตินฺทิวนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ อตนฺทิตาติ อนลสาฯ

‘‘รตฺตินฺทิว’’นฺติ เอตฺถ รตฺติ-สทฺเทน รตฺติยาเยว คหณํ, อุทาหุ เอกเทสสฺสาติ อาห ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติฯ

ปุพฺพา จ สา รตฺติ จาติ ปุพฺพรตฺติ, ปฐมยาโม, อปรา จ สา รตฺติ จาติ อปรรตฺติ, ปจฺฉิมยาโม, ปุพฺพรตฺติ จ อปรรตฺติ จาติ สมาหารทฺวนฺเท สมาสนฺเต อ-การปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อิธาปิ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ มชฺฌิมยาเม กายทรถวูปสมนตฺถาย สุปนํ อนุญฺญาตนฺติ ตํ วชฺเชตฺวา ปุริมปจฺฉิมยาเมสุ นิรนฺตรภาวนานุโยโค กาตพฺโพติ ทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํฯ วิปสฺสนา ปรายนา สมถวิปสฺสนาว ปรํ อยนํ ปติฏฺฐา เอเตสนฺติ วิปสฺสนาปรายนา, สมถวิปสฺสนาย ยุตฺตปยุตฺตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[2649] ลทฺโธ ผาสุวิหาโร เยหิ เต ลทฺธผาสุวิหารา, เตสํฯ ผาสุวิหาโรติ จ สุขวิหารสฺส มูลการณตฺตา ตรุณา สมถวิปสฺสนา อธิปฺเปตา, ปฏิลทฺธตรุณสมถวิปสฺสนานนฺติ อตฺโถฯ สิยา น ปริหานิติ ปริหานิ นาม เอวํ กเต น ภเวยฺยฯ

กตฺติกมาสเกติ จีวรมาสสงฺขาเต กตฺติกมาเส ปวารณาย สงฺคโห วุตฺโตติ โยชนาฯ คาถาพนฺธวเสน ‘‘สงฺคาโห’’ติ ทีโฆ กโต, ปวารณาสงฺคโห วุตฺโตติ อตฺโถฯ ยถาห –

‘‘ปวารณาสงฺคโห จ นามายํ วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานานํ ถามคตสมถวิปสฺสนานํ โสตาปนฺนาทีนญฺจ น ทาตพฺโพฯ ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภิโน ปน สพฺเพ วา โหนฺตุ, อุปฑฺฒา วา, เอกปุคฺคโล วา, เอกสฺสปิ วเสน ทาตพฺโพเยวฯ ทินฺเน ปวารณาสงฺคเห อนฺโตวสฺเส ปริหาโรว โหติ, อาคนฺตุกา เตสํ เสนาสนํ คเหตุํ น ลภนฺติฯ เตหิปิ ฉินฺนวสฺเสหิ น ภวิตพฺพํ, ปวาเรตฺวา ปน อนฺตราปิ จาริกํ ปกฺกมิตุํ ลภนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 241)ฯ

ปวารณาสงฺคหสฺส ทานปฺปกาโร ปน ปาฬิโต คเหตพฺโพฯ

ปวารณกฺขนฺธกกถาวณฺณนาฯ

จมฺมกฺขนฺธกกถาวณฺณนา

[2650] เอฬกา จ อชา จ มิคา จาติ วิคฺคโหฯ ปสูนํ ทฺวนฺเท เอกตฺตนปุํสกตฺตสฺส วิภาสิตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโสฯ เอฬกานญฺจ อชานญฺจ มิคานํ โรหิเตณิกุรุงฺคานญฺจฯ ปสทา จ มิคมาตา จ ปสทมิคมาตา, ‘‘ปสทมิคมาตุยา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ปสท’’นฺติ นิคฺคหิตาคโมฯ ปสทมิคมาตุยา จ จมฺมํ ภิกฺขุโน วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘มิคาน’’นฺติ อิมินา คหิตานเมเวตฺถ วิภาคทสฺสนํ ‘‘โรหิเตณี’’ติอาทิฯ โรหิตาทโย มิควิภาควิเสสาฯ

[2651] เอเตสํ ยถาวุตฺตสตฺตานํ จมฺมํ ฐเปตฺวา อญฺญํ จมฺมํ ทุกฺกฏาปตฺติยา วตฺถุภูตนฺติ อตฺโถฯ อญฺญนฺติ จ –

‘‘มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;

เย จ วาฬมิคา โหนฺติ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติฯ (มหาว. อฏฺฐ. 259) –

อฏฺฐกถาย ปฏิกฺขิตฺตํ จมฺมมาหฯ มกฺกโฏ นาม สาขมิโคฯ กาฬสีโห นาม มหามุขวานรชาติโกฯ วาฬมิคา นาม สีหพฺยคฺฆาทโยฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา, น เกวลญฺจ เอเตเยว, เยสํ ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต ฐเปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหิํสสฺสมิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘วาฬมิคา’ตฺเวว เวทิตพฺพา’’ติฯ