ปฏิสํวิทิเต อนาปตฺติ, คิลานสฺสาปิ อนาปตฺติ, อปฺปฏิสํวิทิเตปิ ตสฺส ปฏิสํวิทิตสฺส อวเสสเก วา คิลานสฺส อวเสสเก วา อนาปตฺติ เอวาติ สมฺพนฺโธ ฯ ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘ปฏิสํวิทิตสฺส วา คิลานสฺส วา เสสกํ ภุญฺชตี’’ติ (ปาจิ. 575)ฯ พหาราเม ปฏิคฺคเหตฺวา อนฺโตเยว ภุญฺชโต อสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ คเหตฺวา วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘ตสฺสา’’ติอาทีสุปิ โยเชตพฺโพฯ

[1869] ตตฺถาติ ตสฺมิํ อารญฺญการาเมฯ ขาทโต อนาปตฺติ เอวาติ โยชนา, ตตฺถ ‘‘อญฺเญน กปฺปิยํ กตฺวา ทินฺนานี’’ติ เสโสฯ

จตุตฺถปาฏิเทสนียกถาวณฺณนาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสขิยกถาวณฺณนา

[1870] เอวํ ปาฏิเทสนียวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐานํ เสขิยานํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โย อนาทริเยเนวา’’ติอาทิฯ โยติ เถโร วา นโว วา มชฺฌิโม วาฯ เอตฺถ อนาทริยํ นาม สญฺจิจฺจ อาปตฺติอาปชฺชนํ, นิวาสนาทิวตฺถสฺส อุคฺคหเณ นิรุสฺสาหญฺจฯ ปจฺฉโตปิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘ปสฺสโตปิ วา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วกฺขมานสมุจฺจโยฯ

[1871] น เกวลํ วุตฺตนเยน นิวาเสนฺตสฺเสว โหติ, ขนฺธกาคตหตฺถิโสณฺฑาทิอากาเรนาปิ นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อาห ‘‘หตฺถิโสณฺฑาที’’ติอาทิฯ

หตฺถิโสณฺฑาทินิวาสนํ ปรโต ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก (จูฬว. 280) อาวิ ภวิสฺสติฯ ปริมณฺฑลนฺติ สมนฺตโต มณฺฑลํ กตฺวาฯ วตฺถพฺพนฺติ นิวตฺถพฺพํ นิวาเสตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[1872] ชาณุมณฺฑลโต เหฏฺฐาติ เอตฺถ ‘‘ชงฺฆฏฺฐิสีสโต ปฏฺฐายา’’ติ เสโสฯ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณกนฺติ วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลมตฺตนฺติ อาจริยาฯ ‘‘โย ปน สุกฺขชงฺโฆ วา มหาปิณฺฑิกมํโส วา โหติ, ตสฺส สารุปฺปตฺถาย ชาณุมณฺฑลโต อฏฺฐงฺคุลาธิกมฺปิ โอตาเรตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 576) อฏฺฐกถํ สงฺคณฺหิตุมาห ‘‘ตโต อูนํ น วฏฺฏตี’’ติฯ

[1873] อสญฺจิจฺจ อปริมณฺฑลํ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เอวมุปริปิฯ อสญฺจิจฺจาติ ‘‘อปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามี’’ติ เอวํ อสญฺจิจฺจ, อถ โข ‘‘ปริมณฺฑลํเยว นิวาเสสฺสามี’’ติ วิรชฺฌิตฺวา อปริมณฺฑลํ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อสติสฺสาปีติ อญฺญวิหิตสฺสาปิ ตถา นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อชานนฺตสฺสาติ เกวลํ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตุํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อปิจ นิวาสนวตฺตํ อุคฺคเหตพฺพํฯ อุคฺคหิตวตฺโตปิ สเจ ‘‘อารุฬฺห’’นฺติ วา ‘‘โอรุฬฺห’’นฺติ วา น ชานาติ, ตสฺสาปิ อนาปตฺติเยวฯ คิลานสฺสาติ ยสฺส ชงฺฆาย วา ปาเท วา วโณ โหติ, ตสฺส อุกฺขิปิตฺวา วา โอตาเรตฺวา วา นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ปาโทติ เจตฺถ ปาทสมีปํ อธิปฺเปตํฯ อาปทาสูติ วาฬา วา โจรา วา อนุพนฺธนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปตฺติฯ

ปริมณฺฑลกถาวณฺณนาฯ

[1874] อุโภ โกเณ สมํ กตฺวาติ ปารุปนสฺส เอกํเส กตสฺส ปิฏฺฐิปสฺเส, อุทรปสฺเส จ โอลมฺพมาเน อุโภ กณฺเณ หตฺถิปิฏฺเฐ คณฺฑา วิย สมํ กตฺวาฯ ปริมณฺฑลํ กตฺวาติ เอตสฺเสว อตฺถปทํฯ สาทรนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโสฯ สาทรํ วา ปารุปิตพฺพนฺติ โยชนา, สาทรํ ปารุปนํ กตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอวํ อกโรนฺตสฺสาติ ปารุปนวตฺเต อาทรํ ชเนตฺวา เอวํ อปารุปนฺตสฺสฯ

[1875] ‘‘ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ (ปาจิ. 576) วา ‘‘ปริมณฺฑลํ ปารุปิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ (ปาจิ. 577) วา ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อวิเสเสน วุตฺต’’นฺติฯ อิทํ สิกฺขาปททฺวยํ ยสฺมา อวิเสเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ฆเร, วิหาเร วา กาตพฺพํ ปริมณฺฑลนฺติ โยชนาฯ ฆเรติ อนฺตรฆเรฯ วิหาเร วาติ พุทฺธุปฏฺฐานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริมณฺฑลํ กตฺตพฺพนฺติ ปริมณฺฑลเมว นิวาเสตพฺพํ ปารุปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยํฯ

[1876] อุโภ โกเณ สมํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ คีวเมว จ อนุวาเตน ฉาเทตฺวาติ โยชนาฯ

[1877] ตถา อกตฺวาติ ยถาวุตฺตวิธานํ อกตฺวาฯ ชตฺตูนิปีติ อุโภ อํสกูฏานิปิฯ อุรมฺปิ จาติ หทยมฺปิฯ วิวริตฺวาติ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวาฯ ยถากามนฺติ อิจฺฉานุรูปํฯ คจฺฉโตติ เอตฺถ ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ เสโสฯ อนฺตรฆรํ นาม คาเม วา โหตุ วิหาเร วา, ปจิตฺวา ภุญฺชิตฺวา คิหีนํ วสนฏฺฐานํฯ

ตติยํฯ

[1878-9] ‘‘มณิพนฺธโต’’ติ อิมินาปิ ‘‘เหฏฺฐา’’ติ โยเชตพฺพํฯ

วาสูปคสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กายํ วิวริตฺวา นิสีทโต’’ติ เสโสฯ วาสูปโค นาม รตฺติวาสตฺถาย อุปคโต, เอเตน วาสตฺถาย อนฺตรฆรํ อุปคจฺฉนฺเตน สุปฺปฏิจฺฉนฺเนเนว อุปคนฺตพฺพนฺติ ทีปิตํ โหติ, เอเตเนว วาสูปคตสฺส สนฺติกํ อุปคตสฺส ยถากามํ คมเน น โทโสติ จ วุตฺตเมว โหติฯ เตนาห คณฺฐิปเท ‘‘เอกทิวสมฺปิ วาสูปคตสฺส สนฺติกํ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, โก ปน วาโท จตุปญฺจาหํ วาสมธิฏฺฐาย วสิตภิกฺขูนํ สนฺติก’’นฺติฯ

จตุตฺถํฯ

[1880] สุวินีเตนาติ หตฺถปาทานํ อกีฬาปเนเนว สุฏฺฐุ วินีเตนฯ

ปญฺจมํฯ

[1881] คาถาพนฺธวเสน ‘‘สตีมตา’’ติ ทีโฆ กโตฯ อวิกาเรนาติ ตํตทวโลกาสหิเตน ฯ ยุคํ มตฺตา ปมาณํ เอตสฺสาติ ยุคมตฺตํ, รถยุคํ จตุหตฺถปฺปมาณํ, ตตฺตกํ ปเทสํฯ เปกฺขินาติ โอโลเกนฺเตนฯ ‘‘ภิกฺขุนา โอกฺขิตฺตจกฺขุนา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

[1882] อนฺตรฆเร ยตฺถ กตฺถจิปิ เอกสฺมิมฺปิ ฐาเน ฐตฺวาติ โยชนาฯ เอวํ วุตฺเตปิ ตถารูเป อนฺตราเย สติ คจฺฉโตปิ โอโลเกตุํ ลพฺภติฯ เอกสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวาติ เอตฺถ คจฺฉนฺโตปิ ปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ ลพฺภติเยวฯ ‘‘ตถา คาเม ปูช’’นฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ปิ-สทฺโท ปน-สทฺทตฺโถ, โอโลเกตุํ ปน วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1883] โอโลเกนฺโต ตหํ ตหนฺติ โย อนาทริยํ ปฏิจฺจ ตํ ตํ ทิสาภาคํ ปาสาทํ กูฏาคารํ วีถิํ โอโลเกนฺโตฯ

สตฺตมํฯ

[1884] เอกโต วาปีติ เอกอํสกูฏโต วาฯ อุภโต วาปีติ อุภยํสกูฏโต วาฯ อินฺทขีลกโต อนฺโตติ คามทฺวารินฺทขีลโต อนฺโต, ฆเรติ วุตฺตํ โหติฯ

นวมํฯ

[1885] ตถา นิสินฺนกาเลปีติ อินฺทขีลสฺส อนฺโต นิสินฺนกาเลปิฯ กุณฺฑิกํ นีหรนฺเตน จ จีวรํ อนุกฺขิปิตฺวา ทาตพฺพา กุณฺฑิกาติ โยชนาฯ กุณฺฑิกนฺติ จ อุปลกฺขณมตฺตํฯ ธมฺมกรณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

[1886] คนฺตุญฺเจว นิสีทิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ จ-สทฺโท กิริยาสมุจฺจโยฯ หสนียสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ หาสชนเก การเณฯ สิตมตฺตนฺติ มนฺทหาสํฯ

ปฐมทุติยานิฯ

[1887] อปฺปสทฺเทนาติ ‘‘กิตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหติ? ทฺวาทสหตฺเถ เคเห อาทิมฺหิ สงฺฆตฺเถโร, มชฺเฌ ทุติยตฺเถโร, อนฺเต ตติยตฺเถโรติ เอวํ นิสินฺเนสุยํ สงฺฆตฺเถโร ทุติยตฺเถเรน สทฺธิํ มนฺเตติ, ทุติยตฺเถโร ตสฺส สทฺทญฺเจว สุณาติ, กถญฺจ ววตฺถเปติฯ ตติยตฺเถโร ปน สทฺทเมว สุณาติ, กถํ น ววตฺถเปติฯ เอตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหตี’’ติ (ปาจิ. 588) วุตฺตอปฺปสทฺทยุตฺเตนฯ

สเจ ปน ตติยตฺเถโร กถญฺจ ววตฺถเปติ, มหาสทฺโท นาม โหตีติฯ

ตติยํฯ

[1888] กายปฺปจาลกํ กตฺวาติ กายํ จาเลตฺวา จาเลตฺวาฯ อุปริปิ เอเสว นโยฯ หตฺถสฺส วุตฺตลกฺขณตฺตา ‘‘พาหู’’ติ มณิพนฺธโต ยาว อํสกูฏา คเหตพฺพาฯ

[1889] อุชุํ ปคฺคเหตฺวาติ อุชุํ ฐเปตฺวาฯ อาสิตพฺพนฺติ นิสีทิตพฺพํฯ ‘‘สเมน อิริยาปเถน ตู’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

[1890] อิตฺถมฺภูเต กรณวจนํฯ คมนปฏิสํยุตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ คมนสฺส อสมฺภโวติ อาห ‘‘นิสีทเนน ยุตฺเตสู’’ติฯ

ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมฏฺฐมนวมานิฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

[1891] ขมฺภํ กตฺวาติ กฏิยา เอกปสฺเส วา ทฺวีสุ วา ปสฺเสสุ กปฺปรสนฺธิโต อาภุชิตฺวา หตฺถํ ฐเปตฺวาฯ ยถาห – ‘‘ขมฺภกโต นาม กฏิยํ หตฺถํ ฐเปตฺวา กตขมฺโภ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 596)ฯ อุกฺกุฏิกาย วา คจฺฉโตติ โยชนาฯ อุกฺกุฏิกา วุจฺจติ ปณฺหิโย อุกฺขิปิตฺวา อคฺคปาเทหิ วา อคฺคปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปณฺหีหิ เอว วา ภูมิํ ผุสนฺตสฺส คมนํฯ

[1892] ทุสฺสปลฺลตฺถิกายาติ อาโยคปลฺลตฺถิกายฯ อนฺตรฆเร นิสีทนฺตสฺส ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ

[1893] ทุติเย จาติ ‘‘น ขมฺภกโต อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามี’’ติ (ปาจิ. 597) สิกฺขาปเท จฯ

จตุตฺเถ จาติ ‘‘น โอคุณฺฐิโต อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามี’’ติ (ปาจิ. 599) สิกฺขาปเท จฯ ฉฏฺเฐติ ‘‘น ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร’’อิจฺจาทิ (ปาจิ. 601) สิกฺขาปเท จฯ อิติ เอวํ สารุปฺปา สมณาจารานุจฺฉวิกา ฉพฺพีสติ สิกฺขาปทานิ ปกาสิตานิฯ

ปฐมทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐานิฯ

[1894] วิญฺญุนา ภิกฺขุนา สกฺกจฺจํ สติยุตฺเตน, ปตฺตสญฺญินา จ หุตฺวา สมสูโปว ปิณฺฑปาโต คเหตพฺโพติ โยชนาฯ เอวํ เอตาย คาถาย สิกฺขาปทตฺตยํ สงฺคหิตํฯ สกฺกจฺจนฺติ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ ‘‘สติยุตฺเตนา’’ติ อิทํ ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ เอตสฺส อตฺถปทํฯ ‘‘สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 602) หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ปตฺเต สญฺญา ปตฺตสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ ปตฺตสญฺญี, อนญฺญวิหิเตน อตฺตโน ภาชเนเยว อุปนิพทฺธสญฺญินาติ อตฺโถฯ

[1895] ภตฺตจตุพฺภาโคติ ภตฺตสฺส จตุพฺภาคปฺปมาโณฯ ตโต อธิกํ คณฺหโต ทุกฺกฏํฯ

[1896] ‘‘รสรเส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘รเสรเส’’ติ คาถาพนฺธวเสน วุตฺตํฯ ทฺเว สูเป ฐเปตฺวา อวเสสานิ โอโลณิสากสูเปยฺยมจฺฉรสมํสรสาทีนิ รสรสาติ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ‘‘โอโลณีติ ทธิกตํ โครส’’นฺติ เกจิฯ ‘‘เอกา พฺยญฺชนวิกตี’’ติ อปเรฯ ‘‘โย โกจิ สุทฺโธ กญฺชิกตกฺกาทิรโส’’ติ อญฺเญฯ สากสูเปยฺยคฺคหเณน ยา กาจิ สูเปยฺยสาเกหิ กตา พฺยญฺชนวิกติ วุตฺตาฯ มํสรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อวเสสา สพฺพาปิ พฺยญฺชนวิกติ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ญาตกาทีนนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺตกํ คณฺหนฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ อญฺญตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘กตํ คณฺหนฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ

ธเนนาติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ จ ‘‘กีต’’นฺติ จ ‘‘คณฺหนฺตสฺสา’’ติ จ เสโสฯ ญาตกาทีนํ สนฺตกํ คณฺหนฺตสฺส, อญฺญตฺถาย กตํ คณฺหนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน กีตํ คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

สตฺตมฏฺฐมนวมานิฯ

[1897] อธิฏฺฐานูปคสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา อนฺโตเลขาปมาเณน ปูริโตว คเหตพฺโพติ โยชนาฯ

[1898] อนาปตฺติวิสยํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺติวิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ อธิฏฺฐานูปเค ปตฺเตฯ ถูปีกตํ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ทิยฺยมาน’’นฺติ เสโสฯ ยถาวุตฺตเลขาติกฺกโม ยถา โหติ, เอวํ ถูปีกตํ ทิยฺยมานํ คณฺหโต อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ปฐมํ ถูปีกตสฺส อธิฏฺฐานูปคปตฺตสฺส ปจฺฉา ปฏิคฺคหณญฺจ ปฐมปฏิคฺคหิตปตฺเต ปจฺฉา โภชนสฺส ถูปีกตสฺส ปฏิคฺคหณญฺจ นิวาริตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[1899] กาลิกตฺตยเมว จ ถูปีกตํ วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ เสเสติ อนธิฏฺฐานูปเค ปตฺเตฯ สพฺพนฺติ จตุพฺพิธํ กาลิกํ ถูปีกตํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1900] เปเสตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เสโสฯ ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ ยทิ เปเสตีติ โยชนาฯ ‘‘วิหารํ เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 605) อฏฺฐกถาย อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ วจเนน ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา ภิกฺขุนา เอว เปสิตํ คณฺหนฺตานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติฯ อญฺญถา ‘‘ปูเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ วิญฺญายติฯ

[1901] ปกฺขิปฺปมานนฺติ มุขวฏฺฏิโต อุจฺจํ กตฺวา มชฺเฌ ปกฺขิปิยมานํฯ ผลาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน โอทนาทิมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ

เหฏฺฐา โอโรหตีติ สมนฺตา โอกาสสมฺภวโต จาลิยมานํ มุขวฏฺฏิปฺปมาณโต เหฏฺฐา ภสฺสติฯ

[1902] ตกฺโกลกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปูคผลาทีนํ สงฺคโหฯ ฐเปตฺวาติ ภตฺตมตฺถเก นิกฺขิปิตฺวาฯ วฏํสกนฺติ อวฏํสกํฯ

[1903] ปูวสฺสาติ วิการสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปูววฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปูวสฺส ยาวกาลิกตฺตา อาห ‘‘อิทํ ถูปีกตํ สิยา’’ติฯ

[1904] ปณฺณานํ วิสุํ ภาชนตฺตา อาห ‘‘วฏฺฏตี’’ติฯ

[1905] อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ ตํ ตุ สพฺพนฺติ ‘‘ถูปีกตตฺตา น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ ตํ ปน สพฺพํฯ คหิตํ สุคหิตนฺติ วิราเธตฺวา ปฏิคฺคหิตํ เจ, สุปฺปฏิคฺคหิตํฯ

ทสมํฯ

ตติโย วคฺโคฯ

[1906] ‘‘อุปริ โอธิ’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ อุปรีติ ภตฺตสฺส อุปริฯ โอธินฺติ ปริจฺเฉทํฯ ปฏิปาฏิยาติ อตฺตโน ทิสาย ปริยนฺตโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมนฯ

[1907] อญฺเญสนฺติ เอตฺถ ‘‘เทนฺโต’’ติ เสโสฯ อตฺตโน ภตฺตํ อญฺเญสํ เทนฺโต อญฺญสฺส ภาชเน อากิรํ อากิรนฺโต ปน ปฏิปาฏิํ วินาปิ ตหิํ ตหิํ โอมสติ เจ, นตฺถิ โทโสติ โยชนาฯ

อุตฺตริภงฺคกํ ตถา อากิรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ โอมสติ, นตฺถิ โทโสติ โยชนา ฯ ภุญฺชนตฺถาย คณฺหนฺโตปิ เจตฺถ วตฺตพฺโพฯ อุตฺตริภงฺคํ นาม พฺยญฺชนํฯ

ตติยํฯ

[1908] มตฺถกํ โอมทฺทิตฺวา ปริภุญฺชโต โทโสติ โยชนาฯ ‘‘ถูปกโตติ มตฺถกโต, เวมชฺฌโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 610) อฏฺฐกถาวจนโต มตฺถกนฺติ เอตฺถ ภตฺตมตฺถกมาหฯ โอมทฺทิตฺวาติ หตฺเถน ภตฺตํ อวมทฺทิตฺวาฯ

[1909] เสสเก ปริตฺเตปิ จาติ อวสิฏฺเฐ อปฺปเกปิ จฯ สํกฑฺฒิตฺวานาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ฐิตํ สํหริตฺวาฯ เอกโต ปน มทฺทิตฺวา ภุญฺชโต อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

ปญฺจมํฯ

[1910] ภิยฺโยกมฺยตาเหตูติ ปุน คณฺหิตุกามตาเหตุฯ สูปํ วาติ มุคฺคาทิสูปํ วาฯ พฺยญฺชนํ วาติ อุตฺตริภงฺคํ วาฯ

ฉฏฺฐํฯ

[1911] วิญฺญตฺติยนฺติ สูโปทนวิญฺญตฺติยํฯ ‘‘ญาตกานํ วา ปวาริตานํ วา อญฺญสฺส อตฺถาย วา อตฺตโน ธเนน วา’’ติ อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํฯ คิลาโนปิ หุตฺวา ปเรสํ ปตฺตํ อุชฺฌานสญฺญาย โอโลเกนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘อุชฺฌาเน คิลาโนปิ น มุจฺจตี’’ติฯ อุชฺฌาเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ

[1912] ทสฺสามีติ อิมสฺส ภตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘ยํ ตตฺถ นตฺถิ, ตํ ทสฺสามี’’ติ วา ‘‘ทาเปสฺสามี’’ติ วาฯ

อวมญฺญิตฺวา อุชฺฌายนจิตฺตํ อุชฺฌานํ, อุชฺฌาเน สญฺญา อุชฺฌานสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโหฯ นอุชฺฌานสญฺญิโน จ อนาปตฺตีติ ญาตพฺพนฺติ โยชนาฯ

สตฺตมฏฺฐมานิฯ

[1913] ‘‘เตสํ มชฺฌปฺปมาเณนา’’ติ อิมินา อสารุปฺปวเสน ขุทฺทกปฏิกฺเขโป กโตติ เวทิตพฺโพฯ ‘‘นาติมหนฺต’’นฺติ จ อติมหนฺตสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ขุทฺทเก อาปตฺติ น ทิสฺสตีติฯ กพโฬติ อาโลโปฯ

[1914] มูลขาทนียาทิเก สพฺพตฺถ ขชฺชเก ปนาติ โยชนาฯ ผลาผเลติ ขุทฺทเก, มหนฺเต จ ผเลฯ

นวมํฯ

[1915] ทสเม นตฺถิ กิญฺจิ วตฺตพฺพํฯ

ทสมํฯ

จตุตฺโถ วคฺโคฯ

[1916] ‘‘อนาหเฏ’’ติ เอตสฺส อตฺถปทํ ‘‘มุขทฺวารํ อปฺปตฺเต’’ติฯ ยถาห ‘‘อนาหเฏติ อนาหริเต, มุขทฺวารํ อสมฺปาปิเตติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 617)ฯ ‘‘มุขทฺวารํ วิวรนฺตสฺสา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต มุขทฺวาร-สทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา กสฺสาติ อเปกฺขาย ‘‘มุขทฺวารํ วิวริสฺสามี’’ติ อตฺตโนปเทกวจเนน พฺยญฺชิตเมวตฺถํ ปกาเสตุํ อตฺตโน-คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ จ-สทฺโท เอวการตฺโถ, อปฺปตฺเต วาติ โยเชตพฺโพ, อสมฺปตฺเตเยวาติ อตฺโถฯ

ปฐมํฯ

[1917] สกลํ หตฺถนฺติ เอตฺถ หตฺถ-สทฺโท ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติอาทีสุ วิย สมุทาเย ปวตฺตโวหารสฺส อวยเวปิ ปวตฺตนโต เอกงฺคุลิมฺปิ มุเข ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติฯ

[1918] อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ พฺยาหรนฺตสฺสาติ กเถนฺตสฺสฯ

ทุติยตติยานิฯ

[1920] ปิณฺฑุกฺเขปกนฺติ ปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อุกฺขิปิตฺวาฯ อิธาปิ ขชฺชกผลาผเลสุ อนาปตฺติฯ กพฬจฺเฉทกมฺปิ วาติ กพฬํ ฉินฺทิตฺวาฯ อิธ ขชฺชกผลาผเลหิ สทฺธิํ อุตฺตริภงฺเคปิ อนาปตฺติฯ คณฺเฑ กตฺวาติ เอตฺถ ผลาผลมตฺเตเยว อนาปตฺติฯ

จตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐานิฯ

[1921-2] หตฺถํ นิทฺธุนิตฺวานาติ หตฺถํ นิทฺธุนิตฺวา ภตฺตํ ภุญฺชโตติ จ สมฺพนฺโธฯ สิตฺถาวการกนฺติ สิตฺถานิ อวกิริตฺวา อวกิริตฺวาฯ ชิวฺหานิจฺฉารกํ วาปีติ ชิวฺหํ นิจฺฉาเรตฺวา นิจฺฉาเรตฺวาฯ จปุ จปูติ วาติ ‘‘จปุ จปู’’ติ เอวํ สทฺทํ กตฺวาฯ สตฺตเมติ ‘‘น หตฺถนิทฺธุนก’’นฺติ สิกฺขาปเทฯ อฏฺฐเมติ ‘‘น สิตฺถาวการก’’นฺติ สิกฺขาปเทฯ กจวรุชฺฌเนติ กจวราปนยเนฯ

สตฺตมฏฺฐมนวมทสมานิฯ

ปญฺจโม วคฺโคฯ

[1923] ‘‘สุรุ สุรู’’ติ เอวํ สทฺทํ กตฺวา น โภตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ หตฺถนิลฺเลหกํ วาปีติ หตฺถํ นิลฺเลหิตฺวา นิลฺเลหิตฺวาฯ

[1924] ผาณิตํ , ฆนยาคุํ วา องฺคุลีหิ คเหตฺวา องฺคุลิโย มุเข ปเวเสตฺวาปิ ตํ โภตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1925] เอกาย องฺคุลิกายปิ ปตฺโต น เลหิตพฺโพวฯ ชิวฺหาย เอกโอฏฺโฐปิ น นิลฺเลหิตพฺพโกติ โยชนาฯ พหิ โอฏฺฐญฺจ ชิวฺหาย น เลหิตพฺพํฯ โอฏฺเฐ ลคฺคํ สิตฺถาทิํ ยํ กิญฺจิ อุโภหิ โอฏฺฐมํเสหิเยว คเหตฺวา อนฺโต กาตุํ วฏฺฏติฯ

ปฐมทุติยตติยจตุตฺถานิฯ

[1926-8] น จ คเหตพฺพํ, ปฏิกฺกูลวเสน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ โยชนาฯ หิ-อิติ ‘‘ยสฺมา’’ติ เอตสฺส อตฺเถ, เตเนว วกฺขติ ‘‘ตสฺมา’’ติฯ ‘‘ปานียถาลก’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ สงฺขาทีนมฺปิ ตถา นคเหตพฺพตฺตาฯ สราวํ วาติ ตฏฺฏกํ วาฯ

อนามิเสน หตฺเถนาติ อามิสรหิเตน หตฺเถกเทเสนฯ ยถาห ‘‘สเจ ปน หตฺถสฺส

เอกเทโส อามิสมกฺขิโต น โหติ, เตน ปเทเสน คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 631)ฯ อามิสมกฺขิเตเนว หตฺเถน ‘‘โธวิสฺสามี’’ติ วา ‘‘โธวาเปสฺสามี’’ติ วา คณฺหนฺตสฺส ปน อนาปตฺติฯ

ปญฺจมํฯ

[1929] อุทฺธริตฺวาติ สสิตฺถกา ปตฺตโธวนา สิตฺถกานิ อุทฺธริตฺวา ตํ ปตฺตโธวโนทกํ ฆรา พหิ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ภินฺทิตฺวาติ สสิตฺถเก ปตฺตโธวเน สิตฺถกานิ มทฺทิตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา อุทกคติกาเนว กตฺวา ตํ อุทกํ ฆรา พหิ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติฯ คเหตฺวาติ สสิตฺถกํ ปตฺตโธวโนทกํ คเหตฺวา ปฏิคฺคเห ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

สสิตฺถกํ ปตฺตโธวโนทกํ ฆรา พหิ นีหริตฺวา อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อชฺฌาหารโยชนา เวทิตพฺพาฯ เอตฺถ ปฏิคฺคโห นาม เขฬมลฺลาทิโก อุจฺฉิฏฺฐหตฺถโธวนภาชนวิเสโสฯ

ฉฏฺฐํฯ

[1930] ฉตฺตํ ยํ กิญฺจีติ ‘‘ฉตฺตํ นาม ตีณิ ฉตฺตานิ เสตจฺฉตฺตํ กิลญฺชจฺฉตฺตํ ปณฺณจฺฉตฺตํ มณฺฑลพทฺธํ สลากพทฺธ’’นฺติ (ปาจิ. 634) วุตฺเตสุ ตีสุ ฉตฺเตสุ อญฺญตรํฯ เอตฺถ จ เสตจฺฉตฺตนฺติ วตฺถปลิคุณฺฐิตํ ปณฺฑรจฺฉตฺตํฯ กิลญฺชจฺฉตฺตนฺติ วิลีวจฺฉตฺตํฯ ปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ เยหิ เกหิจิ กตํฯ ‘‘มณฺฑลพทฺธํ สลากพทฺธ’’นฺติ อิทํ ปน ติณฺณมฺปิ ฉตฺตานํ ปญฺชรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตานิ หิ มณฺฑลพทฺธานิ เจว โหนฺติ สลากพทฺธานิ จฯ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ อนวเสสปริคฺคหวจเนน ‘‘ยมฺปิ จ ตตฺถชาตทณฺเฑน กตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ โหติ, ตมฺปิ ฉตฺตเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 634) อฏฺฐกถาย วุตฺตํ ฉตฺตวิเสสํ คณฺหาติฯ หตฺเถนาติ เอตฺถ ‘‘อมุญฺจิตฺวา’’ติ เสโสฯ สรีราวยเวนาติ เอตฺถ ‘‘คเหตฺวา’’ติ เสโสฯ วา-สทฺโท อปิ-สทฺทตฺโถฯ อํสกูฏาทิสรีราวยเวน คเหตฺวาปิ หตฺเถน อมุญฺจิตฺวา ธาเรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

สเจ ปนสฺส อญฺโญ ฉตฺตํ ธาเรติ, ฉตฺตปาทุกาย วา ฐิตํ โหติ, ปสฺเส วา ฐิตํ โหติ,

หตฺถโต อปคตมตฺเต ฉตฺตปาณิ นาม น โหติ, ตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘น ฉตฺตปาณิสฺส อคิลานสฺสา’’ติ วจนโต, อิธ ‘‘สพฺพตฺถ อคิลานสฺสา’’ติ วกฺขมานตฺตา จ เอตฺถ ‘‘อคิลานสฺสา’’ติ ลพฺภติฯ ธมฺมปริจฺเฉโท เจตฺถ ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ เอวมุปริปิฯ

สตฺตมํฯ

[1931] ทณฺฑปาณิมฺหีติ เอตฺถ ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วิคฺคโหฯ กิตฺตกปฺปมาโณ ทณฺโฑติ อาห ‘‘จตุหตฺถปฺปมาโณ’’ติอาทิฯ มชฺฌิมหตฺถโตติ ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺถโต, โย ‘‘วฑฺฒกิหตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ

อฏฺฐมํฯ

[1932] สตฺถปาณิสฺสาติ เอตฺถาปิ วิคฺคโห วุตฺตนโยวฯ วกฺขมานํ สกลํ ธนุวิกติํ, สรวิกติญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ ขคฺคาทิ สตฺถํ นามฯ ขคฺคํ สนฺนหิตฺวา ฐิโตปิ สตฺถปาณิ นุ โขติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถมาห ‘‘สตฺถปาณี’’ติอาทิฯ ‘‘น โหติ อสิ’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ

นวมํฯ

[1933-5] สเรน สทฺธิํ ธนุํ วา สุทฺธธนุํ วา สุทฺธสรํ วา สชิยํ ธนุทณฺฑํ วา นิชิยํ ธนุทณฺฑํ วา คเหตฺวา ฐิตสฺสาปิ วา นิสินฺนสฺสาปิ วา นิปนฺนสฺสาปิ วา สเจ โย ตถา ปทโสธมฺเม วุตฺตลกฺขณํ สทฺธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ สเจ ปนสฺส ธนุ ขนฺเธ ปฏิมุกฺกํ โหติ, ยาว น คณฺหาติ, ตาว วฏฺฏติฯ ชิยาย สห วตฺตตีติ สชิยํฯ

ทสมํฯ

ฉฏฺโฐ วคฺโคฯ

[1936] ปาทุการุฬฺหกสฺสาติ ปาทุกํ อารุฬฺโห ปาทุการุฬฺโห, โสเยว ปาทุการุฬฺหโก, ตสฺสฯ กถํ อารุฬฺหสฺสาติ อาห ‘‘อกฺกมิตฺวา’’ติอาทิฯ

อกฺกมิตฺวา ฐิตสฺสาติ ฉตฺตทณฺฑเก องฺคุลนฺตรํ อปฺปเวเสตฺวา เกวลํ ปาทุกํ อกฺกมิตฺวา ฐิตสฺสฯ ปฏิมุกฺกสฺส วาติ ปฏิมุญฺจิตฺวา ฐิตสฺสฯ เอตํ ทฺวยมฺปิ ‘‘ปาทุการุฬฺหกสฺสา’’ติ เอตสฺส อตฺถปทํฯ ยถาห ‘‘น ปาทุการุฬฺหสฺส อคิลานสฺส ธมฺโม เทเสตพฺโพฯ โย อนาทริยํ ปฏิจฺจ อกฺกนฺตสฺส วา ปฏิมุกฺกสฺส วา โอมุกฺกสฺส วา อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 638)ฯ

ปฐมํฯ

[1937-40] อุปาหนคตสฺสาปีติ อกฺกนฺตาทิอากาเรน อุปาหนารุฬฺหสฺส จฯ ยถาห ‘‘อกฺกนฺตสฺส วา ปฏิมุกฺกสฺส วา’’ติฯ สพฺพตฺถาติ ฉตฺตปาณิอาทีสุ สพฺพสิกฺขาปเทสุฯ อคิลานสฺสาติ อิทํ โยเชตพฺพนฺติ เสโสฯ ยาเน วา คตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ ยาเน วา คตสฺสาติ สเจ ทฺวีหิ ชเนหิ หตฺถสงฺฆาเตน คหิโต, สาฏเก วา ฐเปตฺวา วํเสน วยฺหติ, อยุตฺเต วา วยฺหาทิเก ยาเน, วิสงฺขริตฺวา วา ฐปิเต จกฺกมตฺเตปิ นิสินฺโน โหติ, ยานคโตตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติฯ

สยเนปิ วา อนฺตมโส กฏสารเก วา ฉมาย วา นิปนฺนสฺสาปิ อคิลานสฺสาติ โยชนาฯ ยถาห ‘‘สยนคตสฺสาติ อนฺตมโส กฏสารเกปิ ปกติภูมิยมฺปิ นิปนฺนสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 641)ฯ อุจฺเจ ปีเฐ วา อุจฺเจ มญฺเจปิ วา นิสินฺเนน, ฐิเตน วา นิปนฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘ฐตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘นิสีทิตฺวา’’ติ อิทญฺจ สงฺคหิตเมวฯ สยเนสุ คตสฺส จ เทเสนฺเตน สยเนสุ คเตนาปิ สมาเน วาปิ อุจฺเจ วา นิปนฺเนเนว วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1941] ‘‘ตเถว จา’’ติ อิมินา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ อิทํ คหิตํฯ

ทุติยตติยจตุตฺถานิฯ

[1942] ‘‘ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ยการสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ปลฺลตฺถิกา นิสินฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อาโยคปลฺลตฺถิกาย วา หตฺถปลฺลตฺถิกาย วา ทุสฺสปลฺลตฺถิกาย วา ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺสาติ อตฺโถฯ เวฐิตสีสสฺสาติ ทุสฺสเวฐเนน วา โมลิอาทีหิ วา ยถา เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวฐิตสีสสฺสฯ

[1943] ยทิ เกสนฺตํ วิวราเปตฺวา เทเสติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘อยเมว วินิจฺฉโย’’ติ อิมินา ‘‘สีสํ วิวราเปตฺวา เทเสติ, วฏฺฏตี’’ติ อนาปตฺติวาโรปิ วุตฺโต โหติฯ

ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมานิฯ

[1944-5] อฏฺฐเม ‘‘อาสเน นิสินฺนสฺสาติ อนฺตมโส วตฺถมฺปิ ติณานิปิ สนฺถริตฺวา นิสินฺนสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 645) อิทญฺจ นวเม ‘‘อุจฺเจ อาสเนติ อนฺตมโส ภูมิปฺปเทเสปิ อุนฺนเต ฐาเน นิสินฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 647) อิทญฺจ ทสเม ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วกฺขมานวินิจฺฉยญฺจ ฐเปตฺวา วตฺตพฺพวิเสสาภาวา อาห ‘‘อฏฺฐเม นวเม วาปิ, ทสเม นตฺถิ กิญฺจิปี’’ติฯ เอตฺถ ‘‘วตฺตพฺพ’’นฺติ เสโสฯ เถรุปฏฺฐานํ คนฺตฺวาน ฐิตํ ทหรํ อาสเน นิสินฺโน เถโร เจ ปญฺหํ ปุจฺฉตีติ อชฺฌาหารโยชนาฯ กเถตพฺพมุปายํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตสฺส ปสฺเส ปนญฺญสฺส, กเถตพฺพํ วิชานตา’’ติฯ

เอตฺถ ‘‘ฐิตสฺสา’’ติ เสโส ฯ ตสฺส สมีปวตฺติโน กสฺสจิ อภาเว สชฺฌายํ อธิฏฺฐหิตฺวาปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

อฏฺฐมนวมทสมานิฯ

สตฺตโม วคฺโคฯ

[1946] คจฺฉโต ปุรโตติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตนา’’ติ เสโสฯ ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตน ปุรโต คจฺฉโต ปญฺหํ น วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ สเจ ปุรโต คจฺฉนฺโต ปญฺหํ ปุจฺฉติ, กิํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉิมสฺสา’’ติอาทิฯ

[1947] อุคฺคหิตํ ธมฺมํ ปุรโต คจฺฉนฺเตน สทฺธิํ ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต สชฺฌายติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ สมเมว คจฺฉโต ยุคคฺคาหํ กเถตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ยุคคฺคาหนฺติ อญฺญมญฺญํฯ อญฺญมญฺญ-สทฺทปริยาโย หิ ยุคคฺคาห-สทฺโทฯ

ปฐมํฯ

[1948] สกฏมคฺเค เอเกกสฺส จกฺกสฺส ปเถน คจฺฉนฺโต เอเกกสฺส จกฺกสฺส ปเถน สมํ คจฺฉโต ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ อุปฺปเถนาปิ คจฺฉนฺโต อุปฺปเถน สมํ คจฺฉนฺตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏตีติ อชฺฌาหารโยชนาฯ อุปฺปเถนาติ อมคฺเคนฯ เอวํ อนาปตฺติวิสเย ทสฺสิเต ตพฺพิปริยายโต อาปตฺติวิสโย ทสฺสิโตเยวาติ เวทิตพฺโพฯ

ทุติยํฯ

[1949] ตติเย นตฺถิ วตฺตพฺพนฺติ ‘‘น ฐิโต อคิลาโน อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กริสฺสามี’’ติ (ปาจิ. 651) เอตสฺส วินิจฺฉโย ยถารุตวเสน สุวิญฺเญยฺโยติ กตฺวา วุตฺตํฯ สเจ ปฏิจฺฉนฺนํ ฐานํ คจฺฉนฺตสฺส สหสา อุจฺจาโร วา ปสฺสาโว วา นิกฺขมติ, อสญฺจิจฺจ กโต นาม, อนาปตฺติฯ อยเมตฺถ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ สิงฺฆาณิกาย เขเฬเนว สงฺคหิตตฺเตปิ พาตฺติํสโกฏฺฐาเสสุ วิสุํเยว ทสฺสิโต เอโก โกฏฺฐาโสติ สิกฺขาปเทสุ อวุตฺตมฺปิ สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อุจฺจาราทิจตุกฺก’’นฺติฯ

[1950] เอตฺถ หริตํ นาม อิทนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ชีวรุกฺขสฺสา’’ติอาทิฯ รุกฺขสฺสาติ อุปลกฺขณํ ชีวมานกติณลตาทีนมฺปิ หริเตเยว สงฺคหิตตฺตาฯ ‘‘ทิสฺสมานํ คจฺฉตี’’ติ วจเนเนว อทิสฺสมานคตํ อหริตนฺติ พฺยติเรกโต วิญฺญายติฯ สาขา วา ภูมิลคฺคา ทิสฺสมานา คจฺฉติ, ตํ สพฺพํ หริตเมวาติ โยชนาฯ

[1951] สหสา วจฺจํ นิกฺขมเตวาติ สมฺพนฺโธฯ อสฺส ภิกฺขุโนฯ วจฺจนฺติ อุปลกฺขณํ ปสฺสาวาทีนมฺปิ ทสฺสิตตฺตาฯ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘คิลานฏฺฐาเน ฐิตตฺตา’’ติ เสโสฯ

[1952] ปลาลณฺฑุปเก วาปีติ ปลาลจุมฺพฏเกปิฯ เอตฺถ ‘‘อปฺปหริตํ อลภนฺเตนา’’ติ เสโสฯ กิสฺมิญฺจีติ สุกฺขติณาทิมฺหิ กิสฺมิญฺจิฯ ตํ วจฺจํ ปจฺฉา หริตํ โอตฺถรติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1953] เอตีติ ปวิสติฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ ‘‘เขเฬน เอว จา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

ตติยจตุตฺถานิฯ

[1954] วจฺจกุฏิสมุทฺทาทิอุทเกสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สพฺพํ อปริโภคชลํ สงฺคณฺหาติฯ เตเนว ‘‘เตสํ อปริโภคตฺตา’’ติ อปริโภคตฺตเมว การณมาหฯ

[1955] อุทโกเฆติ เอตฺถ ‘‘ชาเต’’ติ เสโสฯ อชลนฺติ อชลฏฺฐานํฯ ชเลติ ปริโภคารหชเลฯ อิธาปิ ถลกโต อุทกํ โอตฺถรติ, อนาปตฺติฯ

ปญฺจมํฯ

อฏฺฐโม วคฺโคฯ

[1956-7] ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุฏฺฐานาทโย’’ติอาทิฯ เญยฺยาติ วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาติ เอเตสุ เสขิเยสุฯ อุชฺชคฺฆิกา อาทิ เยสนฺติ วิคฺคโห, ตคฺคุณสํวิญฺญาโณยํ พาหิรตฺถสมาโส, อุชฺชคฺฆิกาอปฺปสทฺทปฏิสํยุตฺตานิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานีติ อตฺโถฯ ฉมา จ นีจาสนญฺจ ฐานญฺจ ปจฺฉา จ อุปฺปโถ จ ฉมานีจาสนฏฺฐานปจฺฉาอุปฺปถา, เต สทฺทา เอเตสํ สิกฺขาปทานํ อตฺถีติ ตปฺปฏิสํยุตฺตานิ สิกฺขาปทานิ ฉมา…เป.… อุปฺปถวา, ฉมาทิปทวนฺตานิ ปญฺจ สิกฺขาปทานีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ฐาน-สทฺเทน ฐา-ธาตุสฺเสว รูปตฺตา สิกฺขาปทาคโต ฐิต-สทฺโท คหิโตฯ ‘‘ทสสู’’ติ วตฺตพฺเพ วณฺณโลเปน, วิภตฺติวิปลฺลาเสน วา ‘‘ทสา’’ติ วุตฺตํฯ สมนุภาสเน สมุฏฺฐานาทีหิ เอเตสุ ทสสุ สิกฺขาปเทสุ สมุฏฺฐานาทโย ตุลฺยา วุตฺตาติ โยชนาฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ สมนุภาสนสมุฏฺฐานานิ, เอเกกเมตฺถ กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[1958-9] ‘‘ฉตฺต’’นฺติอาทีนิ สิกฺขาปทานํ อุปลกฺขณปทานิฯ เอตานิ เอกาทส สิกฺขาปทานิ สมุฏฺฐานาทินา ปน ธมฺมเทสเนน ตุลฺยาว สทิสา เอวาติ โยชนาฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมานิ เอกาทส สิกฺขาปทานิ ธมฺมเทสนาสมุฏฺฐานานิ, กิริยากิริยานิ, สญฺญาวิโมกฺขานิ, สจิตฺตกานิ, โลกวชฺชานิ, วจีกมฺมานิ, อกุสลจิตฺตานิ, ทุกฺขเวทนานีติฯ

สูโปทเนน วิญฺญตฺตีติ สูโปทน-สทฺเทน ลกฺขิตํ วิญฺญตฺติสิกฺขาปทํฯ วิญฺญตฺติสิกฺขาปทานํ พหุตฺตา อิทเมว วิเสสิตํฯ เถยฺยสตฺถสมํ มตนฺติ สมุฏฺฐานาทีหิ เถยฺยสตฺถสิกฺขาปเทน สมานํ มตนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สูโปทนวิญฺญตฺติสิกฺขาปทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

[1960] อวเสสา ติปญฺญาสาติ อวเสสานิ เตปญฺญาสสิกฺขาปทานิฯ สมานา ปฐเมน ตูติ ปฐเมน ปาราชิเกน สมุฏฺฐานาทิโต สมานานีติ อตฺโถ, ปฐมปาราชิกสทิสสมุฏฺฐานานีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อนาปตฺติ อาปทาสู’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา จรนฺตานํ โจรุปทฺทวาทิ อาปทา นามฯ อปิ-สทฺเทน นทิสนฺตรณาทิํ สงฺคณฺหาติฯ เสขิเยสุ สพฺเพสูติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํฯ

[1961] ‘‘น อุชฺฌานสญฺญี ปเรสํ ปตฺตํ โอโลเกสฺสามี’’ติอาทีนํ (ปาจิ. 614) อิมสฺส อนาปตฺติวารสฺส อสมฺภวโต น ปนาคโตติ ปาฬิยํ น วุตฺโตฯ ตสฺสาปิ ยถาวตฺถุกาว อาปตฺติโย ทฏฺฐพฺพาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

เสขิยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[1962] โย อิมํ วินิจฺฉยํ วิทิตฺวา ฐิโต, โส หิ ยสฺมา วินเย วิสารโท โหติ, วินีตมานโส จ โหติ, ปเรหิ ทุปฺปธํสิโย จ โหติ, ตโต ตสฺมา การณา สมาหิโต สตตํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ สิกฺเขยฺยาติ โยชนาฯ

ตตฺถ อิมํ วินิจฺฉยํ วิทิตฺวาติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺตินิทานํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ อตฺถโต, คนฺถโต, วินิจฺฉยโต จ สกฺกจฺจํ ญตฺวาฯ วิสารโทติ สารชฺชนํ สารโท, วิคโต สารโท อสฺสาติ วิสารโท, วินยปริยตฺติยา, อาปตฺตาทิวิภาเค จ นิพฺภโย นิราสงฺโกติ วุตฺตํ โหติฯ น เกวลํ อิมสฺส ชานเน เอโสว อานิสํโส, อถ โข วินีตมานโส จ โหติ, สํยตจิตฺโต โหตีติ อตฺโถฯ โสติ อิมํ วินิจฺฉยํ สกฺกจฺจํ วิทิตฺวา ฐิโต ภิกฺขุฯ ปเรหีติ อิมํ อชานนฺเตหิ อญฺเญหิฯ ทุปฺปธํสิโย จ โหตีติ อนภิภวนีโย จ โหติฯ

ตโตติ ตสฺมา วินเย วิสารทตาทิสพฺพคุณสมฺปนฺนเหตุตฺตาฯ หีติ ยสฺมาติ อตฺโถฯ สิกฺเขติ สชฺฌายนสวนาทิวเสน สิกฺเขยฺย, อุคฺคณฺเหยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘สตต’’นฺติ อิมินา สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐาเน วิย เอตฺถาปิ สตตาภิโยโค กาตพฺโพติ ทสฺเสติฯ วิกฺขิตฺตสฺส ยถาภูตปฏิเวธาภาวโต ตปฺปฏิปกฺขาย เอกคฺคตาย นิโยเชนฺโต อาห ‘‘สมาหิโต’’ติ, สมฺมา วินยวินิจฺฉเย อาหิโต ปติฏฺฐิโต เอกคฺคจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘อวิกฺขิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม วิกฺขิตฺตสฺสา’’ติฯ

[1963] เอวํ อิมาย คาถาย วุตฺตเมวตฺถํ ปการนฺตเรนาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิฯ

เตติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘เย’’ติ ลพฺภติฯ เย เถรา วา นวา วา มชฺฌิมา วาฯ ปรมนฺติ อมตมหานิพฺพานปฺปตฺติยา มูลการณสฺส สีลสฺส ปกาสนโต อุตฺตมํฯ อสํกรนฺติ นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํฯ สํกรนฺติ วุตฺตปฺปการคุโณเปตตฺตา กายจิตฺตสุขการณํ สมฺมุขํ กโรตีติ สํกรํฯ สวนามตนฺติ สทฺทรสาทิโยเคน กณฺณรสายนํฯ อมตนฺติ ตโตเยว อมตํ สุมธุรํฯ อมตมหานิพฺพานาวหตฺตา วา ผลูปจาเรน อมตํฯ อิมํ วินยวินิจฺฉยํฯ อเวจฺจาติ สกฺกจฺจํ วิทิตฺวาฯ อธิเกติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยปฺปกาสเนน อุกฺกฏฺเฐฯ หิเตติ โลกิยโลกุตฺตรสุขเหตุตฺเตน หิเตฯ หิโนติ อตฺตโน ผลนฺติ ‘‘หิต’’นฺติ สุขเหตุ วุจฺจติฯ กลิสาสเนติ โลภาทิกิเลสวิทฺธํสเนฯ สาสเนติ วินยปริยตฺติสงฺขาตสาสเนกเทเสฯ ปฏุตฺตนฺติ พฺยตฺตภาวํฯ น ยนฺติ น คจฺฉนฺติฯ เก เตติ กตเม เตฯ ‘‘น เกจิ สนฺติ จา’’ติ นิสฺสนฺเทเห อิมิสฺสา คาถาย อตฺโถ ลิขิโตฯ

เอวํ เอตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา – ปรมํ อุตฺตมํ อสํกรํ นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ สํกรํ สกลโลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิปฺผาทกํ สวนามตํ โสตรสายนํ อิมํ วินิจฺฉยปฺปกรณํ อเวจฺจ สกฺกจฺจํ วิทิตฺวา อธิเก อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยปฺปกาสเนน อุกฺกฏฺเฐ หิเต โลกิยโลกุตฺตรสุขเหตุภูเต กลิสาสเน สกลสํกิเลสวิทฺธํสเก สาสเน วินยปิฏกสงฺขาเต ปริยตฺติสาสเน เย ปฏุตฺตํ น ยนฺติ, เต เก นามาติ โยชนา, เย อิมํ ปกรณํ อเวจฺจ วิทิตฺวา ฐิตา, เต เอกํสโต วินยปิฏเก ปฏุตฺตํ ปาปุณนฺติ เยวาติ อธิปฺปาโยฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ภิกฺขุวิภงฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภิกฺขุนิวิภงฺโค

[1964] เอวํ ภิกฺขุวิภงฺคปาฬิยา, อฏฺฐกถาย จ อาคตํ วินิจฺฉยสารํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตราย ภิกฺขุนิวิภงฺคปาฬิยา, ตทฏฺฐกถาย จ อาคตวินิจฺฉยสารํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติอาทิฯ ตสฺมิํ อปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท วุตฺตาเปกฺขายํฯ ‘‘สมาเสนา’’ติ อิทํ คนฺถวเสน สงฺขิปนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘กิญฺจิมตฺต’’นฺติ อิทํ อตฺถวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ

ปาราชิกกถาวณฺณนา

[1965] ฉนฺทโสติ เมถุนเสวนราคปฏิสํยุตฺเตน ฉนฺเทนฯ เอเตน ‘‘ฉนฺเท ปน อสติ พลกฺกาเรน ปธํสิตาย อนาปตฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. เมถุนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา) อฏฺฐกถา สูจิตา โหติฯ สา สมณี ปาราชิกา นาม โหตีติ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ

[1966-7] ‘‘สชีวสฺส อปิ อชีวสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘สนฺถตํ วา อสนฺถต’’นฺติ อิทํ ‘‘องฺคชาต’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํฯ อตฺตโน ติวิเธ มคฺเคติ อตฺตโน วจฺจปสฺสาวมุขมคฺคานํ อญฺญตรสฺมิํ มคฺเคฯ เอตฺถ ‘‘สนฺถเต วา อสนฺถเต วา’’ติ เสโส, ‘‘อลฺโลกาเส’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘เยภุยฺยอกฺขายิตาทิก’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ อาทิ-สทฺเทน อกฺขายิตํ สงฺคณฺหาติฯ

มนุสฺสปุริสาทีนํ นวนฺนํ สชีวสฺสปิ อชีวสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ สนฺถตํ วา อสนฺถตํ วา เยภุยฺยกฺขายิตาทิกํ องฺคชาตํ อตฺตโน สนฺถเต วา อสนฺถเต วา ติวิเธ มคฺเค อลฺโลกาเส ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺตี ปราชิตาติ โยชนาฯ