หิตวิภาวนํ หิตปฺปกาสกํ ภาวนํ ภาวนียํ อาเสวิตพฺพํ สุรสมฺภวํ สุรสํ สมานํ สุรสํ ภูตํ สมฺภวํ สุขเหตุกํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ โย อเวทิ อญฺญาสิ, โส ปุคฺคโล มารพฬิสาสเน มารวิสยปฺปหานกเร, อถ วา มารพฬิสสฺส มารสฺส วตฺถุกามามิสาวุตกิเลสกามพฬิสสฺส อสเน วชฺชมาเน สาสเน ติวิเธปิ ชินสาสเน, ตตฺถาปิ ปฏิปตฺติปฏิเวธานํ ปติฏฺฐานภูเต ปริยตฺติสาสเน, ตตฺราปิ สกลสาสนสฺส ชีวิตสมาเน วินยปญฺญตฺติสงฺขาตปริยตฺติสาสเนกเทเส ปาลินา วินยปริยตฺติยํ เอตทคฺเค ฐปเนน สาสนปาลเน ตํมูลภาวโต ปาลสงฺขาตวินยปริยตฺติยา ปสตฺถตเรน อุปาลินา อุปาลิมหาเถเรน สโม ภวตีติ โยชนาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปฐมปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนา

[39] อิทานิ ทุติยํ ปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิยนฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ ปาฐเสโสฯ โส จ ปจฺจตฺเตกวจนนฺเตหิ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ, เถยฺยจิตฺเตน อาทิยนฺโต ปราชิโตติ สมฺพนฺโธฯ ปรสนฺตกํ อารามาทิํ อภิยุญฺชิตฺวา สามิกํ ปราเชตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโต ตทตฺถาย กเต ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทเน ถุลฺลจฺจยญฺจ อาปชฺชิตฺวา ตสฺส จ อตฺตโน จ ธุรนิกฺเขเปน ปาติโมกฺขสํวรสีลสมฺปตฺติยา อทายาโท หุตฺวา ปราชิโต โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ตถา’’ติ จ ‘‘อปี’’ติ จ ‘‘ปราชิโต’’ติ จ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ อิมินา สห เอกโต กตฺวา ‘‘หรนฺโต’’ติอาทีหิ จตูหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ

เถยฺยจิตฺเตน หรนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนา สีสาทีหิ ปรสนฺตกํ ภณฺฑํ หรนฺโต เถยฺยจิตฺเตน ภณฺฑสฺส อามสเน ทุกฺกฏญฺจ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ อาปชฺชิตฺวา สีสโต ขนฺโธหรณาทิปโยคํ กโรนฺโตปิ ตถา ปราชิโต โหตีติ อตฺโถฯ

เถยฺยจิตฺเตน อวหรนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนาฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อญฺเญหิ สงฺโคปนาทิํ สนฺธาย อตฺตนิ อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ โจทิยมาโน ‘‘น มยา คหิต’’นฺติอาทินา มุสา วตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโตปิ ตสฺส วิมตุปฺปาทเน ถุลฺลจฺจยมาปชฺชิตฺวา ตเถว ธุรนิกฺเขเปน ปราชิโต โหตีติฯ ‘‘นาหํ อคฺคเหสิ’’นฺติอาทินา อวชานิตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา หรนฺโต ‘‘อวหรนฺโต’’ติ วุตฺโตฯ

เถยฺยจิตฺเตน อิริยาปถํ วิโกเปนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนาฯ ยํ ปน อญฺเญสํ ภณฺฑหรณกมนุสฺสาทีนมญฺญตรํ ‘‘เตน ภณฺเฑน สห คณฺหามี’’ติ ภณฺฑํ หรนฺตํ เถยฺยจิตฺเตน นิวาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ กตฺวา ตสฺส ปกติอิริยาปถํ วิโกเปนฺโตปิ ปฐมปาทุทฺธาเรน ถุลฺลจฺจยมาปชฺชิตฺวา ทุติยปทวาราติกฺกเมน ตเถว ปราชิโต โหตีติ อตฺโถฯ

เถยฺยจิตฺเตน ฐานา จาเวนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนาฯ ถลาทีสุ ฐิตํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺเตน อวหริตุกามตาย ฐิตฏฺฐานโต อปเนนฺโตปิ ทุติยปริเยสนาทีสุ อามสนาวสาเนสุ สพฺเพสุปิ ปโยเคสุ ทุกฺกฏานิ จ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ อาปชฺชิตฺวา อุปริ วกฺขมานปฺปกาเรสุ วิย ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนนฺโต ตเถว ปราชิโต โหตีติ อตฺโถฯ

เอวเมตาย คาถาย ‘‘อาทิเยยฺย หเรยฺย อวหเรยฺย อิริยาปถํ วิโกเปยฺย ฐานาจาเวยฺย สงฺเกตํ วีตินาเมยฺยา’’ติ (ปารา. 92) ปทภาชนาคเตสุ ฉสุ ปเทสุ อาโท ปญฺจ ปทานิ สงฺคเหตฺวา ฉฏฺฐํ ปทํ กสฺมา น สงฺคหิตนฺติ เจ? อยํ คาถา น ตํปทภาชนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตา, อถ โข เตสํ ปทานํ วินิจฺฉยํ สนฺธาย อฏฺฐกถาสุ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) วุตฺตปญฺจวีสติอวหาเร ทสฺเสตุํ ตทวยวภูตปญฺจปญฺจกานิ ทสฺเสตุกาเมน วุตฺตา, ตสฺมา เอตฺถ ฉฏฺฐํ ปทํ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา วกฺขมาเน ตติยปญฺจเก นิสฺสคฺคิยาวหารปเทน, ปญฺจมปญฺจเก ปริกปฺปาวหารปเทน จ สงฺคยฺหมานตฺตา เอตฺถ นาเนกภณฺฑปญฺจกทฺวยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ฉฏฺฐํ ปทํ น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[40] อิมสฺมิํ อทินฺนาทานปาราชิเก วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณ กตฺตพฺพวินิจฺฉยสฺส ปญฺจวีสติอวหารานํ องฺคานิ โหนฺติ, เต จ นานาภณฺฑปญฺจกํ เอกภณฺฑปญฺจกํ สาหตฺถิกปญฺจกํ ปุพฺพปโยคปญฺจกํ เถยฺยาวหารปญฺจกนฺติ นิทฺทิฏฺฐา ปญฺจปญฺจกเภทา, ตตฺถ อิมาย คาถาย นาเนกภณฺฑปญฺจกทฺวยปฺปเภเท ทส อวหาเร สงฺคเหตฺวา อวเสสปญฺจกตฺตยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ คาถายํฯ นาเนกภณฺฑานนฺติ นานา, เอโก จ ภณฺโฑ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกภณฺฑวเสน นานาภณฺฑปญฺจกญฺจ สวิญฺญาณกภณฺฑวเสเนว เอกภณฺฑปญฺจกญฺจ เวทิตพฺพํฯ ปญฺจ ปริมาณา เยสนฺเต ปญฺจกา, เตสํฯ อวหาราติ อวหรณานิ, โจรกมฺมานีติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตติ อนนฺตรคาถาย ‘‘อาทิยนฺโต’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐา อาทิยนฺตาทโยฯ ปฏิปตฺติสนฺตาเน วิเสสํ วินิจฺฉยํ ภาเวติ อุปฺปาเทตีติ วิภาวี, วินยธโร, เตน วิภาวินาฯ

วิญฺญาตพฺพาติ ปเรสํ อารามาทิสวิญฺญาณกวตฺถูนิ วา ทาสมยูราทิํ เกวลํ สวิญฺญาณกวตฺถุมตฺตํ วา อวหริตุํ กตา ยถาวุตฺตสรูปา อาทิยนาทโย ฐานาจาวนปริโยสานา ปญฺจ อวหารา ยถาวุตฺตนานาภณฺฑเอกภณฺฑวิสยา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ นานาภณฺฑปญฺจกํ เอกภณฺฑปญฺจกนฺติ ทส อวหารา ภวนฺตีติ วินยธเรน โอติณฺณสฺส วตฺถุโน วินิจฺฉโยปการกตฺตา ตถโต ญาตพฺพาติ อตฺโถฯ

[41] เอวํ ปญฺจวีสติ อวหาเร ทสฺเสตุํ วตฺตพฺเพสุ ปญฺจสุ ปญฺจเกสุ นาเนกภณฺฑปญฺจกานิ ทฺเว ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสปญฺจกตฺตยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สาหตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สาหตฺโถติ สโก หตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺโถ, อวหาโร, โจเรน สหตฺถา กโต อวหาโรติ อตฺโถฯ อาณตฺติโก เจวาติ อาณตฺติยา นิพฺพตฺโต อาณตฺติโก, อวหาโร, โจรสฺส ‘‘อิมํ นาม ภณฺฑํ คณฺหา’’ติ ยสฺส กสฺสจิ อาณาปเนน สิทฺโธ อวหาโร จฯ นิสฺสคฺโคติ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, อวหาโร, สุงฺกฆาตฏฺฐาเน, ปริกปฺปิโตกาเส วา ฐตฺวา ภณฺฑสฺส พหิ ปาตนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อตฺถสาธโกติ ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโก, โส อวหาโร จ ยถาณตฺติกํ อวิราเธตฺวา เอกํเสน อวหรนฺตสฺส ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อวิเสเสน วา อวหริตพฺพวตฺถุวิเสโส คหณกาโล คหณเทโส คหณากาโร จาติ เอวมาทิวิเสสานมญฺญตเรน วิเสเสตฺวา วา อาณาปนญฺจ เอกํเสน ปาทคฺฆนกเตลปิวนกํ อุปาหนาทิกิญฺจิวตฺถุํ เตลภาชนาทีสุ ปาตนาทิปฺปโยโค จาติ เอวมาทิปฺปโยโค จ กิริยาสิทฺธิยา ปุเรตรเมว ปาราชิกสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สาธนโต อตฺถสาธโก อวหาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ

ธุรนิกฺเขปนญฺจาติ ธุรสฺส นิกฺเขปนํ ธุรนิกฺเขปนํ, ตญฺจ อวหาโร, ปรสนฺตกานํ อารามาทีนํ อภิโยควิสเย จ อุปนิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑาทิโน วิสเย จ โจรสฺส สามิโน วิสฺสชฺชเน จ สามิโน จ, ยทา กทาจิ ยถากถญฺจิ คณฺหิสฺสามีติ คหเณ นิรุสฺสาหภาวสงฺขาโต ธุรนิกฺเขปาวหาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ อิติ อิทํ ธุรนิกฺเขปนญฺจ ยถาวุตฺตปฺปการํ สาหตฺถาทิจตุกฺกญฺจ ปญฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปญฺจกํ, สาหตฺถาทิปญฺจกํ ‘‘สาหตฺถปญฺจก’’นฺติ วุจฺจติฯ อาทิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺพํฯ

[42] ปุพฺพสหปโยคา จาติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพปโยโค สหปโยโค’’ติ ปโยค-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ ‘‘อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) ยถาณตฺติกมวิราเธตฺวา คณฺหโต ‘‘อสุกสฺส อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อาณาปนํ ปุพฺพปโยโค นาม อวหาโรฯ กาเยน, วาจาย วา ปยุชฺชนํ อาณาปนํ ปโยโค, อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺโพ จ โส ปโยโค จาติ ปุพฺพปโยโค อวหาโรติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ฐานาจาวนวเสน สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ อฏฺฐกถาวจนสฺส อุปลกฺขณปทตฺตา ฐานาจาวนญฺจ ปรายตฺตภูมิคหเณ ขีลสงฺกมนาทิกญฺจ สหปโยโค อวหาโรติ เวทิตพฺโพฯ

สํวิทาหรณนฺติ พหูหิ เอกโต หุตฺวา ‘‘อิทํ นาม ภณฺฑํ อวหริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา สพฺเพหิ, เอกโต วา สพฺเพสํ อนุมติยา เอเกน วา คนฺตฺวา ปรสนฺตกสฺส เถยฺยจิตฺเตน หรณสงฺขาโต สํวิทาวหาโร จฯ

สมํ เอกี หุตฺวา วิสุํ เอเกนาปิ เถยฺยจิตฺเตน ปาเท วา ปาทารเห วา คหิเต กตมนฺตนานํ สพฺเพสมฺปิ ปาราชิกํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ สํวิทหิตฺวา มนฺเตตฺวา อวหรณํ สํวิทาหรณํฯ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ‘‘สํวิทาหรณ’’นฺติ ‘‘สํวิทาวหาโร’’ติ อิมสฺส เววจนํฯ ‘‘สมฺพหุลา สํวิทหิตฺวา เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 118) วจนโต เอวํ สหกตมนฺตเนสุ เอเกนาปิ เถยฺยจิตฺเตน ปาเท วา ปาทารเห วา คหิเต กตมนฺตนานํ สพฺเพสํ ปาราชิกํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สงฺเกตกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉเทน สญฺชานนํ สงฺเกโต, เตน กตํ กมฺมํ อวหรณํ สงฺเกตกมฺมํ นามฯ ตํ ปน ปุเรภตฺตาทีสุ กญฺจิ กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ กาเล อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ วุตฺเต ตสฺมิํเยว กาเล ตํเยว ยถาวุตฺตํ ภณฺฑํ อวหรติ เจ, สงฺเกตการกสฺส สงฺเกตกฺขเณเยว ปาราชิกนฺติ สงฺเขปโต เวทิตพฺพํฯ

เนมิตฺตนฺติ ปรภณฺฑาวหารสฺส เหตุตฺตา อกฺขินิขณนาทิ นิมิตฺตํ นาม, เตน นิพฺพตฺตํ เนมิตฺตํ, อวหรณสงฺขาตกมฺมํ อวหาโรฯ ‘‘มยา อกฺขิมฺหิ นิขณิเต วา ภมุมฺหิ อุกฺขิตฺเต วา อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อาณตฺเตน ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวา วุตฺตเมว ภณฺฑํ วุตฺตนิยามมวิราเธตฺวา คหิตํ เจ, นิมิตฺตการกสฺส นิมิตฺตกรณกฺขเณเยว ปาราชิกํ โหติฯ วุตฺตนิยามํ วิราเธตฺวา คหิตํ เจ, นิมิตฺตการโก มุจฺจติ, อวหารกสฺเสว ปาราชิกํฯ ปุพฺพปโยโค อาทิ ยสฺส ตํ ปุพฺพปโยคาทิ, ปุพฺพปโยคาทิ จ ตํ ปญฺจกญฺจาติ วิคฺคโหฯ

[43] เถยฺยญฺจ ปสยฺหญฺจ ปริกปฺโป จ ปฏิจฺฉนฺโน จ กุโส จ เถยฺยปสยฺหปริกปฺปปฏิจฺฉนฺนกุสา, เต อาที อุปปทภูตา เยสํ อวหารานํ เต เถยฺย…เป.… กุสาทิกา , อวหารา, อิมินา เถยฺยาวหาโร จ…เป.… กุสาวหาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เถยฺยาวหาโรติ เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, เอตฺถ น-การโลโป นิรุตฺตินเยน ทฏฺฐพฺโพ, เตน อวหรณํ เถยฺยาวหาโร, สนฺธิจฺเฉทาทิวเสน อทิสฺสมาเนน คหณญฺจ กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วญฺเจตฺวา คหณญฺจ เถยฺยาวหาโรฯ

ปสยฺห อภิภวิตฺวา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโร, คามวิโลปกา วิย สามิเก อภิภวิตฺวา คหณญฺจ ราชภฏาทโย วิย อภิภวิตฺวา นิพทฺธกรคฺคหเณ อธิกคฺคหณญฺจ ปสยฺหาวหาโรฯ

วตฺถสุตฺตาทิกํ ปริจฺฉิชฺช กปฺเปตฺวา อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโร, โส จ ภณฺโฑกาสปริกปฺปวเสน ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ นิกฺขิตฺตภณฺฑํ อนฺธการปฺปเทสํ ปวิสิตฺวา สุตฺตาทิภณฺฑานิ ตตฺถ นิกฺขิตฺตานิ, เต เปฬาทโย คณฺหนฺตสฺส ‘‘วตฺถานิ เจ คณฺหิสฺสามิ, สุตฺตานิ เจ น คณฺหิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปริกปฺเปตฺวา อุกฺขิปนํ ภณฺฑปริกปฺปปุพฺพกตฺตา ภณฺฑปริกปฺปาวหาโร นามฯ อารามปริเวณาทีนิ ปวิสิตฺวา โลภนียํ ภณฺฑํ ทิสฺวา คพฺภปาสาทตลปมุขมาฬกปาการทฺวารโกฏฺฐกาทิํ ยํ กิญฺจิ ฐานํ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘เอตฺถนฺตเร ทิฏฺโฐ เจ, โอโลเกตุํ คหิตํ วิย ทสฺสามิ, โน เจ, หริสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา อาทาย คนฺตฺวา ปริกปฺปิตฏฺฐานาติกฺกโม โอกาสปริกปฺปปุพฺพกตฺตา โอกาสปริกปฺปาวหาโร นามาติ สงฺเขปโต เวทิตพฺโพฯ

ติณปณฺณาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนสฺส ภณฺฑสฺส อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร, อุยฺยานาทีสุ กีฬมาเนหิ วา สงฺฆปริวิสนฺเตหิ วา มนุสฺเสหิ โอมุญฺจิตฺวา ฐปิตํ อลงฺการาทิกํ ยํ กิญฺจิ ภณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘โอณมิตฺวา คณฺหนฺเต อาสงฺกนฺตี’’ติ ฐตฺวา ติณปณฺณปํสุวาลุกาทีหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเกสุ ปริเยสิตฺวา อทิสฺวา สาลเยสุ คเตสุ ปจฺฉา เถยฺยจิตฺเตน คหณญฺจ ตเทว ภณฺฑํ กทฺทมาทีสุ เถยฺยจิตฺเตน องฺคุฏฺฐาทีหิ ปีเฬตฺวา โอสีทาเปตฺวา เหฏฺฐาภาเคน ผุฏฺฐฏฺฐานํ อุปริภาเคน อติกฺกมนญฺจ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรติ วุตฺตํ โหติฯ

กุเสน อวหาโร กุสาวหาโร, เถยฺยจิตฺเตน กุสํ สงฺกาเมตฺวา ปรโกฏฺฐาสสฺส อคฺเฆน มหนฺตสฺส วา สมสมสฺส วา คหณนฺติ อตฺโถฯ โย ปน ภิกฺขุ กุสปาตเนน สงฺฆสฺส จีวเรสุ ภาชิยมาเนสุ อตฺตโน โกฏฺฐาเสน สมํ วา อธิกํ วา อูนกํ วา อคฺเฆน ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆนกํ อญฺญสฺส โกฏฺฐาสํ อวหริตุกาโม อตฺตโน โกฏฺฐาเส ปติตํ กุสํ ปรโกฏฺฐาเส ปาเตตุกาโม อุทฺธรติ, ตงฺขเณ จ ปรสฺส โกฏฺฐาเส ปาติตกฺขเณ จ น ปาราชิกํ อนาปชฺชิตฺวา ปรโกฏฺฐาสโต ปรนามลิขิตํ กุสํ อุกฺขิเปนฺโต ตโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปนาเมติ, ปาราชิโก โหติฯ ยทิ ปฐมํ ปรโกฏฺฐาสโต กุสํ อุทฺธรติ, อุทฺธฏกฺขเณ จ อตฺตโน โกฏฺฐาเส ปาติตกฺขเณ จ สกนามลิขิตํ กุสํ อุทฺธรณกฺขเณ จ ปาราชิกํ อนาปชฺชิตฺวา ปรโกฏฺฐาเส ปาตนกฺขเณ หตฺถโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุตฺเต ปาราชิโก โหติฯ

ยทิ ทฺเวปิ กุเส ปฏิจฺฉาเทตฺวา สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ สกสกโกฏฺฐาสํ อาทาย คเตสุ ยสฺมิํ กุสํ ปฏิจฺฉาเทสิ, ตสฺส สามิเกน อาคนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ กุโส กสฺมา น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺเต โจโร ‘‘มยฺหมฺปิ กุโส น ทิสฺสตี’’ติ วตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสํ ตสฺส สนฺตกํ วิย ทสฺเสตฺวา ตสฺมิํ วิวทิตฺวา วา อวิวทิตฺวา วา คเหตฺวา คเต อิตรํ โกฏฺฐาสํ อุทฺธรติ เจ, อุทฺธฏกฺขเณเยว ปาราชิโก โหติฯ ยทิ ปโร ‘‘มยฺหํ โกฏฺฐาสํ ตุยฺหํ น เทมิ, ตฺวํ ตุยฺหํ โกฏฺฐาสํ วิจินิตฺวา คณฺหาหี’’ติ วทติ, เอวํ วุตฺเต โส อตฺตโน อสฺสามิกภาวํ ชานนฺโตปิ ปรสฺส โกฏฺฐาสํ อุทฺธรติ, อุทฺธฏกฺขเณ ปาราชิโก โหติฯ ยทิ ปโร วิวาทภีรุกตฺตา ‘‘กิํ วิวาเทนา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มยฺหํ วา ปตฺตํ โหตุ ตุยฺหํ วา, วรโกฏฺฐาสํ ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ วเทยฺย, ทินฺนกํ นาม คหิตํ โหตีติ ปาราชิกํ น โหตีติฯ ยทิ ‘‘ตว รุจฺจนกํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺโต วิวาทภเยน อตฺตโน ปตฺตํ วรภาคํ ฐเปตฺวา ลามกภาคํ คเหตฺวา คโต, โจโร ปจฺฉา คณฺหนฺโต วิจิตาวเสสํ นาม อคฺคเหสีติ ปาราชิโก น โหติฯ เอวํ กุสาวหารวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ ปญฺจวีสติยา อวหาเรสุ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[44] เอตฺตาวตา อทินฺนาทานปาราชิกสฺส วินิจฺฉยาวยวรูเปน อุคฺคเหตพฺเพ ปญฺจวีสติ อวหาเร ทสฺเสตฺวา อิทานิ อทินฺนาทานวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต สหสา อาปตฺติํ อนาโรเปตฺวา ปฐมํ โอโลเกตพฺพานิ ปญฺจ ฐานานิ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุกาลคฺฆเทเส จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ วตฺถุ นาม อวหฏภณฺฑํฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? อวหารเกน ‘‘มยา อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหฏ’’นฺติ วุตฺเตปิ ตสฺส ภณฺฑสฺส สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา สสฺสามิกํ เจ, อวหารกาเล เตสํ สาลยภาวํ วา นิราลยภาวํ วา นิยเมตฺวา สาลยกาเล เจ คหิตํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา มาสกํ วา อูนมาสกํ วา โหติ, ทุกฺกเฏน, อติเรกมาสกํ วา อูนปญฺจมาสกํ วา โหติ, ถุลฺลจฺจเยน, ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา โหติ, ปาราชิเกน กาตพฺโพฯ สามิกานํ นิราลยกาเล เจ คหิตํ, นตฺถิ ปาราชิกํฯ ภณฺฑสามิเก ปน ภณฺฑํ อาหราเปนฺเต ตํ วา ภณฺฑํ ตทคฺฆนกํ วา ทาตพฺพนฺติฯ

กาโล นาม อวหารกาโลฯ ภณฺฑํ นาเมตํ กทาจิ มหคฺฆํ โหติ, กทาจิ สมคฺฆํฯ ตสฺมา อวหฏภณฺฑสฺส อคฺฆํ ปริจฺฉินฺทนฺเตหิ อวหฏกาลานุรูปํ กตฺวา ปริจฺฉินฺทนตฺถํ กาลวินิจฺฉโย กาตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

อคฺโฆ นาม อวหฏภณฺฑสฺส อคฺโฆฯ เอตฺถ จ สพฺพทา ภณฺฑานํ อคฺโฆ สมานรูโป น โหติ, นวภณฺฑํ มหคฺฆํ โหติ, ปุราณํ เจ สมคฺฆํฯ ตสฺมา อวหารกาเล ภณฺฑสฺส นวภาวํ วา ปุราณภาวํ วา นิยเมตฺวา อคฺโฆ ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

เทโส จาติ ภณฺฑาวหารเทโสฯ เอตฺถ จ สพฺพสฺสาปิ ภณฺฑสฺส อุฏฺฐานเทเส สมคฺฆํ หุตฺวา อญฺญตฺถ มหคฺฆตฺตา อวหฏภณฺเฑ อคฺฆํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตทนุรูปา อาปตฺติโย นิยมนฺเตหิ อคฺฆํ ปริจฺฉินฺทนตฺถาย อวหารเทสํ นิยเมตฺวา ตสฺมิํ เทเส อคฺฆวเสน ตทนุรูปา อาปตฺติโย กาเรตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ปริโภโค นาม อวหฏภณฺเฑ อวหารโต ปุพฺเพ ปเรหิ กตปริโภโคฯ

เอตฺถ จ ยสฺส กสฺสจิ ภณฺฑสฺส ปริโภเคน อคฺโฆ ปริหายตีติ ภณฺฑสามิกํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ ภณฺเฑ นเวปิ เอกวารมฺปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ปริภุตฺเต ปริหาเปตฺวา อคฺโฆ ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวมาทินา นเยน เอตานิ ปญฺจ ฐานานิ อุปปริกฺขิตฺวาว วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปญฺจปิ ญตฺวา เอตานิ กตฺตพฺโพ ปณฺฑิเตน วินิจฺฉโย’’ติฯ

[45] เอตฺตาวตา อทินฺนาทานวินิจฺฉยาวยวภูเต ปญฺจวีสติ อวหาเร จ ปญฺจฏฺฐานาวโลกนญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนาคเต ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปิทหนตฺถํ ปรสนฺตกํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุํ ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตํ เยน เกนจิ ปกาเรน คณฺหโต โมกฺขาภาวํ ทสฺเสตุกาเมน ตถาคเตน ยา ปเนตา –

ภูมฏฺฐญฺจ ถลฏฺฐญฺจ;

อากาสฏฺฐ มถาปรํ;

เวหาสฏฺโฐ ทกฏฺฐญฺจ;

นาวา ยานฏฺฐเมว จฯ

ภารา ราม วิหารฏฺฐํ;

เขตฺต วตฺถุฏฺฐเมว จ;

คามา รญฺญฏฺฐ มุทกํ;

ทนฺตโปโน วนปฺปติฯ

หรณโก ปนิธิ เจว;

สุงฺกฆาตกํ ปาณกา;

อปทํ ทฺวิปทญฺเจว;

จตุปฺปทํ พหุปฺปทํฯ

โอจรโกณิรกฺโข จ;

สํวิทาหรณมฺปิ จ;

สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺต-

มิติ ติํ เสตฺถ มาติกาฯ –

นิกฺขิตฺตา , ตาสํ ยถากฺกมํ ปทภาชเน, ตทฏฺฐกถาย จ อาคตนเยน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว ภูมฏฺเฐ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุติยํ วาปี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ทุติยํ เถยฺยจิตฺเตน ปริเยสโต ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพปเทสุฯ อุปริ สญฺชาตาหิ รุกฺขลตาหิ, อิฏฺฐกปาสาณาทีหิ จ สญฺฉนฺนํ มหานิธิํ อุทฺธริตุกาเมน ‘‘มยา เอเกเนว น สกฺกา’’ติ อตฺตโน อญฺญํ สหายํ ปริเยสิตุํ เถยฺยจิตฺเตน สยิตฏฺฐานา อุฏฺฐานาทีสุ สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ กุทาลํ ภูมิขณนตฺถาย ปิฏกํ วาปิ ปํสุอุทฺธรณตฺถาย ยํ กิญฺจิ ภาชนํฯ อิเมสุ ทฺวีสุ กุทาลสฺส เจ ทณฺโฑ นตฺถิ, ทณฺฑตฺถาย รุกฺขโต ทณฺฑํ ฉินฺทโต จ กุทาโล เจ น โหติ, กุทาลกรณตฺถาย อโยพีชํ อุทฺธรณตฺถาย อกปฺปิยปถวิํ ขณนฺตสฺสปิ ปจฺฉิกรณตฺถาย ปณฺณานิ ฉินฺทโตปิ ปิฏกวายนตฺถาย วลฺลิํ ฉินฺทโตปิ อุภยตฺถาปิ ปริเยสเน มุสา ภณโตปิ ทุกฺกฏญฺเจว ปาจิตฺติยญฺจ, อิตรปโยเคสุ ทุกฺกฏเมวาติ เวทิตพฺพํฯ

คจฺฉโตติ ทุติยาทิํ ปริเยสิตฺวา ลทฺธา วา อลทฺธา วา นิธิฏฺฐานํ คจฺฉนฺตสฺส ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา ปริเยสตี’’ติอาทิ ปาฬิยํ (ปารา. 94) ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ วุตฺตตฺตา, อิธ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ วจนโต ‘‘อิมํ นิธิํ ลภิตฺวา พุทฺธปูชํ วา กริสฺสามิ, สงฺฆภตฺตํ วา กริสฺสามี’’ติ เอวมาทินา นเยน กุสลจิตฺตปฺปวตฺติยา สติ อนาปตฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุพฺพโยคโตติ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคภาวโต, ทุติยปริเยสนาทีสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ

ทุกฺกฏญฺจ อฏฺฐวิธํ โหติ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ สหปโยคทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ ญาตทุกฺกฏํ ญตฺติทุกฺกฏํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏนฺติฯ ตตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา กุทาลํ วา ปิฏกํ วา ปริเยสติ คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ นามฯ อิธ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยํ, อิตเรสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํฯ ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺฐํ วา ลตํ วา ฉินฺทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ สหปโยคทุกฺกฏํฯ อิธ อทินฺนาทานสหิตปโยคตฺตา ปาจิตฺติยวตฺถุมฺหิ, อิตรตฺร จ ทุกฺกฏเมวาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ มุตฺตามณิอาทีสุ ทสสุ รตเนสุ, สาลิอาทีสุ สตฺตสุ ธญฺเญสุ, สพฺเพสุ จ อาวุธภณฺฑาทีสุ อามสนปจฺจยา ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํฯ กทลินาฬิเกรปนสาทิรุกฺขฏฺฐเมว ผลํ อามสนฺตสฺส วุตฺตํ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํฯ อุปจรณํ อุปจิณฺณํ, ปรามสนนฺติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุ อุปจิณฺณํ ทุรุปจิณฺณํ, ทุรุปจิณฺเณ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํฯ ภิกฺขาจารกาเล ปตฺเต รชสฺมิํ ปติเต ปตฺตํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา วา อโธวิตฺวา วา ภิกฺขาปฏิคฺคหเณน ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ, วินเย ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํฯ กิญฺจาปิ อวเสสทุกฺกฏานิปิ วินเย ปญฺญตฺตาเนว, ตถาปิ รุฬฺหิยา มยูราทิสทฺเทหิ โมราทโย วิย อิทเมว ตถา วุจฺจติฯ ‘‘สุตฺวา น วทนฺติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ ญาตทุกฺกฏํ นามฯ เอกาทสสุ สมนุภาสนาสุ ‘‘ญตฺติยา ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํ ญตฺติทุกฺกฏํฯ ‘‘ตสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ น ปญฺญายติ, ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 207) วุตฺตํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏํ นามฯ อิเมสุ อฏฺฐสุ ทุกฺกเฏสุ อิธ อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ นามฯ เตนาห ‘‘ปุพฺพโยคโต’’ติฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อุปสคฺคํ อนาทิยิตฺวา ‘‘ปุพฺพปโยคโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุพฺพโยคโต’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อิเมสุ ทุกฺกเฏสุ อสงฺคหิตานิ อุภโตวิภงฺคาคตานิ ทิวาเสยฺยาทิทุกฺกฏานิ เจว ขนฺธกาคตานิ จ พหูนิ ทุกฺกฏานิ สนฺติ, ตานิ ปเนตฺถ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคหิตพฺพานิฯ ‘‘วินเย ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏ’’นฺติ หิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.94) วุตฺตนฺติฯ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) ปน รโชกิณฺณทุกฺกฏสฺเสว ‘‘วินยทุกฺกฏ’’นฺติ คหณํ อุปลกฺขณมตฺตํฯ อิตรถา อฏฺฐ ทุกฺกฏานีติ คณนาปริจฺเฉโทเยว นิรตฺถโก สิยาติ ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏาทีนมฺปิ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพภาเวปิ กติปยานิ ทสฺเสตฺวา อิตเรสเมกโต ทสฺสนตฺถํ เตสํ วิสุํ คหณํ สุตฺตงฺคสงฺคหิตตฺเตปิ เคยฺยคาถาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิสุํ ทสฺสนํ วิยาติ เวทิตพฺพํฯ

[46] ตตฺถชาตกํ กฏฺฐํ วาติ ตสฺมิํ จิรนิหิตนิธูปริ ชาตํ อลฺลํ สุกฺขํ กฏฺฐํ วาฯ ลตํ วาติ ตาทิสํ วลฺลิํ วาฯ อิทํ อุปลกฺขณํ ติณาทีนํ ขุทฺทกคจฺฉานญฺจ คเหตพฺพตฺตาฯ อุภยตฺถาปีติ อลฺเล จ สุกฺเข จาติ วุตฺตํ โหติฯ อลฺลรุกฺขาทีนิ ฉินฺทโต ปาจิตฺติยํ อหุตฺวา ทุกฺกฏมตฺตสฺส ภวเน การณํ ทสฺเสติ ‘‘สหปโยคโต’’ติฯ อวหาเรน สหิตปโยคตฺตา ปาจิตฺติยฏฺฐาเนปิ ทุกฺกฏเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สหปโยคโต อุภยตฺถาปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺโต ปฐมคาถาย ทสฺสิตปุพฺพปโยคโต อิมาย ทสฺสิตสหปโยคสฺส วิเสสํ ทสฺเสติฯ

[47] ปถวินฺติ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา ปถวิํฯ อกปฺปิยปถวิํ ขณโต สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมวฯ พฺยูหโตติ ปํสุํ เอกโต ราสิํ กโรนฺตสฺสฯ

‘‘วิยูหติ เอกปสฺเส ราสิํ กโรตี’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต อูห-อิจฺเจตสฺส ธาตุโน วิตกฺเก อุปฺปนฺนตฺเตปิ ธาตูนมเนกตฺถตฺตา วิ-อุปสคฺควเสน อิธ ราสิกรเณ วตฺตตีติ คเหตพฺพํฯ ราสิภูตํ ปํสุํ กุทาเลน วา หตฺเถน วา ปจฺฉิยา วา อุทฺธรนฺตสฺส จ อปเนนฺตสฺส จ ปโยคคณนาย ทุกฺกฏํ ปํสุเมว วาติ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อามสนฺตสฺสาติ นิธิกุมฺภิํ หตฺเถน ปรามสนฺตสฺสฯ วาติ สมุจฺจเยฯ ทุกฺกฏนฺติ ทุฏฺฐุ กตํ กิริยํ สตฺถารา วุตฺตํ วิราเธตฺวา ขลิตฺวา กตตฺตาติ ทุกฺกฏํฯ วุตฺตญฺเจตํ ปริวาเร (ปริ. 339) –

‘‘ทุกฺกฏนฺติ หิ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุโณหิ ยถาตถํ;

อปรทฺธํ วิรทฺธญฺจ, ขลิตํ ยญฺจ ทุกฺกฏ’’นฺติฯ

ทุฏฺฐุ วา วิรูปํ กตํ กิริยาติ ทุกฺกฏํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปริวาเร (ปริ. 339) –

‘‘ยํ มนุสฺโส กเร ปาปํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห;

‘ทุกฺกฏ’นฺติ ปเวเทนฺติ, เตเนตํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ

เอวํ ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติอาทิคาถาทฺวยาคตํ เฉทนทุกฺกฏํ ขณนทุกฺกฏํ พฺยูหนทุกฺกฏํ อุทฺธรณทุกฺกฏํ อามสนทุกฺกฏนฺติ ปญฺจสุ สหปโยคทุกฺกเฏสุ ปุริมปุริมปโยเคหิ อาปนฺนา ทุกฺกฏาปตฺติโย ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ทุกฺกฏํ ปตฺวา ปฏิปสฺสมฺภนฺติ, ตํตํปโยคาวสาเน ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา โอรมติ เจ, ตํตํทุกฺกฏมตฺตํ เทเสตฺวา ปริสุทฺโธ โหติฯ ธุรนิกฺเขปมกตฺวา ผนฺทาเปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ ปตฺวา อามสนทุกฺกฏํ ปฏิปสฺสมฺภตีติ มหาอฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) วุตฺตํฯ

ยถาปาฬิยา คยฺหมาเน ปุริมปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปสฺสทฺธิ ‘‘ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปสฺสมฺภนฺตี’’ติ ปาฬิยํ (ปารา. 414, 421, 428, 439) อาคตตฺตา อนุสฺสาวนาย เอว ลพฺภตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตา อิมสฺมิํ อทินฺนาทานสิกฺขาปเทปิ อาปตฺติปฏิปสฺสทฺธิ ปมาณนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

[48] ‘‘ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 94) วุตฺตํ ฐานาจาวเน ปาราชิกญฺจ ตสฺส สามนฺตาปตฺติภูตํ ถุลฺลจฺจยญฺจ ฐานเภทวิญฺญาปนมุเขน วตฺตพฺพนฺติ อิทานิ ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มุเขปาส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ มุเข กุมฺภิมุขวฏฺฏิยํฯ ปาสํ ปเวเสตฺวาติ พนฺธนํ ปาสํ ปกฺขิปิตฺวาฯ ขาณุเกติ อโยขาณุมฺหิ, ขทิรขาณุเก วาฯ พทฺธกุมฺภิยา ฐานเภโท พนฺธนานํ วสา เญยฺโยติ สมฺพนฺโธฯ

[49] อิทานิ ฐานเภทํ ทสฺเสติ ‘‘ทฺเว’’ติอาทินาฯ ‘‘เอกสฺมิํ ขาณุเก’’ติ อิมินา ทฺวีสุ ทิสาสุ วา ตีสุ จตูสุ วา ทิสาสุ ขาณุเก ขณิตฺวา พทฺธขาณุคณนาย สมฺภวนฺโต ฐานเภโท อุปลกฺขิโต โหติฯ วลยํ…เป.… กตาย วา ทฺเว ฐานานีติ โยชนาฯ วาติ สมุจฺจเย อุปลกฺขิโต โหติฯ

[50] เอวํ ฐานเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฐานวเสน อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทฺธรนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ สงฺขลินฺติ ทามํฯ ถุลฺลจฺจยนฺติ เอกสฺส สนฺติเก เทเสตพฺพาสุ อาปตฺตีสุ ถูลตฺตา, อจฺจยตฺตา จ ถุลฺลจฺจยํ นามฯ วุตฺตญฺเหตํ ปริวาเร –

‘‘ถุลฺลจฺจยนฺติ ยํ วุตฺตํ;

ตํ สุโณหิ ยถาตถํ;

เอกสฺส มูเล โย เทเสติ;

โย จ ตํ ปฏิคณฺหติ;

อจฺจโย เตน สโม นตฺถิ;

เตเนตํ อิติ วุจฺจตี’’ติฯ (ปริ. 339);

เอตฺถ จ ถูลจฺจยนฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘สมฺปราเย จ (สํ. นิ. 1.49) สุคฺคติ, ตํ โหติ กฏุกปฺผล’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 66) วิย ลการสฺส ทฺวิตฺตํ, สํโยเค อูการสฺส รสฺโส จ เวทิตพฺโพฯ ตโต สงฺขลิกเภทโต ปรํฯ ฐานา จาเวตีติ ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนติฯ เอตฺถ จ นาวฏฺฐกถายํ ‘‘อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา อนฺตมโส เกสคฺคมตฺตมฺปิ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 99) วุตฺตนเยน ‘‘ติริย’’นฺติ วุตฺตา จตสฺโส ทิสา, อุทฺธมโธ จาติ ฉฏฺฐานานิฯ ตาสุ เอกํ ทิสํ อปนียมานาย กุมฺภิยา ตํทิสาภิมุขํ อิตรทิสายํ ฐิตปสฺเส โอริมทิสาย ฐิตปสฺเสน ผุฏฺโฐกาสสฺส เกสคฺคมตฺตมฺปิ อนติกฺกนฺเต ผนฺทาปนวเสน ถุลฺลจฺจยํ โหติ, อติกฺกนฺเต ฐานา จาวิตตฺตา ปาราชิกํ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อิมเมว สนฺธายาห ‘‘ฐานา จาเวติ เจ จุโต’’ติฯ เอเสว นโย ผนฺทนรหิตาย นิธิกุมฺภิยา ฐานาจาวเนปิฯ

[51] เอวํ ปฐมํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา กุมฺภิคฺคหเณ นยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฐมํ กุมฺภิํ อปเนตฺวา ปจฺฉา พนฺธนาปนยเน นยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฐม’’นฺติอาทิฯ โส นโยติ ‘‘ปฐมุทฺธาเร ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยุทฺธาเร ปาราชิก’’นฺติ ตเมวตฺถมติทิสติฯ

[52] วลยนฺติ กุมฺภิยา พทฺธสงฺขลิกาย มูเล ปเวสิตํ วลยํฯ มูเล ฆํสนฺโต อิโต จิโต จ สาเรตีติ โยชนาฯ ฆํสนฺโตติ ผุสาเปนฺโตฯ อิโต จิโต จ สาเรตีติ โอรโต จ ปารโต จ สญฺจาเลติฯ รกฺขตีติ เอตฺถ ‘‘สีลํ ภิกฺขุ’’นฺติ ปาฐเสโส, ปาราชิกํ นาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ มูเลฯ เขคตํ กโรนฺโตวาติ สพฺพปสฺสโต มูลํ อผุสาเปตฺวา อากาสคตํ กโรนฺโตวฯ ปราชิโตติ ฐานาจาวนสฺส กตตฺตา ปราชยมาปนฺโน โหติฯ

[53] กุมฺภิมตฺถเก ชาตนฺติ โยชนาฯ จิรกาลํ นิหิตตฺตา มูเลหิ กุมฺภิํ วินนฺธิตฺวา ฐิตนฺติ อตฺโถฯ สมีเป ชาตํ รุกฺขํ ฉินฺทโตติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺฐํ วา’’ติอาทิกาย คาถาย นิธิมตฺถเก ภูมิยํ ฐิตรุกฺขลตาทิํ ฉินฺทนฺตสฺส อาปตฺติ วุตฺตา, อิมาย ปน คาถาย ภูมิํ นิขณิตฺวา โอติณฺณกาเล นิธิํ วินนฺธิตฺวา ฐิตมูลํ อลฺลรุกฺขํ, ขาณุกํ วา คเหตฺวา อาหาติ ปุนรุตฺติโทสาภาโว เวทิตพฺโพฯ ‘‘อตตฺถช’’นฺติ อิมินา สหปโยคาภาวมาหฯ อิมินาว ปุริมคาถาย วุตฺตํ กฏฺฐลตาทีนิ นิธิสมฺพนฺธานิ เจ, ยถาวุตฺตทุกฺกฏสฺส วตฺถูนิ, สมีปานิ เจ, ปาจิตฺติยสฺเสว วตฺถูนีติ ทีเปติฯ

[54] อิทานิ เอวํ ปริเยสิตฺวา ทิฏฺฐนิธิภาชนํ ฐิตฏฺฐานโต อจาเลตฺวา อนฺโตฐิตํ ภณฺฑมตฺตํ คณฺหโต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตกุมฺภิคต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ผนฺทาเปตีติ อนฺโตจาฏิยา ปกฺขิตฺเต อตฺตโน ภาชเน ปกฺขิปิตุํ ราสิกรณาทิวเสน ผนฺทาเปติฯ อปพฺยูหติ วาติ เหฏฺฐา ฐิตํ คณฺหิตุํ อุปริ ฐิตานิ อปเนนฺโต วิยูหติ วาฯ

อถ วา อปพฺยูหนฺโตติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) อฏฺฐกถาวจนสฺส ทฺวิธา กโรนฺโตติ คณฺฐิปเท อตฺโถ วุตฺโตติ อตฺตโน ภาชเน ปกฺขิปิตุํ อิโต จิโต จ ราสิํ กโรนฺโตติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺเถวาติ อนฺโตกุมฺภิยเมวฯ

[55] หรนฺโตติ อวหรนฺโตฯ มุฏฺฐิํ ฉินฺทตีติ อตฺตโน ภาชนํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหิตุํ อสกฺกุเณยฺโย อนฺโตกุมฺภิมฺหิ หตฺถํ โอตาเรตฺวา กุมฺภิคตภณฺเฑน ยถา อพทฺธํ โหติ, ตถา มุฏฺฐิยา ปริจฺฉินฺทติ, กุมฺภิคตํ มุฏฺฐิยา คณฺหนฺโต กุมฺภิคเตน มุฏฺฐิคตํ ยถา อสมฺมิสฺสํ โหติ, ตถา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปาทคฺฆนกํ วา อติเรกปาทคฺฆนกํ วา คณฺหาตีติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน ภาชเน คตํ กตฺวา วา ฉินฺทตีติ โยชนาฯ อตฺตโน ภาชนคตํ กตฺวา กุมฺภิคเตน ยถา อสมฺมิสฺสํ โหติ, ตถา ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ, สเจ อตฺตโน ภาชนคตํ หุตฺวา กุมฺภิคเตน อสมฺมิสฺสํ ภณฺฑํ ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆติ, ปาราชิโกติ วุตฺตํ โหติฯ

[56] หารํ วาติ มุตฺตาหารํ วาฯ ปามงฺคํ วาติ สุวณฺณมยํ, รชตมยํ วา ปามงฺคํ ทามํฯ สุตฺตารุฬฺหนฺติ สุตฺเต อารุฬฺหํ สุตฺตารุฬฺหํ, สุตฺตญฺจ สุตฺตารุฬฺหญฺจ สุตฺตารุฬฺหนฺติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘สุตฺเตน อาวุตสฺสาปิ สุตฺตมยสฺสาปิ เอตํ อธิวจน’’นฺติ อฏฺฐกถาวจนโต (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) ปฐมมุตฺตาหารํ วินา สุวณฺณรชตปวาฬาทิมณิกํ วา สุตฺเตสุ อาวุณิตฺวา กตา นานาวลิโย เจว สุตฺตมยานิ จ ภณฺฑานิ คเหตพฺพานิฯ กุมฺภิยา ฐิตนฺติ ปาฐเสโสฯ ผนฺทาเปตีติ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหิตุกามตาย จาเลติฯ ยถาวตฺถุนฺติ วีติกฺกมานุรูปํ ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

ฐานา จาเวตีติ ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมติ ฯ จุโตติ ปาติโมกฺขสํวรสีลา ปริหีโนติ อตฺโถฯ

อปริปุณฺณาย กุมฺภิยาเอกเทสฏฺฐํ ภณฺฑํ ตโต ตโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานํ อปเนตฺวา ตตฺเถว อนฺโตกุมฺภิยา อญฺญํ ฐานํ เนนฺตสฺส จ ตตฺเถว อากาสคตํ กโรนฺตสฺส จ ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺฐิํ วา ฉินฺทตี’’ติ (ปารา. 94) เอเตหิ สทิสตฺตา วตฺถุมฺหิ ปาทํ อคฺฆนฺเต ปาราชิกา โหตีติ มหาอฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) อิทํ สนฺนิฏฺฐานํฯ ภาชนตเล โกฏิํ ฐเปตฺวา กเมน สกลภาชนกุจฺฉิํ เตเนว ปูเรตฺวา มุขวฏฺฏิยา เอกา โกฏิ นิกฺขิตฺตา เจ, ตถาฐปิตสฺส หาราทิโน สกลภาชนํ อฏฺฐานนฺติ โกฏิํ คเหตฺวา อุชุกํ อุกฺขิปนฺตสฺส โอสานโกฏิ ภาชนตลโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อากาสคตํ กโรโต จ มุขวฏฺฏิยํ ฆํสิตฺวา อากฑฺฒนฺตสฺส สกลภาชโนทรํ เขเปตฺวา มุขวฏฺฏิยา ฐปิตโกฏิยา ผุฏฺฐฏฺฐานํ อปราย โกฏิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกามยโต จ ภาชนกุจฺฉิยา อุปฑฺฒํ วตฺถาทินา เกนจิ ปูเรตฺวา ตสฺโสปริ ฐปิตหาราทิสุตฺตารุฬฺหสฺส ฐิโตกาสเมว ฐานนฺติ ตโต เกสคฺคมตฺตํ อปเนนฺตสฺสปิ ปาราชิกํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[57] สปฺปิอาทีสูติ ภาชนคเตสุ สปฺปิอาทิทฺรววตฺถูสุ ยํ กิญฺจิฯ ปาทปูรณนฺติ ปาทํ ปูเรตีติ ปาทปูรณํ, ปาทคฺฆนกนฺติ อตฺโถฯ ปิวโต ปราชโยติ สมฺพนฺโธฯ กทาติ เจ? เอเกเนว ปโยเคน ปีตมตฺเต ปาทปูรเณติ โยชนาฯ ‘‘มุขคตํ วินา’’ติ ปาฐเสโสฯ

ตตฺถ เอเกเนว ปโยเคนาติ ธุรนิกฺเขปมกตฺวา เอกาพทฺธํ กตฺวา อากฑฺเฒตฺวา ปิวนปโยเคนฯ ‘‘มุขคตํ วินา’’ติ อิมินา สเจ คลคเตเนว ปาโท ปูรติ, อนฺโตคลํ ปวิฏฺเฐติ วุตฺตํ โหติฯ มุขคเตน ปูรติ, มุขคตํ ภาชนคเตน วิโยเชตฺวา โอฏฺเฐสุ ปิหิเตสูติ วุตฺตํ โหติฯ เวฬุนฬาทีหิ อากฑฺเฒตฺวา ปิวนฺตสฺส นาฬคเตน ปูรติ, นาฬคตํ ภาชนคเตน วิโยเชตฺวา นาฬิโกฏิยํ องฺคุลิยา ปิหิตายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺฐิํ วา ฉินฺทตี’’ติ (ปารา. 94) วุตฺตนยสฺส อนุโลมวเสน มหาปจฺจริยาทีสุ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) อฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เอเกเนว ปโยเคน ปีตมตฺเต ปราชโย’’ติ อิมินา สปฺปิอาทีสุ มหคฺเฆสุ ตตฺตเกเนว ปาทปูรณญฺเจ โหติ, เอกวารเมว มุเขน วา สปฺปิอาทินา วา ภาชนคเตน เอกาพทฺธภาเว ฉินฺนมตฺเตปิ อตฺตโน ภาชเน กุมฺภิํ ปณาเมตฺวา ปกฺขิตฺเตน กุมฺภิคเต ฉินฺนมตฺเตปิ ปาราชิโก โหตีติ คเหตพฺพํฯ

[58] ‘‘ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิวนฺตสฺส น ปราชโย’’ติ อิมินา ธุรนิกฺเขปมกตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิวโต ปราชโยติ สามตฺถิยา วุตฺตํ โหติฯ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ปุนปฺปุนํ มุเขน คเหตฺวา วา ปุฏาทีหิ วา คเหตฺวา ปาทปูรณมตฺตํ ปิวนฺตสฺส ปราชโย โหตีติ คเหตพฺพํฯ

[59-60] สเจ ขิปติ เถยฺยจิตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ยํ กิญฺจิ ภณฺฑกนฺติ เตลปิวนารหํ ทุกูลสาฏกจมฺมขณฺฑาทิกํ ภณฺฑํฯ เตลกุมฺภิยํ ปรสฺสาติ ลพฺภติฯ ตํ นิกฺขิตฺตภณฺฑํฯ ธุวนฺติ เอกํเสนฯ ตาวเท วินสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ตาวเทติ ตสฺมิํ ขเณเยวฯ

กตรสฺมิํ ขเณติ อาห ‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺเต’’ติ, เตลสฺส ปีตกาลํ อนาคมฺม ปุพฺพปโยคตฺตา ปฐมเมว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ วินสฺสตีติ สีลวินาสํ ปาปุณาติฯ อาวิญฺเชตฺวาติ ปณาเมตฺวาฯ คาเฬตีติ ปคฺฆราเปติฯ ‘‘สาเฬตี’’ติปิ ปฐนฺติ, โสเยว อตฺโถฯ สาฬ สวเนติ ธาตุฯ ตถาติ ‘‘เถยฺยจิตฺโต วินสฺสตี’’ติ อากฑฺฒติ, เถยฺยจิตฺเตน เอวํ กโรนฺตสฺส ปาราชิโก โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[61] ตนฺติ เตลสฺส โอกิรณภาวํ ญตฺวา ปฐมเมว ตุจฺฉภาชเน เถยฺยจิตฺเตน นิกฺขิตฺตํ ปาทคฺฆนกเตลปิวนกํ ตํ วตฺถาทิภณฺฑํฯ ‘‘อุทฺธรนฺโตวา’’ติ สาวธารณวจเนน ‘‘ปีตมตฺเต ปราชโย’’ติ ทสฺสิตํ มหาอฏฺฐกถามตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ ธํสิโตติ ‘‘สาสนกปฺปรุกฺขา ปาติโต, ปาราชิกาปนฺโนติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ อากฑฺฒนตฺถํ ‘‘ตถา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนียํฯ อิมินา สุทฺธจิตฺเตน โคปนตฺถาย ตุจฺฉภาชเน วตฺถาทิํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺเญน ตํ อโนโลเกตฺวา เตเล อาสิตฺเต ปจฺฉา สุทฺธจิตฺเตเนว อุทฺธรโต น โทโสติ ทีปิตํ โหติฯ

[62] ตตฺเถวาติ ฐิตฏฺฐาเนเยวฯ ภินฺทโตติ ฐานา อจาเวตฺวา ติณชฺฌาปกสฺส วิย ภิกฺขุโน ฐานาจาวนาธิปฺปายํ วินา ปาสาณาทินา เกนจิ ปหริตฺวา ภินฺทโตฯ ‘‘มนฺโตสธานุภาเวน ภินฺทโต’’ติ จ วทนฺติฯ ฉฑฺเฑนฺตสฺสาติ อฉฑฺเฑตุกามสฺสาปิ สโต ปริปุณฺณเตลฆฏาทีสุ จาปลฺเลน วาลุกํ วา อุทกํ วา โอกิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อุทกมาติกํ ฆฏาภิมุขํ กตฺวา โอปิลาเปนฺตสฺสา’’ติ วทนฺติฯ

ฐานาจาวนาธิปฺปาเย สติปิ เถยฺยจิตฺตาภาเวน ปาราชิกา น วิชฺชติ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ สนฺนิฏฺฐานํฯ ฌาเปนฺตสฺสาติ กฏฺฐานิ ปกฺขิปิตฺวา ฌาเปนฺตสฺสฯ อปริโภคํ กโรนฺตสฺสาติ อุจฺจารปสฺสาวาทิโมกิริตฺวา อปริโภคํ กโรนฺตสฺสฯ ทุกฺกฏนฺติ เอเตสุ ภินฺทนาทีสุ จตูสุปิ ฐาเนสุ ปทภาชนิยํ ทุกฺกฏเมว อาคตตฺตา วุตฺตํฯ

ภูมฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[63] อิทานิ ถลฏฺเฐ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฐปิต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ปตฺถริตฺวาติ อตฺถริตฺวาฯ เอตฺถ จ-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน ถเล ราสิกตธญฺญาทีสุ วินิจฺฉโย นิมิกุมฺภิยา วุตฺตวินิจฺฉยานุสาเรน วิญฺญาตุํ สกฺกาติ ตํ สรูปโต อวุตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ อตฺถรณาทิกนฺติ ปจฺจตฺถรณาทิกํฯ เวเฐตฺวา อุทฺธรนฺตสฺสาติ กิลญฺชสํหรณนิยาเมน วฏฺเฏตฺวา สํหริตฺวา อุทฺธรนฺตสฺสฯ มุตฺเต ฐานาติ กเมน สํหริตฺวา ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุตฺเต สติฯ ปราภโวติ สาสนโต ปริหีโนฯ

[64] เอวํ อตฺถริตฺวา ฐปิตวตฺถาทีนํ สํหริตฺวา คหเณ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ติริยโต อากฑฺฒเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โอริมนฺเตนา’’ติอาทิฯ ปิ, วาติ ปการนฺตรเมว สมุจฺจิโนติฯ อุชุกํ กฑฺฒโตปิ วาติ อตฺถริตฺวา ฐปิตวตฺถาทิกํ จตูสุ ทิสาสุ เอกํ ทิสํ อุชุกมากฑฺฒโต จ ปาราชิกํ โหติฯ กทาติ เจ? เอตฺถาปิ โอริมนฺเตน ผุฏฺฐโมกาสํ ปาริมนฺตโต อติกฺกนฺเต ปาราชิกนฺติ โยชนาฯ โอริมนฺเตน ผุฏฺฐโมกาสนฺติ คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตสฺส อตฺตโน ฐิตทิสาคตปริยนฺเตน ผุสิตฺวา ฐิตฏฺฐานํฯ ปาริมนฺตโตติ ปาริมนฺเตน, กรณตฺเถ โต-ปจฺจโยฯ

ถลํ นาม ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนภูมิปาสาทปพฺพตตลาทีนิ, ตตฺรฏฺฐํ ธญฺญาทิภณฺฑํ ถลฏฺฐํ นาม โหติฯ ตตฺถ สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

ถลฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[65-6] ปริจฺเฉทาติ ฐานปริจฺเฉทาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[67-8] เขคตนฺติ อากาสคตํฯ อสฺสาติ โมรสฺสฯ ตนฺติ โมรํฯ

[69] ฐานาติ ยถาปริจฺฉินฺนา ฉพฺพิธา ฐานาฯ ตสฺสาติ โมรสฺส ผนฺทาปเนติ โยชนาฯ ตสฺสาติ วา ภิกฺขุสฺส ถุลฺลจฺจยมุทีริตํฯ

[70] อคฺคเหตฺวา หตฺเถน เลฑฺฑุขิปนาทิปโยเคน โมรํ ตาเสตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อปเนติฯ อตฺตโน ฐานาติ โมรสฺส อตฺตโน ฉปฺปการฏฺฐานาฯ สยํ ฐานาติ ภิกฺขุ สกฏฺฐานา, สมณภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ

[71-2] อิทานิ ‘‘ฐานา จาเวติ เจ โมร’’นฺติ ทสฺสิตํ ฐานาจาวนํ วิภาเวตุมาห ‘‘ผุฏฺโฐกาส’’นฺติอาทิฯ

[73] กเร นิลียตีติ ปสาริตหตฺถตเล นิสีทติฯ

[75] อุฑฺเฑตฺวาติ อากาสํ อุปฺปติตฺวาฯ

[76] องฺเค นิลีนนฺติ อํสกูฏาทิสรีราวยเว นิลีนํฯ ปาเทติ อตฺตโน ปฐมุทฺธารปาเทฯ ทุติเย ปาเทฯ

[77] ปาทานนฺติ ทฺวินฺนํ ปาทานํฯ กลาปสฺสาติ ภูมิยํ ผุสิยมานสฺส กลาปคฺคสฺสฯ

[78] ตโต ปถวิโตติ ตีหิ อวยเวหิ ปติฏฺฐิตปถวิปฺปเทสโต, น ปฐมโต ตตฺถ ทุกฺกฏตฺตา, น ทุติยโต ตตฺถ ถุลฺลจฺจยตฺตา, ตติยา ปน ฐานา เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาวยโต ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺตาวตา –

‘‘ปญฺชเร ฐิตํ โมรํ สห ปญฺชเรน อุทฺธรติ, ปาราชิกํฯ ยทิ ปน ปาทํ นคฺฆติ, สพฺพตฺถ อคฺฆวเสน กตฺตพฺพํฯ อนฺโตวตฺถุมฺหิ จรนฺตํ โมรํ เถยฺยจิตฺโต ปทสา พหิวตฺถุํ นีหรนฺโต ทฺวารปริจฺเฉทํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํฯ วเช ฐิตพลิพทฺทสฺส หิ วโช วิย อนฺโตวตฺถุ ตสฺส ฐานํฯ หตฺเถน ปน คเหตฺวา อนฺโตวตฺถุสฺมิมฺปิ อากาสคตํ กโรนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ อนฺโตคาเม จรนฺตมฺปิ คามปริจฺเฉทํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ปาราชิกํฯ สยเมว นิกฺขมิตฺวา คามูปจาเร วา วตฺถูปจาเร วา จรนฺตํ ปน เถยฺยจิตฺโต กฏฺเฐน วา กถลาย วา อุตฺราเสตฺวา อฏวีภิมุขํ กโรติ, โมโร อุฑฺเฑตฺวา อนฺโตคาเม วา อนฺโตวตฺถุมฺหิ วา ฉทนปิฏฺเฐ วา นิลียติ, รกฺขติฯ สเจ ปน อฏวีภิมุโข อุฑฺเฑติ วา คจฺฉติ วา, ‘อฏวิํ ปเวเสตฺวา คเหสฺสามี’ติ ปริกปฺเป อสติ ปถวิโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุปฺปติตมตฺเต วา ทุติยปทวาเร วา ปาราชิกํฯ กสฺมา? ยสฺมา คามโต นิกฺขมนฺตสฺส ฐิตฏฺฐานเมว ฐานํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.96) –

อฏฺฐกถาคโต วินิจฺฉโย อุปลกฺขิโตติ เวทิตพฺพํฯ กปิญฺชราทิปรสนฺตกสกุเณสุ จ เอเสว วินิจฺฉโย ทฏฺฐพฺโพฯ

[79] ปตฺเตติ ทฺวาเร ภิกฺขาย ฐิตํ ภิกฺขุโน หตฺถคเต ปตฺเตฯ ตสฺส เถยฺยจิตฺตสฺสฯ

[80] อนุทฺธริตฺวาวาติ ปตฺเต ปติตํ สุวณฺณาทิํ หตฺเถน อนุกฺขิปิตฺวาว ปฐมปทวาเร ถุลฺลจฺจยํ คมฺมมานตฺตา น วุตฺตํฯ

[81] หตฺเถติ หตฺถตเลฯ วตฺเถติ จีวเรฯ มตฺถเกติ สิรสิฯ คาถาฉนฺทวเสน วา-สทฺเท อาการสฺส รสฺสตฺตํฯ ปติฏฺฐิตนฺติ ปติตํฯ ตนฺติ ฉิชฺชมานํ ตํ สุวณฺณขณฺฑาทิฯ ยทิ อากาเส คจฺฉนฺตํ, ปตนฺตํ วา หตฺเถน คณฺหาติฯ คหิตหตฺเถ ฐิตฏฺฐานเมว ฐานํ, ตโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนนฺตสฺส ปาราชิกํฯ ตถา คเหตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คจฺฉโต ทุติยปาทุทฺธาเรฯ วตฺถาทีสุ ปติเตปิ เอเสว นโยฯ

อากาสฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[82] มญฺจปีฐาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มญฺจปีฐสทิเส เวหาสภูเต อฏฺฏวิตานาทโย สงฺคณฺหาติฯ อามาสมฺปีติ หตฺเถน วา กาเยน วา อามสิตพฺพํ วตฺถาทิญฺจฯ อนามาสมฺปีติ ตถา อปรามสิตพฺพํ สุวณฺณาทิํฯ อามสนฺตสฺสาติ หตฺถาทีหิ ปรามสนฺตสฺสฯ ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ ฐานาจาวเน ปาราชิกญฺจ เหฏฺฐา ถลฏฺเฐ วุตฺตนเยน วิญฺญาตุํ สกฺกาติ อติทิสติฯ

ฐานปริจฺเฉโท ปน มญฺจาทีหิ เอว อุกฺขิปนฺตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ วเสน, ตตฺรฏฺฐเมว คณฺหนฺตสฺส มญฺจสฺส จตูสุ ปาทสีเสสุ ผุสิตฺวา มชฺเฌ อผุสิตฺวา ฐิตสฺส ขลิมกฺขิตถทฺธสาฏกสฺส จตุนฺนํ ปาทสีสานํ วเสน, อฏนีสุ ผุสิตฺวา ฐิตสฺส อฏนีนํ วเสน วา เวทิตพฺโพฯ

[83] วํเสติ จีวรวํเส, อิมินา จีวรนิกฺเขปนตฺถาย ฐปิตรุกฺขทณฺฑสลาการชฺชุอาทโย อุปลกฺขิตาฯ โอรโตติ อตฺตโน ฐิตทิสาภิมุขโตฯ โภคนฺติ สํหริตฺวา จีวรํ ตสฺส นาเมตฺวา ฐปิตมชฺฌฏฺฐานํฯ อนฺตนฺติ นาเมตฺวา เอกโต กตํ, อุภยานํ วา อนฺตํฯ ปารโต กตฺวาติ วํสโต ปรภาเค กตฺวาฯ

[84] จีวเรน ผุฏฺโฐกาโสติ จีวเรน ผุฏฺฐฏฺฐานํฯ ตสฺสาติ ตถา ฐปิตสฺส จีวรสฺสฯ โส สกโล จีวรวํโส ฐานํ น ตุ โหตีติ มโตติ สมฺพนฺโธฯ

[85-6] โอริมนฺเตน ผุฏฺฐํ วา ตํ โอกาสนฺติ สมฺพนฺโธฯ จีวรโภคํ คเหตฺวา เถยฺยจิตฺเตน อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒโต อตฺตโน ฐิตทิสาย จีวรวํเส จีวเรน ผุสิตฺวา ฐิตฏฺฐานปริยนฺตํ อิตเรน อติกฺกามยโต จุตีติ สมฺพนฺโธฯ อิตเรน ปาริมนฺเตน ภิตฺติทิสาย จีวรสฺส ผุฏฺโฐกาสปริยนฺตํ อิตเรน ผุฏฺฐํ ตํ โอกาสํ โอริมนฺเตน อติกฺกามยโต วา จุตีติ โยชนาฯ อิตเรนาติ ปาริมนฺเตน ภิตฺติปสฺเส จีวรวํเส ผุสิตฺวา ฐิตจีวรปริยนฺเตนฯ ผุฏฺฐํ จีวรวํโสกาสํฯ โอริมนฺเตนาติ อตฺตโน ฐิตทิสาย จีวรวํเส ผุสิตฺวา ฐปิตจีวรปฺปเทเสนฯ อติกฺกามยโตติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมนฺตสฺสฯ

เอวํ ทีฆนฺตากฑฺฒเน สมฺภวนฺตํ วิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติริยนฺเตน อติกฺกมนวิธิํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทกฺขิณนฺเตนา’’ติอาทิฯ ปุนาติ อถ วาฯ

ทกฺขิณนฺเตน ผุฏฺฐฏฺฐานํ วามนฺเตน อติกฺกามยโต จุตีติ โยชนาฯ จีวรํ หริตุํ จีวราภิมุขํ ฐิตสฺส อตฺตโน ทกฺขิณปสฺเส จีวรโกฏิยา ผุฏฺฐํ จีวรฏฺฐิตปฺปเทสํ วามปสฺเส จีวรนฺเตน อติกฺกามยโต ปาราชิกเมวาติ อตฺโถฯ วามนฺเตน ผุฏฺฐฏฺฐานํ อิตเรน อติกฺกามยโต วา จุตีติ โยชนาฯ วามนฺเตน ผุฏฺฐฏฺฐานนฺติ จีวราภิมุขํ ฐิตสฺส วามปสฺเส จีวรนฺเตน ผุฏฺฐํ จีวรฏฺฐิตปฺปเทสํฯ อิตเรน ทกฺขิณปสฺเส จีวรนฺเตน อติกฺกามยโต วา จุติ ปาราชิกา โหตีติ อตฺโถฯ

[87] วํสโตติ จีวเรน ผุสิตฺวา ฐิตจีวรวํสปฺปเทสโตฯ ‘‘เกสคฺคมตฺต’’นฺติ กตฺถจิ โปตฺถเก ลิขนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ‘‘อุกฺขิตฺเต’’ติ ภุมฺเมกวจนนฺเตน สมานาธิกรณตฺตา ปจฺจตฺเตกวจนนฺตตา น ยุชฺชตีติฯ ‘‘เกสคฺคมตฺเต อุกฺขิตฺเต’’ติ กตฺถจิ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส จ ปมาณํฯ

[88] วิโมเจนฺโต ถุลฺลจฺจยํ ผุเสติ โยชนาฯ จีวรวํเส ผุสาเปตฺวา, อผุสาเปตฺวา วา รชฺชุยา พนฺธิตฺวา ฐปิตจีวรํ คณฺหิตุกาโม เถยฺยจิตฺเตน พนฺธนํ โมเจนฺโต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ มุตฺเตติ มุตฺตมตฺเตฯ ปาราชิโก โหติ ฐานา จุตภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[89] เวเฐตฺวาติ เอตฺถ ‘‘วํสเมวา’’ติ สามตฺถิยโต ลพฺภติฯ จีวรวํสํ ปลิเวเฐตฺวา ตตฺเถว ฐปิตจีวรํ นิพฺเพเฐนฺตสฺส ภิกฺขุโนปิ อยํ นโยติ สมฺพนฺโธฯ นิพฺเพเฐนฺตสฺสาติ วินิเวเฐนฺตสฺสฯ อยํ นโยติ ‘‘นิพฺเพเฐนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, นิพฺเพฐิเต ปาราชิก’’นฺติ ยถาวุตฺตนยมติทิสติ ฯ วลยํ ฉินฺทโต วาปิ อยํ นโยติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภิกฺขุโน, วํเส, ฐปิตํ, จีวร’’นฺติ จ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

จีวรวํเส ปเวเสตฺวา ฐปิตํ จีวรวลยํ ยถา ฉินฺนมตฺเต ฐานา จวติ, ตถา ฉินฺทนฺตสฺส ภิกฺขุโน เฉทเน ถุลฺลจฺจยํ, ฉินฺเน ปาราชิกนฺติ อตฺโถฯ โมเจนฺตสฺสาปฺยยํ นโยติ เอตฺถาปิ ‘‘วลย’’นฺติ อิมินา สทฺธิํ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติอาทิปทานิ โยเชตพฺพานิฯ จีวรวํเส ฐปิตํ จีวรํ วลยํ โมเจนฺตสฺสาปิ ถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนวฯ

อิห ปุริเมน อปิ-สทฺเทน ยถาวุตฺตปการทฺวเย สมฺปิณฺฑิเต อิตเรน อปิ-สทฺเทน อวุตฺตสมฺปิณฺฑนมนฺตเรน อตฺถวิเสสาภาวโต อวุตฺตมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ, เตน ‘‘อากาสคตํ วา กโรติ, นีหรติ วา’’ติ ปการทฺวยํ สงฺคณฺหาติฯ เตน รุกฺขมูเล ปเวเสตฺวา ฐปิตนิธิสงฺขลิกวลยมิว จีวรวํเส สพฺพฏฺฐาเนหิปิ อผุสาเปตฺวา จีวรวลยํ อากาสคตํ กโรนฺตสฺสาปิ จีวรวํสโกฏิยา พหิ นีหรนฺตสฺสาปิ ถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ วุตฺตนเยเนว ญาตพฺพานีติ เอเตเยว สงฺคณฺหาติฯ ‘‘วลยํ ฉินฺทโต วาปิ, โมเจนฺตสฺส วาปิ, วลยํ อากาสคตํ วา กโรติ, นีหรติ วา’’ติ อิเมสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ เอกมฺปิ ตถา อกตฺวา จีวรวลยํ จีวรวํเส ฆํเสตฺวา อิโต จิโต จ สญฺจาเรนฺตสฺส จีวรวลยสฺส สพฺโพปิ จีวรวํโส ฐานนฺติ ‘‘ฐานาจาวนํ นตฺถี’’ติ วุตฺตพฺยติเรกวเสน ทสฺสิตพฺพนฺติ คเหตพฺพํฯ

[90] ฐปิตสฺส หีติ เอตฺถ ปสิทฺธิสูจกํ หิ-สทฺทํ อาเนตฺวา ‘‘จีวเร วิย หี’’ติ โยเชตฺวา วิเสสตฺถโชตกํ ตุ-สทฺทํ อาเนตฺวา ‘‘ฐปิตสฺส ตู’’ติ โยเชตพฺพํฯ อถ วา นิปาตานมเนกตฺถตฺตา ยถาฐาเน ฐิตานเมว วิเสสตฺเถ หิ-สทฺโท, ปสิทฺธิยํ ตุ-สทฺโท จ โยเชตพฺโพฯ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ

ทีฆโต วา ติริยโต วา ปสาเรตฺวา จีวรวํเส นิกฺขิตฺตสฺส จีวรสฺส วินิจฺฉโย ปน สํหริตฺวา จีวรวํเส ฐปิตจีวรวินิจฺฉโย วิย วุตฺโต, ‘‘โอริมนฺเตน…เป.… ปาราชิกํ ภเว’’ติ คาถาตฺตเย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

[91] สิกฺกายาติ โอลมฺพิกาธาเรฯ ยํ ภณฺฑกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปกฺขิปิตฺวาติ นิเวเสตฺวาฯ ลคฺคิตํ โหตีติ โอลมฺพิตํ โหติฯ ‘‘สิกฺกาโต ตํ หรนฺโต วา จุโต’’ติ เอตสฺมิํ วิกปฺเป สิกฺกาย ผุฏฺฐฏฺฐานวเสน ฐานาจาวนํ เวทิตพฺพํฯ ทุติยวิกปฺเป สิกฺกาย, พนฺธนฏฺฐานสฺส จ ภิตฺติปสฺเส ผุฏฺฐฏฺฐานํ ยทิ สิยา, ตสฺส จ วเสน ฐานาจาวนํ เวทิตพฺพํฯ

[92-3] กุนฺตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ภินฺทิวาลาทิ ทีฆวตฺถุ คเหตพฺพํฯ ตฏฺฏิกาขาณุกา วิย ภิตฺติยํ ปฏิปาฏิยา นิเวสิตานิ มิคสิงฺคานิ วา สูลานิ วา นาคทนฺตา นามฯ อคฺเค วาติ กุนฺตผลโกฏิยํ วาฯ พุนฺเท วาติ กุนฺตทนฺตมูเล วาฯ ปริกฑฺฒโตติ อุชุกํ อากฑฺฒโตฯ

ผุฏฺโฐกาสนฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ นาคทนฺเต ผุฏฺฐฏฺฐานํ อติกฺกามยโต เกสคฺคมตฺเตน ปราชโย สิยาติ สมฺพนฺโธ, ฐปิตฏฺฐปิตฏฺฐานํ วิหาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกามยโต ปาราชิกนฺติ อตฺโถฯ เกสคฺเคน อนฺตเรน เหตุนา ปราชโยติ คเหตพฺพํ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปนยนเหตุ ปาราชิกํ โหตีติ อตฺโถฯ

[94-5] เอวํ ทีฆโต อากฑฺฒเน, อุกฺขิปเน จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ติริยํ อากฑฺฒเน, ปรโต นยเน จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาการาภิมุโข’’ติอาทิฯ

อากฑฺฒตีติ อตฺตโน ฐิตฏฺฐานาภิมุขํ อาวิญฺฉติฯ โอริมนฺตผุฏฺโฐกาสนฺติ โอริมนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ, อตฺตโน ทิสาย กุนฺตทณฺเฑน ผุฏฺโฐกาสนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ อจฺจยนกิริยาสมฺพนฺเธ สามิวจนปฺปสงฺเค อุปโยควจนํฯ ‘‘สกมฺมกธาตุปฺปโยเค อุปโยควจนสฺส มาคธิกโวหาเร ทสฺสนโต กมฺมตฺเถเยว อุปโยควจน’’นฺติ เอเก วทนฺติ, เอตํ กจฺจายนลกฺขเณน สมานํฯ อิตรนฺตจฺจเยติ อิตรนฺเตน กโต อจฺจโยติ อิตรนฺตจฺจโย, มชฺเฌปทโลปสมาโส, ปาริมนฺเตน กตฺตพฺพาติกฺกเม กเตติ อตฺโถฯ เกสคฺเคน จุโตติ โยชนาฯ ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถฯ

ปรโต เปลฺลนฺตสฺสาติ ปรโต กตฺวา เปลฺลนฺตสฺส, ภิตฺติปสฺสาภิมุขํ กตฺวา นิปฺปีเฬนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ตเถวาติ ‘‘เกสคฺเคน จุโต’’ติ อากฑฺฒติฯ ฐปิเตปิ จ กุนฺตาทิมฺหิ อยํ นโยติ โยชนาฯ ‘‘เกสคฺเคนา’’ติอาทินา อยเมว วินิจฺฉยนโย วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ

[96] ตาลสฺส ผลํ จาเลนฺตสฺส อสฺส ภิกฺขุโน เยน ผเลน วตฺถุ ปญฺจมาสกํ ปูรติ, ตสฺมิํ ผเล พนฺธนา มุตฺเต ปาราชิกํ ภเวติ โยชนาฯ

[97] ตาลสฺส ปิณฺฑิํ ฉินฺทตีติ ตาลผลกณฺณิกํ ฉินฺทติฯ ยาย วตฺถุ ปูรติ, ตสฺสา ฉินฺนมตฺตาย ‘‘อสฺส ปาราชิกํ สิยา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนโย อิธาปิ โยเชตพฺโพฯ ตาลปิณฺฑิ สเจ อากาสคตา โหติ, ปิณฺฑิมูลเมว ฐานํฯ ปณฺณทณฺเฑ วา ปณฺเณ วา อปสฺสาย ฐิตา เจ, ฐิตฏฺฐาเนหิ สห ปิณฺฑิมูลํ คเหตฺวา ฐานเภทํ ญตฺวา ฐานาจาวเนน ปาราชิกมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเสว นโยติ ‘‘เยน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ พนฺธนา มุตฺเต อสฺส ปาราชิกํ สิยา’’ติ ยถาวุตฺโต เอว นโยฯ

เอเตสุ สพฺเพสุ ฐาเนสุ ปาราชิกวีติกฺกมโต ปุพฺพภาคานนฺตรปฺปโยเค ถุลฺลจฺจยญฺจ สหปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏญฺจ ตโตปิ ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยญฺจ ทุกฺกฏญฺจ คมนทุติยปริเยสนาทิอวเสสปโยเคสุ อทินฺนาทานปุพฺพกตฺตา ทุกฺกฏญฺจ อสมฺมุยฺหนฺเตหิ เวทิตพฺพํฯ

เวหาสฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[98] อุทเก นิธิฏฺฐานํ คจฺฉโตติ สมฺพนฺโธฯ อคมฺภีโรทเก นิธิฏฺฐานํ ปทวาเรน คจฺฉโต ปเท ปเท ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ คมฺภีเร ปน ตถาติ ‘‘ปทวาเรน คจฺฉโต ทุกฺกฏ’’นฺติ ยถาวุตฺตมติทิสติฯ คจฺฉโตติ ตรโต, หตฺถํ อจาเลตฺวา ตรนฺตสฺส ปทวารคณนาย, หตฺเถน จ วายมนฺตสฺส ‘‘ปทวาเรนา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณนฺติ กตฺวา หตฺถวารคณนาย ปทวารคณนาย ทุกฺกฏานิ เวทิตพฺพานิฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘คมฺภีเร หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา ปโยคํ กโรนฺตสฺส หตฺถวาเรหิ วา ปทวาเรหิ วา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.98)ฯ

อุมฺมุชฺชนาทิสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิมุชฺชนํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถาปิ ‘‘ตถา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏนฺติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นิหิตกุมฺภิยา คหณตฺถํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชเนสุปิ หตฺถวาเรน, ปทวาเรน, หตฺถปทวาเรหิ จ ทุกฺกฏเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอเสว นโย กุมฺภิคหณตฺถํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชเนสู’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.98)ฯ

อิมิสฺสา คาถาย ‘‘นิธิฏฺฐานํ คจฺฉโต ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนโต ตถา คจฺฉนฺตสฺส อุทกสปฺปจณฺฑมจฺฉทสฺสเนน ภายิตฺวา ปลายนฺตสฺส คมนสฺส อตทตฺถตฺตา อนาปตฺตีติ พฺยติเรเกน วิญฺญายติฯ

เอตฺถ ทุติยปริเยสนาทิสพฺพปโยเคสุ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยญฺจ ปาจิตฺติเยน สห ทุกฺกฏญฺจ อวเสสปโยเคสุ สุทฺธทุกฺกฏญฺจ สหปโยเค ภาชนามสเน อนามาสทุกฺกฏญฺจ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ ฐานาจาวเน ปาราชิกญฺจ นิธิกุมฺภิยา วุตฺตนเยน วิญฺญาตุํ สกฺกาติ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ฐานเภโท ปญฺจธา โหติ, อิธ ปีเฬตฺวา โอสาเรตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อโธทิสาย สห ฉพฺพิธํ โหตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

[99] ตตฺถ ชาตกปุปฺเผสูติ ตสฺมิํ ชเล รุฬฺเหสุ อุปฺปลาทิกุสุเมสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เยน ปุปฺเผนาติ นิทฺธาริตพฺพํฯ ฉินฺทโตติ เอตฺถ วตฺตมานกาลวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ฉินฺนวโต’’ติ ภูตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวํ อคฺคหิเต อนฺติมสฺส ปโยคสฺส ยาว อนุปรโม, ถุลฺลจฺจยารหตฺตา ปาราชิกวจนสฺส วตฺถุวิโรธิตาย จ อิมสฺเสว ปจฺฉิมกุสุมสฺส กนฺตนกาเล ปุปฺผนาฬปสฺเส ตจมตฺเตปิ อจฺฉินฺเน ปาราชิกํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกนาฬ…เป.… ปริรกฺขตี’’ติ เอตฺเถว อนนฺตเร วุจฺจมานนยสฺส วิรุทฺธตฺตา จ อิมํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ลิขิตสฺส ‘‘ยสฺมิํ ปุปฺเผ วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ ฉินฺนมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.98) อฏฺฐกถาวจนสฺส วิรุทฺธตฺตา จ วตฺตมานกาลมคเหตฺวา ภูตกาลสฺเสว คเหตพฺพตฺตา ‘‘กทา เทวทตฺต อาคโตสี’’ติ ปญฺหสฺส ‘‘เอโสหมาคจฺฉามิ, อาคจฺฉนฺตํ มา มํ วิชฺฌา’’ติ อุตฺตเร วิย วตฺตมานสมีเป วตฺตมาเนวาติ ภูเต วตฺตมานพฺยปเทสโต วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[100] ‘‘อุปฺปลชาติยา’’ติ อิมินา ‘‘ปทุมชาติยา’’ติ พฺยติเรกโต วุตฺตตฺตา ‘‘ปทุมชาติกานํ ปน ทณฺเฑ ฉินฺเน อพฺภนฺตเร สุตฺตํ อจฺฉินฺนมฺปิ รกฺขตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.98) อฏฺฐกถานโย สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกนาฬสฺส วา ปสฺเสติ ‘‘นาฬสฺส เอกปสฺเส’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตโตติ นาฬโตฯ

[101] ภารพทฺธกุสุเมสุ วินิจฺฉยสฺส วกฺขมานตฺตา ฉินฺทิตฺวา ฐปิเตสูติ อพทฺธกุสุมวเสน คเหตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ตตฺรชาตกกุสุเมสุ วุตฺตวินิจฺฉยานุสาเรนฯ ‘‘เยน ปุปฺเผน ปูรติ, ตสฺมิํ ฉินฺนมตฺเต’’ติ อวตฺวา คหิตมตฺเต ปาราชิกนฺติ โยชนา เจตฺถ วิเสโสฯ

[102] ภารํ กตฺวา พทฺธานิ ภารพทฺธานีติ มชฺฌปทโลปีสมาโสฯ ปุปฺผานีติ ปาทคฺฆนกานิ อุปฺปลาทิกุสุมานิฯ ฉสฺวากาเรสูติ อุทเก โอสีทาเปตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อโธทิสาย สห จตสฺโส ทิสา, อุทฺธนฺติ อิมาสุ ฉสุ ทิสาสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เกนจิ อากาเรนาติ นิทฺธาเรตพฺพทสฺสนํฯ ฐานาจาวนสฺส สาธกตมตฺตา กรเณเยว กรณวจนํฯ นสฺสตีติ ปาทคฺฆนกปุปฺผานํ ฐานาจาวเนน ปาราชิกมาปชฺชิตฺวา โลกิยโลกุตฺตรานํ อนวเสสคุณานํ ปติฏฺฐานภูตํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ นาเสตฺวา สยํ คุณมรเณน มียตีติ อตฺโถฯ

[103] ปุปฺผานํ กลาปนฺติ ปาทคฺฆนกอุปฺปลาทิกุสุมกลาปํฯ อุทกํ จาเลตฺวาติ ยถา วีจิ อุฏฺฐาติ, ตถา จาเลตฺวาฯ ปุปฺผฏฺฐานาติ ปุปฺผานํ ฐิตฏฺฐานาฯ จาเวตีติ กลาปํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนติฯ ‘‘ปุปฺผํ ฐานา จาเวตี’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ปุปฺผกลาปสฺเสว คหิตตฺตา ปุริโมเยว คเหตพฺโพฯ

[104] ‘‘เอตฺถ คตํ คเหสฺสามี’’ติ สห ปาฐเสเสน โยชนาฯ

ปริกปฺเปตีติ ‘‘เอตฺถ คตํ คเหสฺสามี’’ติ ฐานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตกฺเกติฯ รกฺขตีติ ฐานาจาวเนปิ สติ โส ปริกปฺโป ปาราชิกาปตฺติโต ตํ ภิกฺขุํ รกฺขติฯ คตฏฺฐานาติ ปุปฺผกลาเปน คตํ สมฺปตฺตญฺจ ตํ ฐานญฺจาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อุทฺธรนฺโต’’ติ เอเตน ‘‘ปุปฺผานํ กลาป’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘กตฏฺฐานา’’ติปิ ปาโฐ, กตา ปุปฺผานํ ฐานา อุทฺธรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ อุทกํ จาเลตฺวา วีจิโย อุฏฺฐาเปตฺวา วีจิปฺปหาเรน อุทกปิฏฺเฐน ปริกปฺปิตฏฺฐานํ สมฺปตฺตํ ปุปฺผกลาปํ ฐิตฏฺฐานา อุทฺธรนฺโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานา จาเวนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘ฐานา’’ติ อิทํ ‘‘ภฏฺโฐ’’ติ อิมินา สมฺพนฺธนียํฯ ภฏฺโฐ นาม ปวุจฺจตีติ อตฺตนา สมาทาย รกฺขิยมานา ปาติโมกฺขสํวรสีลสงฺขาตสพฺพคุณรตนงฺกุราภินิพฺพตฺตฏฺฐานา ปติโต นาม โหตีติ ปวุจฺจติฯ

[105] ชลโต อจฺจุคฺคตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ปุปฺผสฺสา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ชลปิฏฺฐิโต อจฺจุคฺคตสฺส ปุปฺผสฺส สกลชลํ ฐานํ, กทฺทมปิฏฺฐิโต ปฏฺฐาย อุทกปิฏฺฐิปริยนฺตํ ปุปฺผทณฺเฑน ผริตฺวา ฐิตํ สพฺพมุทกํ ฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฺปาเฏตฺวาติ ปุปฺผคฺคํ อากฑฺฒิตฺวา อุปฺปีเฬตฺวาฯ ตโตติ ตสฺมา ปุปฺผฏฺฐานภูตสกลชลราสิโตฯ อุชุนฺติ อุชุํ กตฺวาฯ อุทฺธรโตติ อุปฺปาเฏนฺตสฺสฯ

[106] นาฬนฺเตติ อุปฺปาฏิตปุปฺผนาฬสฺส มูลโกฏิยาฯ ชลโตติ อุทกปิฏฺฐิโตฯ มุตฺตมตฺเต เกสคฺคมตฺตํ ทูรํ กตฺวาติ ปาฐเสสโยชนา กาตพฺพาฯ ‘‘ชลโต’’ติ ปฐมตติยปาเทสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ อตฺถาวิเสเสปิ ปทาวุตฺติอลงฺกาเร อฑฺฒยมกวเสน วุตฺตตฺตา ปุนรุตฺติโทโส น โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘มุตฺตมตฺเต, อมุตฺเต’’ติ จ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อตฺถานํ วา วิเสสโต อุภยตฺถ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ นาฬนฺเตติ สมฺพนฺโธฯ

[107] ตสฺส นาเมตฺวา อุปฺปาฏิตสฺสฯ สห คจฺเฉน อุปฺปาฏิตสฺสาปิ อยเมว วินิจฺฉโยฯ อิธ ปน สพฺพปุปฺผปณฺณนาฬานิ มูลโต ปภุติ ปฐมํ ฐิตฏฺฐานโต อปนามนวเสน ฐานาจาวนํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ปุปฺผาทีนิ อุปฺปาเฏนฺตสฺส ภูตคามวิโกปนาปตฺติยา ฐาเน สหปโยคทุกฺกฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[108-9] พฬิสาทิมจฺฉคฺคหโณปกรณานํ วจนโต, ชเล ฐิตมตมจฺฉานํ วินิจฺฉยสฺส จ วกฺขมานตฺตา มจฺเฉติ ชีวมานกมจฺฉานํ คหณํฯ อุปลกฺขณวเสน วา อวุตฺตสมุจฺจยตฺถ วา-สทฺเทน วา ขิปกาทีนิ มจฺฉวโธปกรณานิ วุตฺตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ วตฺถูติ ปาโทฯ ตสฺมิํ มจฺเฉฯ อุทฺธโฏเยว อุทฺธฏมตฺโต, มจฺโฉ, ตสฺมิํฯ ชลาติ อุทกโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนตฺวา อุกฺขิตฺตมตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ

[110] ปุปฺผานํ วิย มจฺฉานมฺปิ ฐิตฏฺฐานเมว ฐานนฺติ อคฺคเหตฺวา สกลชลํ ฐานํ กตฺวา กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฐานํ สลิลชานํ หี’’ติอาทิฯ สลิเล ชาตา สลิลชา, อิติ ปกรณโต มจฺฉาเยว วุจฺจนฺติฯ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตรสนฺนิธานาทีหิ สทฺทา วิเสสตฺถํ วทนฺตีติฯ หีติ ปสิทฺธิยํฯ เกวลนฺติ อวธารเณ, ชลเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา พหิอุทกํ นิวตฺติตํ โหติฯ สกลํ ชลเมว ฐานํ ยสฺมา, ตสฺมา สลิลฏฺฐํ ชลา วิโมเจนฺโต ปาราชิโก โหตีติ เหตุเหตุมนฺตภาเวน โยชนา เวทิตพฺพาฯ อาปนฺนํ ปราเชตีติ ปาราชิกา, อาปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ ปาราชิโก, ปุคฺคโลฯ

[111] นีรํ อุทกํฯ วาริมฺหิ ชเล ชาโต วาริโช, อิติ ปกรณโต มจฺโฉว คยฺหติฯ

เอเตเนว อากาเส อุปฺปติตมจฺโฉ , โคจรตฺถาย จ ถลมุคฺคตกุมฺมาทโย อุปลกฺขิตาติ เวทิตพฺพํฯ เตสํ คหเณ วินิจฺฉโย อากาสฏฺฐถลฏฺฐกถาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ ภณฺฑคฺเฆน วินิทฺทิเสติ ทุกฺกฏาทิวตฺถุโน ภณฺฑสฺส อคฺฆวเสน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาปตฺติโย วเทยฺยาติ อตฺโถฯ

[112] ตฬาเกติ สรสฺมิํ, อิมินา จ วาปิโปกฺขรณิโสพฺภาทิชลาสยา สงฺคยฺหนฺติฯ นทิยาติ นินฺนคาย, อิมินา จ กนฺทราทโย สงฺคยฺหนฺติฯ นินฺเนติ อาวาเฏฯ มจฺฉวิสํ นามาติ เอตฺถ นาม-สทฺโท สญฺญายํฯ มจฺฉวิสนามกํ มทนผลาทิกํ ทฏฺฐพฺพํฯ คเตติ วิสปกฺขิปเก มจฺฉฆาตเก คเตฯ

[114] สามิเกสูติ วิสํ โยเชตฺวา คเตสุ มจฺฉสามิเกสุฯ อาหรนฺเตสูติ อาหราเปนฺเตสุฯ ภณฺฑเทยฺยนฺติ ภณฺฑญฺจ ตํ เทยฺยญฺจาติ วิคฺคโห, อตฺตนา คหิตวตฺถุํ วา ตทคฺฆนกํ วา ภณฺฑํ ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[115] มจฺเฉติ มตมจฺเฉฯ เสเสติ นมตมจฺเฉฯ

[116] อมเตสุ คหิเตสูติ ปกรณโต ลพฺภติ, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ อนาปตฺติํ วทนฺตีติ อทินฺนาทานาปตฺติยา อนาปตฺติํ วทนฺติ, มารณปฺปตฺติยา ปาจิตฺติยํ โหเตวฯ อยญฺจ วินิจฺฉโย อรกฺขิตอโคปิเตสุ อสฺสามิกตฬากาทีสุ เวทิตพฺโพฯ

อุทกฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[117] นาวนฺติ เอตฺถ ‘‘นาวา นาม ยาย ตรตี’’ติ (ปารา. 99) วจนโต ชลตารณารหํ อนฺตมโส เอกมฺปิ วหนฺตํ รชนโทณิเวณุกลาปาทิกํ เวทิตพฺพํฯ นาวฏฺฐํ นาม ภณฺฑํ ยํ กิญฺจิ อินฺทฺริยพทฺธํ วา อนินฺทฺริยพทฺธํ วาฯ ‘‘เถเนตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา ‘‘เถยฺยจิตฺตสฺสา’’ติ อิมมตฺถํ วิญฺญาเปติฯ ปาทุทฺธาเรติ ทุติยปริเยสนาทิอตฺถํ คจฺฉนฺตสฺส ปเท ปเทฯ โทสาติ ทุกฺกฏาปตฺติโยฯ วุตฺตาติ ‘‘นาวฏฺฐํ ภณฺฑํ อวหริสฺสามี’ติ เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา ปริเยสติ คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 99) ปทภาชนิยํ ภควตา วุตฺตา, อิมินา ปุพฺพปโยคสหปโยคทุกฺกฏานิ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยํ, ฐานาจาวเน ปาราชิกญฺจ อุปลกฺขณวเสน ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[118] จณฺฑโสเตติ เวเคน คจฺฉนฺเต อุทกปฺปวาเห, ‘‘จณฺฑโสเต’’ติ อิมินา พนฺธนํ วินา สภาเวน อฏฺฐิตภาวสฺส สูจนโต ‘‘พนฺธนเมว ฐาน’’นฺติ วุตฺตฏฺฐานปริจฺเฉทสฺส การณํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา จณฺฑโสเต พทฺธา, ตสฺมา พนฺธนเมกเมว ฐานํ มตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมินฺติ พนฺธเนฯ ธีรา วินยธราฯ

[119-120] ‘‘นิจฺจเล อุทเก นาว-มพนฺธนมวฏฺฐิต’’นฺติ อิมินา ฉธา ฐานปริจฺเฉทสฺส ลพฺภมานตฺเต การณํ ทสฺเสติฯ นาวํ กฑฺฒโต ตสฺส ปาราชิกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุนปิ กิํ กโรนฺโตติ อาห ‘‘เอเกนนฺเตน สมฺผุฏฺฐ’’นฺติอาทิฯ ตํ นาวํ อติกฺกามยโตติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาปิ ‘‘กฑฺฒิตวโต อติกฺกมิตวโต’’ติ ภูตวเสน อตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

[121] เอวํ จตุปสฺสากฑฺฒเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุทฺธํ, อโธ จ อุกฺขิปนโอสีทาปเนสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตถา’’ติอาทิฯ ตถาติ ‘‘ตสฺส ปาราชิก’’นฺติ อากฑฺฒติฯ

กสฺมิํ กาเลติ อาห ‘‘อุทฺธํ เกสคฺคมตฺตมฺปี’’ติอาทิฯ อโธนาวาตลนฺติ นาวาตลสฺส อโธ อโธนาวาตลํ, ตสฺมิํ อุทฺธํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุทกมฺหา วิโมจิเตติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ เตน ผุฏฺฐํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุขวฏฺฏิยา วิโมจิเตติ โยชนาฯ เตนาติ อโธนาวาตเลน ผุฏฺเฐ อุทเก มุขวฏฺฏิยา กรณภูตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ วิโมจิเตติ คเหตพฺพํฯ

[122] ตีเร พนฺธิตฺวา ปน นิจฺจเล ชเล ฐปิตา ยา นาวา, ตสฺสา นาวาย ฐานํ พนฺธนญฺจ ฐิโตกาโส จาติ ทฺวิธา มตนฺติ โยชนาฯ

[123] ปุพฺพํ ปฐมํ พนฺธนสฺส วิโมจเน ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนาฯ เกนจุปาเยนาติ ‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วาปี’’ติอาทิกฺกเมน ยถาวุตฺโตปายฉกฺเกสุ เยน เกนจิ อุปาเยนาติ อตฺโถฯ ฐานา จาเวติ นาวํฯ

[124] ปฐมํ ฐานา จาเวตฺวาติ ‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วา’’ติอาทินา ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ อากาเรสุ อญฺญตเรน อากาเรน นาวํ ฐปิตฏฺฐานโต ปฐมํ จาเวตฺวาฯ เอเสว จ นโยติ นาวาย ปฐมํ ฐิตฏฺฐานโต จาวเน ถุลฺลจฺจยํ, ปจฺฉา พนฺธนโมจเน ปาราชิกนฺติ เอเสว นโย เนตพฺโพติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘ตีเร พนฺธิตฺวา นิจฺจเล อุทเก ฐปิตนาวาย พนฺธนญฺจ ฐิโตกาโส จาติ ทฺเว ฐานานิ, ตํ ปฐมํ พนฺธนา โมเจติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ปจฺฉา ฉนฺนํ อาการานํ อญฺญตเรน ฐานา จาเวติ, ปาราชิกํฯ ปฐมํ ฐานา จาเวตฺวา ปจฺฉา พนฺธนโมจเนปิ เอเสว นโย’’ติ (ปารา. 99) อฏฺฐกถายํ วุตฺตวินิจฺฉโย สงฺคหิโตฯ อามสนผนฺทาปเนสุ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานิ เหฏฺฐา กุมฺภิยํ วุตฺตนเยเนว ญาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา น วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํฯ เอวมุปริปิฯ

[125] อุสฺสาเรตฺวาติ อุทกโต ถลํ อาโรเปตฺวาฯ นิกุชฺชิตฺวาติ อโธมุขํ กตฺวาฯ ถเล ฐปิตาย นาวาย มุขวฏฺฏิยา ผุฏฺโฐกาโส เอว ฐานนฺติ โยชนาฯ หีติ วิเสโส, เตน ชลฏฺฐโต ถลฏฺฐาย นาวาย วุตฺตํ วิเสสํ โชเตติฯ

[126] เอตฺถ อโธ โอสีทาปนสฺส อลพฺภมานตาย ตํ วินา อิตเรสํ ปญฺจนฺนํ อาการานํ วเสน ฐานาจาวนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เญยฺโย’’ติอาทิฯ ยโต กุโตจีติ ติริยํ จตสฺสนฺนํ, อุปริทิสาย จ วเสน ยํ กิญฺจิ ทิสาภิมุขํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกเมนฺโตฯ

[127] อุกฺกุชฺชิตายปีติ อุทฺธํมุขํ ฐปิตายปิฯ ฆฏิกานนฺติ ทารุขณฺฑานํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เญยฺโย ฐานปริจฺเฉโท’’ติอาทินา วุตฺตนยํ อติทิสติฯ โส ปน อุกฺกุชฺชิตฺวา ภูมิยํ ฐปิตนาวาย ยุชฺชติฯ ฆฏิกานํ อุปริ ฐปิตาย ปน นาคทนฺเตสุ ฐปิตกุนฺเต วุตฺตวินิจฺฉโย ยุชฺชติฯ

[128] ‘‘เถยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘ปาเชนฺตสฺสา’’ติ วิเสสนํฯ ติตฺเถติ ติตฺถาสนฺนชเลฯ อริตฺเตนาติ เกนิปาเตนฯ ผิเยนาติ ปาชนผลเกนฯ ปาเชนฺตสฺสาติ เปเสนฺตสฺสฯ ‘‘ตํ ปาเชตี’’ติปิ ปาโฐ ทิสฺสติ, ตํ นาวํ โย ปาเชติ, ตสฺส ปราชโยติ อตฺโถฯ

[129-30] ฉตฺตนฺติ อาตปวารณํฯ ปณาเมตฺวาติ ยถา วาตํ คณฺหาติ, ตถา ปณาเมตฺวาฯ อุสฺสาเปตฺวาว จีวรนฺติ จีวรํ อุทฺธํ อุจฺจาเรตฺวา วาฯ คาถาฉนฺทวเสน ‘ว’อิติ รสฺสตฺตํฯ ลงฺการสทิสนฺติ ปสาริตปฏสริกฺขกํฯ สมีรณนฺติ มาลุตํฯ

น โทโส ตสฺส วิชฺชตีติ อิทํ วาตสฺส อวิชฺชมานกฺขเณ เอวํ กโรโต ปจฺฉา อาคเตน วาเตน นีตนาวาย วเสน วุตฺตํฯ วายมาเน ปน วาเต เอวํ กโรนฺตสฺส อาปตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[131-2] สยเมว อุปาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ คามสมีเป ติตฺถํ คามติตฺถํฯ ตนฺติ นาวํฯ ฐานาติ ฉตฺเตน วา จีวเรน วา คหิตวาเตน คนฺตฺวา คามติตฺเถ ฐิตฏฺฐานาฯ อจาเลนฺโตติ ผนฺทาปนมฺปิ อกโรนฺโต, อิมินา ถุลฺลจฺจยสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘อจาเวนฺโต’’ติปิ ปาโฐ, ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อนปเนนฺโตติ อตฺโถ, อิมินา ปาราชิกาภาวํ ทสฺเสติฯ กิณิตฺวาติ มูเลน วิกฺกิณิตฺวาฯ สยเมว จ คจฺฉนฺตินฺติ เอตฺถ จ-กาโร วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเยฯ ตถา ปณามิตฉตฺเตน วา อุสฺสาปิตจีวเรน วา คหิตวาเตน อตฺตนา คจฺฉนฺติํฯ ฐานา จาเวตีติ อตฺตนา อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ กตฺวา ปาชนวเสน คมนฏฺฐานา จาเวติฯ

นาวฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[133-4] ยนฺติ เอเตนาติ ยานํฯ รมยตีติ รโถฯ วหติ, วุยฺหติ, วหนฺติ เอเตนาติ วา วยฺหํฯ ‘‘อุปริ มณฺฑปสทิสํ ปทรจฺฉนฺนํ, สพฺพปาลิคุณฺฐิมํ วา ฉาเทตฺวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน กตํ สกฏํ วยฺหํ นามฯ สนฺทมานิกาติ ‘‘อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณรชตาทิมยา โคปานสิโย ทตฺวา ครุฬปกฺขกนเยน กตา สนฺทมานิกา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน กตยานวิเสโสฯ ฐานา จาวนโยคสฺมินฺติ ฐานา จาวนปฺปโยเคฯ

[135-6] ทสฏฺฐานาจาวนวเสน ปาราชิกํ วทนฺเตหิ ปฐมํ ฐานเภทสฺส ญาตพฺพตฺตา ตํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยานสฺส ทุกยุตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ ทุกยุตฺตสฺสาติ ทุกํ โคยุคํ ยุตฺตสฺส ยสฺสาติ, ยุตฺเต ยสฺมินฺติ วา วิคฺคโหฯ ทส ฐานานีติ ทฺวินฺนํ โคณานํ อฏฺฐ ปาทา, ทฺเว จ จกฺกานีติ เอเตสํ ทสนฺนํ ปติฏฺฐิตฏฺฐานานํ วเสน ทส ฐานานิ วเทยฺยาติ อตฺโถฯ เอเตเนว นเยน จตุยุตฺตาทิยาเน อฏฺฐารสาติ ฐานเภทสฺส นโย ทสฺสิโต โหติฯ ยานํ ปาชยโตติ สกฏาทิยานํ เปสยโตฯ ‘‘ธุเรติ ยุคาสนฺเน’’ติ อฏฺฐกถาย คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ รถีสาย ยุเคน สทฺธิํ พนฺธนฏฺฐานาสนฺเนติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธุร’’นฺติ จ ยุคสฺเสว นามํฯ ‘‘ธุรํ ฉฑฺเฑตฺวา, ธุรํ อาโรเปตฺวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) อฏฺฐกถาวจนโต ตํสหจริยาย สมฺพนฺธนฏฺฐานมฺปิ ธุรํ นามฯ อิธ ปน คงฺคา-สทฺโท วิย คงฺคาสมีเป ธุรสมีเป ปาชกสฺส นิสชฺชารหฏฺฐาเน ธุรสฺส วตฺตมานตา ลพฺภติฯ

โคณานํ ปาทุทฺธาเร ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วินิทฺทิเสติ โยชนาฯ อิทญฺจ โคณานํ อวิโลมกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิโลมกาเล สมฺภวนฺตํ วิเสสํ โชเตตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจยํ ตุ’’ อิจฺจตฺร ตุ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน โคณา ‘นายํ อมฺหากํ สามิโก’ติ ญตฺวา ธุรํ ฉฑฺเฑตฺวา อากฑฺฒนฺตา ติฏฺฐนฺติ วา ผนฺทนฺติ วา, รกฺขติ ตาวฯ โคเณ ปุน อุชุกํ ปฏิปาเทตฺวา ธุรํ อาโรเปตฺวา ทฬฺหํ โยเชตฺวา ปาจเนน วิชฺฌิตฺวา ปาเชนฺตสฺส วุตฺตนเยเนว เตสํ ปาทุทฺธาเรน ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตวิเสโส สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ จกฺกานํ หีติ เอตฺถ อธิเกน หิ-สทฺเทน ‘‘สเจปิ สกทฺทเม มคฺเค เอกํ จกฺกํ กทฺทเม ลคฺคํ โหติ, ทุติยํ จกฺกํ โคณา ปริวตฺเตนฺตา ปวตฺเตนฺติ, เอกสฺส ปน ฐิตตฺตา น ตาว อวหาโร โหติฯ

โคเณ ปน ปุน อุชุกํ ปฏิปาเทตฺวา ปาเชนฺตสฺส ฐิตจกฺเก เกสคฺคมตฺตํ ผุฏฺโฐกาสํ อติกฺกนฺเต ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) อฏฺฐกถายํ วุตฺตวิเสโส ทสฺสิโต โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[137-9] เอตฺตาวตา ยุตฺตยานวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อยุตฺตยานวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อยุตฺตกสฺสา’’ติอาทิฯ ธุเรน อุปตฺถมฺภนิยํ ฐิตสฺส ตสฺส อยุตฺตกสฺสาปิ จ ยานกสฺส อุปตฺถมฺภนิจกฺกกานํ วเสน ตีเณว ฐานานิ ภวนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถ อยุตฺตกสฺสาติ โคเณหิ อยุตฺตกสฺสฯ ธุเรนาติ ยถาวุตฺตนเยน ธุรยุตฺตฏฺฐานสมีปเทเสน, สกฏสีเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปตฺถมฺภนิยนฺติ สกฏสีโสปตฺถมฺภนิยา อุปริ ฐิตสฺสฯ อุปตฺถมฺภยติ ธุรนฺติ อุปตฺถมฺภนีฯ สกฏสฺส ปจฺฉิมภาโคปตฺถมฺภนตฺถํ ทียมานํ ทณฺฑทฺวยํ ปจฺฉิโมปตฺถมฺภนี นาม, ปุริมภาคสฺส ทียมานสฺส อุปตฺถมฺภนี ปุริโมปตฺถมฺภนี นามาติ อยมุปตฺถมฺภนีนํ วิเสโสฯ อิธ ปุริโมปตฺถมฺภนี อธิปฺเปตาฯ ‘‘อุปตฺถมฺภนิจกฺกกานํ วเสน ตีเณว ฐานานี’’ติ อิทํ เหฏฺฐา อกปฺปกตาย อุปตฺถมฺภนิยา วเสน วุตฺตํ, กปฺปกตาย ปน วเสน ‘‘จตฺตารี’’ติ วตฺตพฺพํฯ

‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ฐานานิ ตีเณวา’’ติ อากฑฺฒติ, ทารุจกฺกทฺวยวเสน ตีณิ ฐานานีติ อตฺโถฯ ‘‘ทารูน’’นฺติ อิมินา พหุวจนนิทฺเทเสน ราสิกตทารูนํ ทารุกสฺส เอกสฺสาปิ ผลกสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ภูมิยมฺปิ ธุเรเนว, ตเถว ฐปิตสฺส จา’’ติ อิมินา ตีณิเยว ฐานานีติ อติทิสติฯ เอตฺถ ธุรจกฺกานํ ปติฏฺฐิโตกาสวเสน ตีณิ ฐานานิฯ เอตฺถ จ อุปริฏฺฐปิตสฺส จาติ จ-การํ ‘‘ภูมิยํ ฐปิตสฺสา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตฺวา สมุจฺจยํ กาตุํ สกฺกาติฯ

ตตฺถ อธิกวจเนน จ-กาเรน อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปน อยุตฺตกํ ธุเร เอกาย, ปจฺฉโต จ ทฺวีหิ อุปตฺถมฺภนีหิ อุปตฺถมฺเภตฺวา ฐปิตํ, ตสฺส ติณฺณํ อุปตฺถมฺภนีนํ, จกฺกานญฺจ วเสน ปญฺจ ฐานานิฯ สเจ ธุเร อุปตฺถมฺภนี เหฏฺฐาภาเค กปฺปกตา โหติ, ฉ ฐานานี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) วุตฺตวินิจฺฉยํ สงฺคณฺหาติฯ

ปุรโต ปจฺฉโต วาปีติ เอตฺถ ‘‘กฑฺฒิตฺวา’’ติ ปาฐเสโสฯ อปิ-สทฺเทน ‘‘อุกฺขิปิตฺวาปี’’ติ อวุตฺตํ สมุจฺจิโนติฯ โย ปน ปุรโต กฑฺฒิตฺวา ฐานา จาเวติ, โย วา ปน ปจฺฉโต กฑฺฒิตฺวา ฐานา จาเวติ, โย วา ปน อุกฺขิปิตฺวา ฐานา จาเวตีติ โยชนาฯ ติณฺณนฺติ อิเม ตโย คหิตา, ‘‘เตส’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กทา กิํ โหตีติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยํ ตุ…เป.… ปราชโย’’ติฯ ‘‘ฐานา จาเว’’ติ อิทํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมินาปิ สมฺพนฺธนียํฯ ตุ-สทฺทสฺส วิเสสโชตนตฺถํ อุปาตฺตตฺตา สาวเสสฏฺฐานาจาวเน ผนฺทาปนถุลฺลจฺจยํ, นิรวเสสฏฺฐานาจาวเน ปน กเต ฐานาจาวนปาราชิกา วุตฺตา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[140] อกฺขานํ สีสเกหีติ อกฺขสฺส อุภยโกฏีหิฯ ‘‘ชาตฺยาขฺยายเมกสฺมิํ พหุวจนมญฺญตราย’’มิติ วจนโต เอกสฺมิํ อตฺเถ พหุวจนํ ยุชฺชติฯ ‘‘ฐิตสฺสา’’ติ เอตสฺส วิเสสนสฺส ‘‘ยานสฺสา’’ติ วิเสสิตพฺพํ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ‘‘ฐานานิ ทฺเว’’ติ วุตฺตตฺตา ยถา สกฏธุรํ ภูมิํ น ผุสติ, เอวํ อุจฺจตเรสุ ทฺวีสุ ตุลาทิทารูสุ ทฺเว อกฺขสีเส อาโรเปตฺวา ฐปิตํ ยานเมว คยฺหติฯ

[141] กฑฺฒนฺโตติ ทฺวินฺนํ อกฺขสีสานํ อาธารภูเตสุ ทารูสุ ฆํสิตฺวา อิโต จิโต จ กฑฺฒนฺโตฯ อุกฺขิปนฺโตติ อุชุํ ฐิตฏฺฐานโต อุจฺจาเรนฺโตฯ

ผุฏฺโฐกาสจฺจเยติ ผุฏฺโฐกาสโต เกสคฺคมตฺตาติกฺกเมฯ อญฺญสฺสาติ ยถาวุตฺตปฺปการโต อิตรสฺสฯ ยสฺส กสฺสจิ รถาทิกสฺส ยานสฺสฯ

[142] อกฺขุทฺธีนนฺติ จตุนฺนํ อกฺขรุทฺธนกอาณีนํฯ อกฺขสฺส อุภยโกฏีสุ จกฺกาวุณนฏฺฐานโต อนฺโต ทฺวีสุ สกฏพาหาสุ อกฺขรุทฺธนตฺถาย ทฺเว องฺคุลิโย วิย อาโกฏิตา จตสฺโส อาณิโย อกฺขุทฺธิ นามฯ ธุรสฺสาติ ธุรพนฺธนฏฺฐานาสนฺนสฺส รถสีสคฺคสฺสฯ ตํ ยานํฯ วา-สทฺเทน ปสฺเส วา คเหตฺวา กฑฺฒนฺโต, มชฺเฌ วา คเหตฺวา อุกฺขิเปนฺโตติ กิริยนฺตรํ วิกปฺเปติฯ คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘กฑฺฒนฺโต’’ติ ปาฐเสโสฯ ฐานา จาเวตีติ อุทฺธีสุ คเหตฺวา กฑฺฒนฺโต อตฺตโน ทิสาย อุทฺธิอนฺเตน ผุฏฺฐฏฺฐานํ อิตเรน อุทฺธิปริยนฺเตน เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมติฯ

‘‘อุทฺธีสุ วา’’ติ สาสงฺกวจเนน อนุทฺธิกยานสฺสาปิ วิชฺชมานตฺตํ สูจิตํ โหติฯ อฏฺฐกถายํ ‘‘อถ อุทฺธิขาณุกา น โหนฺติ, สมเมว พาหํ กตฺวา มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อกฺขสีสานิ ปเวสิตานิ โหนฺติ, ตํ เหฏฺฐิมตลสฺส สมนฺตา สพฺพํ ปถวิํ ผุสิตฺวา ติฏฺฐติ, ตตฺถ จตูสุ ทิสาสุ, อุทฺธญฺจ ผุฏฺฐฏฺฐานาติกฺกมวเสน ปาราชิกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) วุตฺตวินิจฺฉยญฺจ พฺยติเรกวเสน สงฺคณฺหาติฯ

[143] นาภิยาติ นาภิมุเขนฯ เอกเมว สิยา ฐานนฺติ เอกํ นาภิยา ผุฏฺฐฏฺฐานเมว ฐานํ ภวตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอกมสฺส สิยา ฐาน’’นฺติ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, ตโต ปุริมปาโฐว สุนฺทรตโรฯ ปริจฺเฉโทปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ปริจฺเฉโท ปนาติ อตฺโถฯ ปญฺจธาติ นาภิยา จตุปสฺสปริยนฺตํ, อุทฺธญฺจ ปญฺจธา, ฐานาจาวนากาโร โหตีติ อตฺโถฯ

[144] ฐานานิ ทฺเวติ เนมิยา, นาภิยา จ ผุฏฺฐฏฺฐานวเสน ทฺเว ฐานานิฯ อสฺสาติ จกฺกสฺสฯ เตสํ ทฺวินฺนํ ฐานานํฯ ภิตฺติอาทิํ อปสฺสาย ฐปิตจกฺกสฺสาปิ หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺโต อยมฺปิ วินิจฺฉโย วุตฺโต, โยปิ อิมินา จ ปาเฐน ทสฺสิโต โหติฯ

[145] อนารกฺขนฺติ สามิเกน อสํวิหิตารกฺขํฯ อโธเทตฺวาติ โคเณ อเปเสตฺวาฯ วฏฺฏติ, ปาราชิกํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ สามิเก อาหราเปนฺเต ปน ภณฺฑเทยฺยํ โหติฯ

ยานฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[146] ภารฏฺฐกถาย สีสกฺขนฺธกโฏลมฺพวสาติ เอวํนามกานํ สรีราวยวานํ วเสน ภาโร จตุพฺพิโธ โหติฯ ตตฺถ สีสภาราทีสุ อสมฺโมหตฺถํ สีสาทีนํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ – สีสสฺส ตาว ปุริมคเล คลวาฏโก ปิฏฺฐิคเล เกสญฺจิ เกสนฺเต อาวฏฺโฏ โหติ, คลสฺเสว อุโภสุ ปสฺเสสุ เกสญฺจิ เกสาวฏฺฏา โอรุยฺห ชายนฺติ, เย ‘‘กณฺณจูฬิกา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโธภาโค จาติ อยํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉโท, ตโต อุปริ สีสํ, เอตฺถนฺตเร ฐิตภาโร สีสภาโร นามฯ

อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, กปฺปเรหิ ปฏฺฐาย อุปริ, ปิฏฺฐิคลาวฏฺฏโต จ คลวาฏกโต จ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ปิฏฺฐิเวมชฺฌาวฏฺฏโต จ อุรปริจฺเฉทมชฺเฌ หทยอาวาฏโต จ ปฏฺฐาย อุปริ ขนฺโธ, เอตฺถนฺตเร ฐิตภาโร ขนฺธภาโร นามฯ

ปิฏฺฐิเวมชฺฌาวฏฺฏโต , ปน หทยอาวาฏโต จ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา ยาว ปาทนขสิขา, อยํ กฏิปริจฺเฉโท, เอตฺถนฺตเร สมนฺตโต สรีเร ฐิตภาโร กฏิภาโร นามฯ

กปฺปรโต ปฏฺฐาย ปน เหฏฺฐา ยาว หตฺถนขสิขา, อยํ โอลมฺพกปริจฺเฉโท, เอตฺถนฺตเร ฐิตภาโร โอลมฺพโก นามฯ

ภรตีติ ภาโร, ภรติ เอเตน, เอตสฺมินฺติ วา ภาโร, อิติ ยถาวุตฺตสีสาทโย อวยวา วุจฺจนฺติฯ ภาเร ติฏฺฐตีติ ภารฏฺฐํฯ อิติ สีสาทีสุ ฐิตํ ภณฺฑํ วุจฺจติฯ ‘‘ภาโรเยว ภารฏฺฐ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.101) อฏฺฐกถาวจนโต ภรียตีติ ภาโร, กมฺมนิ สิทฺเธน ภาร-สทฺเทน ภณฺฑเมว วุจฺจติฯ

[147] สิรสฺมิํเยวาติ ยถาปริจฺฉินฺเน สิรสิ เอวฯ สาเรตีติ อนุกฺขิปนฺโต อิโต จิโต จ สาเรติฯ ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ ผนฺทาปนถุลฺลจฺจยํ ภเวยฺยฯ

[148] ขนฺธนฺติ ยถาปริจฺฉินฺนเมว ขนฺธํฯ โอโรปิเตติ โอหาริเตฯ สีสโตติ เอตฺถ ‘‘อุทฺธ’’นฺติ ปาฐเสโส, ยถาปริจฺฉินฺนสีสโต อุปรีติ อตฺโถฯ เกสคฺคมตฺตมฺปีติ เกสคฺคมตฺตํ ทูรํ กตฺวาฯ ปิ-สทฺโท ปเคว ตโต อธิกนฺติ ทีเปติฯ โมเจนฺโตปีติ เกสคฺเคน อผุสนฺตํ อปเนนฺโตฯ เอตฺถาปิ ปิ-สทฺเทน น เกวลํ ขนฺธํ โอโรเปนฺตสฺเสว ปาราชิกํ, อปิจ โข โมเจนฺโตปิ ปราชิโตติ เหฏฺฐา วุตฺตมเปกฺขติฯ ปสิพฺพกาทิยมกภารํ ปน สีเส จ ปิฏฺฐิยญฺจาติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ฐิตตฺตา ทฺวีหิ ฐาเนหิ อปนยเนน ปาราชิกํ โหติ, ตญฺจ ‘‘สีสโต โมเจนฺโต’’ติ อิมินาว เอกเทสวเสน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[149-50] เอวํ สีสภาเร วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุทฺเทสกฺกเมสุ ขนฺธภาราทีสุ วินิจฺฉเย ทสฺเสตพฺเพปิ อวสาเน วุตฺตโอลมฺพกภาเร วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อาทฺยนฺตภารานํ วุตฺตนยานุสาเรน เสเสสุปิ วินิจฺฉยํ อติทิสิตุมาห ‘‘ภาร’’นฺติอาทิฯ สุทฺธมานโสติ ปาตราสาทิการเณน อเถยฺยจิตฺโต, หตฺถคตภารํ เถยฺยจิตฺเตน ภูมิยํ ฐปนนิสฺสชฺชนาทิํ กโรนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ อิทเมเตน อุปลกฺขิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ วุตฺตนเยเนวาติ สีสภารโอลมฺพกภาเรสุ วุตฺตานุสาเรนฯ เสเสสุปิ ภาเรสูติ ขนฺธภาราทิเกสุปิฯ มติสาเรน สารมตินาฯ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยติ ยถาปริจฺฉินฺเนสุ ฐาเนสุ ฐิตํ ปาทคฺฆนกํ ยํ กิญฺจิ วตฺถุํ เถยฺยจิตฺเตน ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ฐานา อจาเวตฺวา ผนฺทาเปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, ยถาปริจฺฉินฺนฏฺฐานาติกฺกมนวเสน วา อุทฺธํอุกฺขิปนวเสน วา ฐานา จาเวนฺตสฺส ปาราชิกํ โหตีติ อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

ภารฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[151-3] อิทานิ อารามฏฺฐวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติอาทิฯ อารามนฺติ จมฺปกาทิปุปฺผารามญฺจ อมฺพาทิผลารามญฺจาติ ทฺวีสุ อาราเมสุ ยํ กญฺจิ อารามํฯ อารมนฺติ เอตฺถ ปุปฺผาทิกามิโนติ วิคฺคโห, ตํ อารามํ, อภิ-สทฺทโยเค อุปโยควจนํฯ

อภิยุญฺชโตติ ปรายตฺตภาวํ ชานนฺโต ‘‘มม สนฺตก’’นฺติ อฏฺฏํ กตฺวา คณฺหิตุํ เถยฺยจิตฺเตน สหายาทิภาวตฺถํ ทุติยกปริเยสนาทิวเสน อภิยุญฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ มุนินา วุตฺตนฺติ อิมินา สมฺพนฺธนียํ, อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา สหปโยคคณนาย ทุกฺกฏนฺติ ภควตา วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ธมฺมํ จรนฺโตติ อฏฺฏํ กโรนฺโตฯ ปรํ สามิกํ ปราเชติ เจ, สยํ สาสนโต ปราชิโตติ โยชนาฯ

ตสฺสาติ ภณฺฑสามิโนฯ วิมติํ ชนยนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา สห อฏฺฏํ กตฺวา มม สนฺตกํ ลภิสฺสามิ วา, น วา’’ติ สํสยํ อุปฺปาเทนฺตสฺส โจรสฺสฯ โยปิ ธมฺมํ จรนฺโต สยํ ปรชฺชติ, ตสฺส จ ถุลฺลจฺจยนฺติ โยชนาฯ

สามิโน ธุรนิกฺเขเปติ ‘‘อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา อาราเมนา’’ติ สามิโน ธุรนิกฺเขเป สติ, อตฺตโน ‘‘น ทสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขเป จาติ โยชนาฯ เอวํ อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเป ปาราชิกํฯ ตสฺสาติ อภิยุญฺชนฺตสฺสฯ สพฺเพสํ กูฏสกฺขีนญฺจาติ จ-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ โจรสฺส อสฺสามิกภาวํ ญตฺวาปิ ตทายตฺตกรณตฺถํ ยํ กิญฺจิ วทนฺตา กูฏสกฺขิโน, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ภิกฺขูนํ ปาราชิกํ โหตีติ อตฺโถฯ

อารามฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[154] วิหารฏฺฐกถายํ วิหารนฺติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปริเวณํ วา, อาวาสํ วา’’ติ จ คเหตพฺพํฯ สงฺฆิกนฺติ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ ทินฺนตฺตา สงฺฆสนฺตกํฯ กญฺจีติ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ วาติ อตฺโถฯ อจฺฉินฺทิตฺวาน คณฺหิตุํ อภิยุญฺชนฺตสฺส ปาราชิกา น สิชฺฌตีติปิ ปาฐเสสโยชนาฯ เหตุํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขปาภาวโต’’ติ, สพฺพสฺเสว จาตุทฺทิสิกสงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขปสฺส อสมฺภวโตติ อตฺโถฯ ‘‘วิหาร’’นฺติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘สงฺฆิก’’นฺติ วิเสสเนน ทีฆภาณกาทิเภทสฺส คณสฺส, เอกปุคฺคลสฺส วา ทินฺนวิหาราทิํ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺเต ธุรนิกฺเขปสมฺภวา ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺถ วินิจฺฉโย อาราเม วิย เวทิตพฺโพฯ อิเมสุ ตตฺรฏฺฐภณฺเฑ วินิจฺฉโย ภูมฏฺฐถลฏฺฐอากาสฏฺฐเวหาสฏฺเฐสุ วุตฺตนเยน ญาตุํ สกฺกาติ น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

วิหารฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[155-6] เขตฺตฏฺเฐ สีสานีติ วลฺลิโยฯ นิทมฺปิตฺวานาติ ยถา ธญฺญมตฺตํ หตฺถคตํ โหติ, ตถา กตฺวาฯ อสิเตนาติ ทาตฺเตนฯ ลายิตฺวาติ ทายิตฺวาฯ สพฺพกิริยาปเทสุ ‘‘สาลิอาทีนํ สีสานี’’ติ สมฺพนฺธนียํฯ สาลิอาทีนํ สีสานิ นิทมฺปิตฺวา คณฺหโต ยสฺมิํ พีเช คหิเต วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมิํ พนฺธนา โมจิเต ตสฺส ปาราชิกํ ภเวติ โยชนาฯ อสิเตน ลายิตฺวา คณฺหโต ยสฺมิํ สีเส คหิเต…เป.… ภเว, กเรน ฉินฺทิตฺวา คณฺหโต ยสฺสํ มุฏฺฐิยํ คหิตายํ…เป.… ภเวติ โยชนาฯ พีเชติ วีหาทิผเลฯ วตฺถุ ปูรตีติ ปาทคฺฆนกํ โหตีติฯ มุฏฺฐิยนฺติ สีสมุฏฺฐิยํ, พีชมุฏฺฐิยํ วาฯ พนฺธนา โมจิเตติ พนฺธนฏฺฐานโต โมจิเตฯ

[157] ทณฺโฑ วาติ วตฺถุปูรกวีหิทณฺโฑ วาฯ อจฺฉินฺโน รกฺขตีติ สมฺพนฺโธฯ ตโจ วาติ ตสฺส ทณฺฑสฺส เอกปสฺเส ฉลฺลิ วา อจฺฉินฺโน รกฺขติจฺเจว สมฺพนฺโธฯ วา-คฺคหเณน อิธาวุตฺตํ อฏฺฐกถาคตํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.104) ‘‘วาโก’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ วาโก นาม ทณฺเฑ วา ตเจ วา พาหิรํฯ อิธาปิ ตโจ วา อจฺฉินฺโน รกฺขตีติ โยชนาฯ วีหินาฬมฺปิ วาติ คหิตธญฺญสาลิสีเสน ปติฏฺฐิตํ วีหิกุทฺรูสาทิคจฺฉานํ นาฬํ, ตจคพฺโภติ วุตฺตํ โหติฯ ทีฆนฺติ ทีฆํ เจ โหติฯ ‘‘อนิกฺขนฺโตวา’’ติ อิมินา ‘‘ทณฺโฑ’’ติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตโต’’ติ ปาฐเสโสฯ

ตโต ทีฆวีหินาฬโต สพีชวีหิสีสทณฺโฑ สพฺพโส ฉินฺโน ฉินฺนโกฏิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ พหิ อนิกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ รกฺขตีติ ตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกวตฺถูนํ อนุรูปาปตฺติโต ปาเลติฯ มุตฺโต เจ, น รกฺขตีติ อตฺโถฯ

วุตฺตญฺเจตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘วีหินาฬํ ทีฆมฺปิ โหติ, ยาว อนฺโตนาฬโต วีหิสีสทณฺฑโก น นิกฺขมติ, ตาว รกฺขติฯ เกสคฺคมตฺตมฺปิ นาฬโต ทณฺฑกสฺส เหฏฺฐิมตเล นิกฺขนฺตมตฺเต ภณฺฑคฺฆวเสน กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. 1.104)ฯ ตถา อิมินาว วินิจฺฉเยน อฏฺฐกถายํ ‘‘ลายิตพฺพวตฺถุปูรกวีหิสีสมุฏฺฐิยา มูเล ฉินฺเนปิ สีเสสุ อจฺฉินฺนวีหิสีสคฺเคหิ สทฺธิํ ชเฏตฺวา ฐิเตสุ รกฺขติ, ชฏํ วิชเฏตฺวา วิโยชิเตสุ ยถาวุตฺตปาราชิกาทิอาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ เอวมาทิโก วินิจฺฉโย จ สูจิโตติ คเหตพฺโพฯ

[158] มทฺทิตฺวาติ วีหิสีสานิ มทฺทิตฺวาฯ ปปฺโผเฏตฺวาติ ภุสาทีนิ โอผุนิตฺวาฯ อิโต สารํ คณฺหิสฺสามีติ ปริกปฺเปตีติ โยชนาฯ อิโตติ วีหิสีสโตฯ สารํ คณฺหิสฺสามีติ สารภาคํ อาทิยิสฺสามิฯ สเจ ปริกปฺเปตีติ โยชนาฯ รกฺขตีติ วตฺถุปโหนกปฺปมาณํ ทาตฺเตน ลายิตฺวา วา หตฺเถน ฉินฺทิตฺวา วา ฐานา จาเวตฺวา คหิตมฺปิ ยาว ปริกปฺโป น นิฏฺฐาติ, ตาว อาปตฺติโต รกฺขตีติ อตฺโถฯ

[159] มทฺทเนปีติ วีหิสีสมทฺทเนปิฯ อุทฺธรเณปีติ ปลาลาปนยเนปิฯ ปปฺโผฏเนปีติ ภุสาทิกจวราปนยเนปิ ฯ โทโส นตฺถีติ อคฺฆวเสน ปาราชิกาทิอาปตฺติโย น ภวนฺติ, สหปโยคทุกฺกฏํ ปน โหเตวฯ

อตฺตโน…เป.… ปราชโยติ อตฺตโน ปฐมํ ปริกปฺปิตากาเรน สพฺพํ กตฺวา สารภาคํ คณฺหิตุํ อตฺตโน ภาชเน ปกฺขิตฺตมตฺเต ยถาวุตฺตปาราชิกาทโย โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[160] เอตฺตาวตา ‘‘เขตฺตฏฺฐํ นาม ภณฺฑํ เขตฺเต จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหติ ภูมฏฺฐํ ถลฏฺฐํ อากาสฏฺฐํ เวหาสฏฺฐ’’นฺติ (ปารา. 104) วุตฺตานิ เขตฺตฏฺฐานิ จตฺตาริ ยถาวุตฺตสทิสานีติ ตานิ ปหาย ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติอาทิ ปาฬิยํ อาคเต ตตฺรชาเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เขตฺตํ นาม ยตฺถ ปุพฺพณฺณํ วา อปรณฺณํ วา ชายตี’’ติ (ปารา. 104) เอวมาคเต เขตฺเตปิ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ชาน’’นฺติอาทิฯ ชานนฺติ ปรสนฺตกภาวํ ชานนฺโตฯ ขีลนฺติ อปฺปิตกฺขรํ วา อิตรํ วา ปาสาณาทิขีลํฯ สงฺกาเมตีติ ปรายตฺตภูมิํ สามิกา ยถา ปสฺสนฺติ, ตถา วา อญฺญถา วา อตฺตโน สนฺตกํ กาตุกามตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานํ ยถา สสนฺตกํ โหติ, ตถา เถยฺยจิตฺเตน นิขณตีติ อตฺโถฯ

[161] ตํ ปาราชิกตฺตํ ตสฺส กทา โหตีติ อาห ‘‘สามิกานํ ตุ ธุรนิกฺเขปเน สตี’’ติฯ ‘‘โหตี’’ติ ปาฐเสโสฯ ตุ-สทฺเทน ‘‘อตฺตโน วา’’ติ วิเสสสฺส สงฺคหิตตฺตา สามิโน นิราลยภาวสงฺขาตธุรนิกฺเขเป จ ‘‘สามิกสฺส น ทสฺสามี’’ติ อตฺตโน ธุรนิกฺเขเป จ ตสฺส ปาราชิกตฺตํ โหตีติ อตฺโถฯ เอวมุทีริตนฺติ ‘‘เกสคฺคมตฺตมฺปี’’ติ เอวํ นิยมิตํ กถิตํฯ

[162] ยา ปนาติ ยา ภูมิ ปนฯ เตสุ ทฺวีสุ ขีเลสุฯ อาโท ถุลฺลจฺจยนฺติ ปฐเม ขีเล สงฺกามิเต โส ภิกฺขุ ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติฯ

ทุติเยติ ทุติเย ขีเล สงฺกามิเต ปราชโย โหตีติ โยชนาฯ พหูหิ ขีเลหิ คเหตพฺพฏฺฐาเน ปริยนฺตขีเลสุ ทฺวีสุ วินิจฺฉโย จ เอเตเนว วุตฺโต โหติฯ เอตฺถ ปน อนฺเต ขีลทฺวยํ วินา อวเสสขีลนิขณเน จ อิตเรสุ ตทตฺเถสุ สพฺพปโยเคสุ จ ทุกฺกฏํ โหตีติ วิเสโสฯ

[163-4] ‘‘มเมทํ สนฺตก’’นฺติ ญาเปตุกาโมติ สมฺพนฺโธฯ ปรสนฺตกาย ภูมิยา ปรายตฺตภาวํ ญตฺวาว เถยฺยจิตฺเตน เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานํ คณฺหิตุกามตาย ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ มม สนฺตก’’นฺติ รชฺชุยา วา ยฏฺฐิยา วา มินิตฺวา ปรสฺส ญาเปตุกาโมติ อตฺโถฯ เยหิ ทฺวีหิ ปโยเคหีติ สพฺพปจฺฉิมเกหิ รชฺชุปสารณยฏฺฐิปาตนานมญฺญตเรหิ ทฺวีหิ ปโยเคหิฯ เตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ

อิธ รชฺชุํ วาปีติ วิกปฺปตฺถวา-สทฺเทน ‘‘ยฏฺฐิํ วา’’ติ โยเชตพฺเพปิ อวุตฺตสมุจฺจยตฺถํ อธิกวจนภาเวน วุตฺตปิ-สทฺเทน อิธาวุตฺตมริยาทวตีนํ วินิจฺฉยสฺส ญาปิตตฺตา ยถาวุตฺตรชฺชุยฏฺฐิวินิจฺฉเยสุ วิย ปรสนฺตกาย ภูมิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหิตุกามตาย วติปาเท นิขณิตฺวา วา สาขามตฺเตน วา วติํ กโรนฺตสฺส มริยาทํ วา พนฺธนฺตสฺส ปาการํ วา จินนฺตสฺส ปํสุมตฺติกา วา วฑฺเฒนฺตสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยญฺจ ทุกฺกฏญฺจ สหปโยเค เกวลทุกฺกฏญฺจ ปจฺฉิมปโยเคสุ ทฺวีสุ ปฐมปโยเค ถุลฺลจฺจยญฺจ อวสานปโยเค ปาราชิกญฺจ โหตีติ วินิจฺฉโยปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เขตฺตฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[165] วตฺถฏฺฐาทีสุ วตฺถฏฺฐสฺสาติ เอตฺถ ‘‘วตฺถุ นาม อารามวตฺถุ วิหารวตฺถู’’ติ (ปารา. 105) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ปุปฺผาทิอาราเม กาตุํ สงฺขริตฺวา ฐปิตภูมิ จ ปุพฺพกตารามานํ วินาเส ตุจฺฉภูมิ จ วิหารํ กาตุํ อภิสงฺขตา ภูมิ จ นฏฺฐวิหารภูมิ จาติ เอวํ วิภาควติ วสติ เอตฺถ อุปโรโป วา วิหาโร วาติ ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติ อิจฺเจวํ ทุวิธํ วตฺถุญฺจ ‘‘วตฺถุฏฺฐํ นาม ภณฺฑํ วตฺถุสฺมิํ จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหติ ภูมฏฺฐํ ถลฏฺฐํ อากาสฏฺฐํ เวหาสฏฺฐ’’นฺติ (ปารา. 105) วจนโต เอวํ จตุพฺพิธํ ภณฺฑญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ วตฺถุ จ วตฺถุฏฺฐญฺจ วตฺถุวตฺถุฏฺฐนฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสวเสน สมาเสตฺวา, อุ-การสฺส จ อการํ กตฺวา ‘‘วตฺถฏฺฐสฺสา’’ติ ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํฯ ยถาวุตฺตทุวิธวตฺถุโน, วตฺถฏฺฐสฺส จ ภณฺฑสฺสาติ อตฺโถฯ เขตฺตฏฺเฐติ เอตฺถาปิ อยเมว สมาโสติ เขตฺเต จ เขตฺตฏฺเฐ จาติ คเหตพฺพํฯ นาวฏฺฐาทิโวหาเรปิ เอเสว นโยฯ คามฏฺเฐปิ จาติ ‘‘คามฏฺฐํ นาม ภณฺฑํ คาเม จตูหิ ฐาเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหติ ภูมฏฺฐํ…เป.… เวหาสฏฺฐ’’นฺติ (ปารา. 106) วุตฺเต จตุพฺพิเธ คามฏฺฐภณฺเฑปีติ อตฺโถฯ

วตฺถฏฺฐคามฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[166] อรญฺญฏฺฐกถายํ ‘‘ติณํ วา’’ติอาทิปทานํ ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺโธฯ ตตฺถชาตกนฺติ ‘‘อรญฺญํ นาม ยํ มนุสฺสานํ ปริคฺคหิตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.107) วจนโต ตตฺถชาตํ ยํ กิญฺจิ มนุสฺสสนฺตกํ สามิกานํ อกามา อคเหตพฺพโต สารกฺเข อรญฺเญ อุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ติณํ วาติ ปเรหิ ลายิตฺวา ฐปิตํ วา อตฺตนา ลายิตพฺพํ วา เคหจฺฉาทนารหํ ติณํ วาฯ ปณฺณํ วาติ เอวรูปเมว เคหจฺฉาทนารหํ ตาลปณฺณาทิปณฺณํ วาฯ ลตํ วาติ ตถารูปเมว เวตฺตลตาทิกํ วลฺลิํ วาฯ

ยา ปน ทีฆา โหติ , มหารุกฺเข จ คจฺเฉ จ วินิวิชฺฌิตฺวา วา เวเฐตฺวา วา คตา, สา มูเล ฉินฺนาปิ อวหารํ น ชเนติ, อคฺเค ฉินฺนาปิฯ ยทา ปน อคฺเคปิ มูเลปิ ฉินฺนา โหติ, ตทา อวหารํ ชเนติฯ สเจ ปน เวเฐตฺวา ฐิตา โหติ, เวเฐตฺวา ฐิตา ปน รุกฺขโต โมจิตมตฺตา อวหารํ ชเนตีติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ สามิเกน อวิสฺสชฺชิตาลยํ ฉลฺลิวากาทิอวเสสภณฺฑญฺจ อิมินาว อุปลกฺขิตฺวา สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กฏฺฐเมว วาติ ทารุํ วาฯ ภณฺฑคฺเฆเนว กาตพฺโพติ เอตฺถ อนฺโตภูตเหตุตฺถวเสน กาเรตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ’’ติฯ อวหฏติณาทิภณฺเฑสุ อคฺฆวเสน มาสกํ วา อูนมาสกํ วา โหติ, ทุกฺกฏํฯ อติเรกมาสกํ วา อูนปญฺจมาสกํ วา โหติ, ถุลฺลจฺจยํฯ ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา โหติ, ปาราชิกํฯ ปาราชิกํ เจ อนาปนฺโน, อามสนทุกฺกฏํ, ผนฺทาปนถุลฺลจฺจยญฺจ กาเรตพฺโพติ อตฺโถฯ คณฺหนฺโตติ อวหรนฺโตฯ

[167-74] อิทานิ ‘‘กฏฺฐเมว วา’’ติ วุตฺตรุกฺขทารูสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มหคฺเฆ’’ติอาทิฯ มหคฺเฆติ ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆกํ หุตฺวา มหคฺเฆฯ นสฺสตีติ เถยฺยจิตฺตสมงฺคี หุตฺวา ฉินฺนมตฺเตปิ ปาราชิกํ อาปชฺชติฯ ปิ-สทฺโท อวธารเณฯ ‘‘โกจิปี’’ติ อิมินา อทฺธคโตปิ อลฺลํ วา โหตุ ปุราณํ วา, ตจฺเฉตฺวา ฐปิตํ น คเหตพฺพเมวาติ อตฺโถฯ

มูเลติ อุปลกฺขณมตฺตํฯ ‘‘อคฺเค จ มูเล จ ฉินฺโน โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.107) อฏฺฐกถาวจนโต มูลญฺจ อคฺคญฺจ ฉินฺทิตฺวาติ คเหตพฺโพฯ อทฺธคตนฺติ ชิณฺณคฬิตปติตตจํ, จิรกาลํ ฐิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ลกฺขเณติ อตฺตโน สนฺตกํ ญาเปตุํ รุกฺขกฺขนฺเธ ตจํ ฉินฺทิตฺวา กตสลฺลกฺขเณฯ ฉลฺลิโยนทฺเธติ สมนฺตโต อภินวุปฺปนฺนาหิ ฉลฺลีหิ ปริโยนนฺธิตฺวา อทสฺสนํ คมิเตฯ อชฺฌาวุตฺถญฺจาติ เอตฺถ ‘‘เคห’’นฺติ ปาฐเสโสฯ เคหํ กตญฺจ อชฺฌาวุตฺถญฺจาติ โยชนาฯ เคหํ กาตุํ อรญฺญสามิกานํ มูลํ ทตฺวา รุกฺเข กิณิตฺวา ฉินฺนทารูหิ ตํ เคหํ กตญฺจ ปริภุตฺตญฺจาติ อตฺโถฯ วินสฺสนฺตญฺจาติ เอตฺถาปิ ‘‘อวสิฏฺฐํ ทารุ’’นฺติ ปาฐเสโสฯ ตํ เคหํ กตฺวา อวสิฏฺฐํ วสฺสาตปาทีหิ วิวิธา ชีริตฺวา วินสฺสมานํ, วิปนฺนทารุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ คณฺหโต น โทโส โกจีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สามิกา นิราลยา’’ติ คณฺหโต กาจิปิ อาปตฺติ นตฺถีติ อตฺโถฯ กิํการณนฺติ เจ? อรญฺญสามิเกหิ มูลํ คเหตฺวา อญฺเญสํ ทินฺนตฺตา, เตสญฺจ นิราลยํ ฉฑฺฑิตตฺตาติ อิทเมตฺถ การณํฯ

วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เคหาทีนํ อตฺถาย รุกฺเข ฉินฺทิตฺวา ยทา ตานิ กตานิ, อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺติ, ทารูนิปิ อรญฺเญ วสฺเสน จ อาตเปน จ วินสฺสนฺติ, อีทิสานิปิ ทิสฺวา ‘ฉฑฺฑิตานี’ติ คเหตุํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? ยสฺมา อรญฺญสามิกา เอเตสํ อนิสฺสราฯ เยหิ อรญฺญสามิกานํ เทยฺยธมฺมํ ทตฺวา ฉินฺนานิ, เต เอว อิสฺสรา, เตหิ จ ตานิ ฉฑฺฑิตานิ, นิราลยา ตตฺถ ชาตา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.107)ฯ เอวมฺปิ สติ ปจฺฉา สามิเกสุ อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โย จาติ อรญฺญสามิกานํ เทยฺยธมฺมํ ปวิสนฺโต อทตฺวา ‘‘นิกฺขมนฺโต ทสฺสามี’’ติ รุกฺเข คาหาเปตฺวา นิกฺขมนฺโต โย จ ภิกฺขุฯ อารกฺขฏฺฐานํ ปตฺวาติ อรญฺญปาลกา ยตฺถ นิสินฺนา อรญฺญํ รกฺขนฺติ, ตํ ฐานํ ปตฺวาฯ

‘‘จินฺเตนฺโต’’ติ กิริยนฺตรสาเปกฺขตฺตา ‘‘อติกฺกเมยฺยา’’ติ สามตฺถิยโต ลพฺภติฯ ตสฺมา จิตฺเต กมฺมฏฺฐานาทีนิ กตฺวาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปการตฺเถน กุสลปกฺขิยา วิตกฺกา สงฺคยฺหนฺติฯ อญฺญํ จินฺเตนฺโต วา อารกฺขนฏฺฐานํ ปตฺวาเยว อติกฺกาเมยฺยาติ โยเชตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ ตตฺถ อญฺญํ จินฺเตนฺโต วาติ อญฺญํ วิหิโต วา, อิมินา ยถาวุตฺตวิตกฺกานํ สงฺคโหฯ อสฺสาติ เอตฺถ ‘‘เทยฺย’’นฺติ กิตโยเค กตฺตริ สามิวจนตฺตา อเนนาติ อตฺโถฯ

‘‘โยจา’’ติ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน อรญฺญปวิสนกาเล ยถาวุตฺตนเยน มูลํ อทตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ทารูนิ คเหตฺวา คมนกาเล ‘‘อรญฺญปาลกา สเจ ยาจนฺติ, ทสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา คนฺตฺวา เตหิ อยาจิตตฺตา อทตฺวา คจฺฉนฺโตปิ ตเถว อาคนฺตฺวา อารกฺขเกสุ กีฬาปสุเตสุ วา นิทฺทายนฺเตสุ วา พหิ นิกฺขนฺเตสุ วา ตตฺถ ฐตฺวา อารกฺขเก ปริเยสิตฺวา อทิสฺวา คจฺฉนฺโตปิ ตเถว อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิยุตฺตอิสฺสรชเนหิ อตฺตโน หตฺถโต ทาตพฺพํ ทตฺวา วา อตฺตานํ สมฺมานํ กตฺวา วา ปาลเก สญฺญาเปตฺวา วา ปาลเก โอกาสํ ยาจิตฺวา เตหิ ทินฺโนกาโส วา คจฺฉนฺโตปีติ เอตฺตกา วุตฺเตน สทิสตฺตา สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

วราหาติ สูกราฯ วคฺฆาติ พฺยคฺฆาฯ อจฺฉาติ อิสฺสาฯ ตรจฺฉาติ กาฬสีหาฯ อาทิ-สทฺเทน ทีปิมตฺตหตฺถิสีหาทโย วาฬมิคา สงฺคยฺหนฺติฯ เอเตเยว วราหาทโย สมาคมวเสน มรณาทิอนิฏฺฐสมีปจาริตาย อุป อนิฏฺฐสมีเป ทวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ‘‘อุปทฺทวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อารกฺขฏฺฐานํ อาคตกาเล ทิฏฺฐวราหาทิอุปทฺทวโตติ วุตฺตํ โหติฯ มุจฺจิตุกามตายาติ โมกฺขาธิปฺปาเยนฯ

‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ปวิสนกาเล เทยฺยธมฺมํ อทตฺวา ‘‘นิกฺขมนกาเล ทสฺสามี’’ติ ปวิสิตฺวา ทารุํ คเหตฺวา อารกฺขฏฺฐานํ ปตฺโตติ ปุริมคาถาย สามตฺถิยโต ลพฺภมาโนเยวตฺโถ ทสฺสิโตฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ อารกฺขฏฺฐานํฯ อติกฺกาเมตีติ ‘‘อิทํ ตํ ฐาน’’นฺติปิ อสลฺลกฺขณมตฺตภยุปทฺทโว หุตฺวา ปลายนฺโต อติกฺกมติ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ โยชนาฯ

สุงฺกฆาตโตติ เอตฺถาปิ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพ, สุงฺกคหณฏฺฐานโตปีติ อตฺโถฯ สุงฺกสฺส รญฺโญ ทาตพฺพภาคสฺส ฆาโต มุสิตฺวา คหณมตฺโต, สุงฺโก หญฺญติ เอตฺถาติ วา สุงฺกฆาโตติ วิคฺคโหฯ สุงฺกฆาตสรูปํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ตสฺมาติ สุงฺกฆาตโต ตสฺส ครุกตฺตา เอวฯ ตนฺติ ตํ สุงฺกฆาตฏฺฐานํฯ อโนกฺกมฺม คจฺฉโตติ อปวิสิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสฯ ทุกฺกฏํ อุทฺทิฏฺฐํ ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 113)ฯ

เอตนฺติ ยถาวุตฺตอารกฺขฏฺฐานํฯ เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺสาติ เถยฺยจิตฺเตน ปริหริตฺวา ทูรโต คจฺฉนฺตสฺสฯ อากาเสนปิ คจฺฉโต ปาราชิกมนุทฺทิฏฺฐํ สตฺถุนาติ สมฺพนฺโธฯ

นนุ จ ‘‘อิทํ ปน เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺส อากาเสน คจฺฉโตปิ ปาราชิกเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.107) อฏฺฐกถายํ วุตฺตวจนํ วินา ปาฬิยํ ‘‘อรญฺญฏฺฐ’’นฺติ มาติกาปทสฺส วิภงฺเค ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺฐํ วา ลตํ วา ติณํ วา ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆนกํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ

ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 106) สามญฺญวจนโต สุงฺกฆาเต ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วจนํ วิย เอตฺถ อารกฺขฏฺฐานํ ปริหรนฺตสฺส วิสุํ วุตฺตปาราชิกาปตฺติวจเน อสติปิ ‘‘อฏฺฐกถาย’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สตฺถุนา’’ติ กสฺมา อาหาติ? วุจฺจเต – อฏฺฐกถาจริเยน ตเถว วุตฺตตฺตา อาหฯ กสฺมา ปน อฏฺฐกถาจริเยน ‘‘อปญฺญตฺตํ น ปญฺญเปสฺสาม, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺทิสฺสามา’’ติ (ปารา. 565) ปาฬิปาฐํ ชานนฺเตนปิ ปาฬิยํ อวุตฺตปาราชิกํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ? เอตฺถ วินิจฺฉยํ ภิกฺขูหิ ปุฏฺเฐน ภควตา วุตฺตนยสฺส มหาอฏฺฐกถาย อาคตตฺตา ตสฺเสว นยสฺส สมนฺตปาสาทิกายํ นิทฺทิฏฺฐภาวํ ชานนฺเตน อิมินาปิ อาจริเยน อิธ ‘‘สตฺถุนา’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

อถ วา ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วตฺวา อารกฺขฏฺฐานวินิจฺฉเย อวจนํ ยถาวุตฺตวิสยสฺส อทิฏฺฐภาเวน วา สิยา, อิมสฺส ตถา อนวชฺชตา วา สิยา, วุตฺตานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตา วา สิยาติ ตโย วิกปฺปาฯ เตสุ ปฐมวิกปฺโป สพฺพญฺญุภาวพาธนโต ทุพฺพิกปฺปมตฺตํ โหติฯ ทุติยวิกปฺโป โลกวชฺชสฺส อิมสฺส อนวชฺชภาโว นาม อนุปปนฺโนติ อนาทาตพฺโพฯ ปาริเสสโต ตติยวิกปฺโป ยุชฺชติฯ

ตตฺถ ‘‘วุตฺตานุสาเรนา’’ติ กิเมตฺถ วุตฺตํ นาม, ตทนุสาเรน อิมสฺสาปิ สุวิญฺเญยฺยตา กถนฺติ เจ? ปฐมนิทฺทิฏฺเฐ อรญฺญฏฺฐนิทฺเทเส สามญฺเญน ‘‘ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 106) อิทํ วุตฺตํ, น ปน เถยฺยจิตฺเตน อารกฺขฏฺฐานปริหรณญฺจฯ

‘‘คมนกาเล ‘มูลํ ทตฺวา คมิสฺสามี’ติ ปุพฺพปริกปฺปิตนิยาเมน อทตฺวา คจฺฉโต ปริกปฺปาวหาโรว โหตี’’ติ จ ‘‘ตํ ปน เยน เกนจิ อากาเรน ปริกปฺปิตฏฺฐานํ ปหาย คมนํ ฐานาจาวนํ นาม โหเตวาติ เตน วตฺถุนา ปาราชิกเมว โหตี’’ติ จ ‘‘ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ อิมินา จ วิญฺญาตตฺถเมว โหตี’’ติ จ วิสุํ น วุตฺตํฯ สุงฺกฏฺฐานปริหรณํ ปน ฐานปริหรณสภาวตฺตา สภาวโต อีทิสํว สนฺตมฺปิ อิทํ วิย ปริกปฺปิตฏฺฐานํ น โหตีติ วกฺขมานราชสมฺมตฏฺฐานโต อญฺญํ ปริกปฺปิตฏฺฐานํ สมานมฺปิ เถยฺยจิตฺตุปฺปตฺติมตฺเตน ตํ ปริหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส เถยฺยจิตฺเตน อตฺตโน ปตฺตํ คณฺหนฺตสฺส วิย ปาราชิกาย อวตฺถุตญฺจ ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถุภาวญฺจ วิญฺญาเปตุํ ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ ภควโต อธิปฺปายญฺญุนา อฏฺฐกถาจริเยน ‘‘ปาราชิกเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.107) วุตฺตตฺตา เตน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนีหารเมว ทสฺเสตุํ อยมาจริโยปิ ‘‘สตฺถุนา ปาราชิกมนุทฺทิฏฺฐ’’นฺติ อาหาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ปริหริตฺวา เถยฺยจิตฺเตน ทูรโต วชฺเชตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ ปาราชิกปฺปโหนกตาย อจฺจนฺตภาริยํ โหติ, ตสฺมาฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ อรญฺญารกฺขฏฺฐาเนฯ ‘‘วิเสเสนา’’ติ อิทํ ‘‘อปฺปมตฺเตน โหตพฺพ’’นฺติ อิมินา เหตุภาเวน สมฺพนฺธนียํฯ สติสมฺปนฺนเจตสาติ จ ปิยสีเลนาติ จ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ เอตสฺส วิเสสนํฯ อสิกฺขากามสฺส ภิกฺขุโน อิมสฺส โอวาทสฺส อภาชนตาย ตํ ปริวชฺเชตุมาห ‘‘ปิยสีเลนา’’ติฯ ปิยสีลสฺสาปิ สติวิรหิตสฺส ปมตฺตฏฺฐาเน สรณาสมฺภวา อิมสฺส อภาชนตาย ตํ วชฺเชตุมาห ‘‘สติสมฺปนฺนเจตสา’’ติฯ

อรญฺญฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[175-6] โตยทุลฺลภกาลสฺมินฺติ โตยํ ทุลฺลภํ ยสฺมิํ โส โตยทุลฺลโภ, โตยทุลฺลโภ จ โส กาโล จาติ โตยทุลฺลภกาโล, ตสฺมิํฯ อาวชฺเชตฺวา วาติ อุทกภาชนํ นาเมตฺวา วาฯ

ปเวเสตฺวา วาติ อตฺตโน ภาชนํ ตสฺมิํ ปกฺขิปิตฺวา วาฯ ฉิทฺทํ กตฺวาปิ วาติ อุทกภาชเน โอมฏฺฐาทิเภทํ ฉิทฺทํ กตฺวา วา คณฺหนฺตสฺส ภณฺฑคฺเฆน วินิทฺทิเสติ วกฺขมาเนน สมฺพนฺธนียํฯ

ตถาติ ยถา โตยทุลฺลภกาลสฺมิํ ภาชเน รกฺขิตโคปิตํ อุทกํ อวหรนฺตสฺส ปาราชิกํ วุตฺตํ, เตเนว นีหาเรนฯ วาปิยํ วาติ ปรสนฺตกาย สารกฺขาย วาปิยํ วาฯ ตฬาเก วาติ ตาทิเส ชาตสฺสเร วาฯ เอวํ สารกฺขานํ โปกฺขรณิอาทีนํ เอเตหิ วา อวุตฺตสมุจฺจเยน วา-สทฺเทน วา คหณํ เวทิตพฺพํฯ อตฺตโน ภาชนํ ปเวเสตฺวา คณฺหนฺตสฺสาติ อุปลกฺขณปทนฺติ ภาชนคตชเล จ อิธ จ เตลภาชเน วิย มุเขน วา วํสาทีหิ วา อากฑฺฒิตฺวา เถยฺยจิตฺเตน ปิวนฺตสฺส ยถาวตฺถุกมาปตฺติวิธานํ เวทิตพฺพํฯ

[177] มริยาทนฺติ วาปิอาทีนํ ปาฬิวฏฺฏพนฺธํฯ ฉินฺทโตติ กุทาลาทีหิ ปํสุอาทีนิ อุทฺธริตฺวา ทฺวิธา กโรนฺตสฺสฯ วิเสสตฺถาวโชตเกน ตุ-สทฺเทน ‘‘มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ตสฺส ฉินฺทนตฺถาย วีจิโย อุฏฺฐาเปตุํ อุทกํ สยํ โอตริตฺวา วา โคมหิํเส วา อญฺเญ มนุสฺเส วา กีฬนฺเต ทารเก วา โอตาเรตฺวา วา อตฺตโน ธมฺมตาย โอติณฺเณ ตาเสตฺวา วา อุทเก ฐิตํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา วา เฉทาเปตฺวา วา ปาเตตฺวา วา ปาตาเปตฺวา วา ชลํ โขเภติ, ตโต อุฏฺฐิตาหิ วีจีหิ มริยาเท ฉินฺเนปิ เตเนว ฉินฺโน โหติฯ

เอวเมว โคมหิํสาทโย มริยาทํ อาโรหนฺเตนาปิ อญฺเญหิ อาโรหาเปนฺเตนาปิ เตสํ ขุเรหิ มริยาเท ฉินฺเนปิ, อุทกนิทฺธมนาทิํ ปิทหิตฺวา วา ปิทหาเปตฺวา วา วาปิมริยาทาย นีจฏฺฐานํ พนฺธิตฺวา วา พนฺธาเปตฺวา วา อติเรกชลาปคมนมคฺคโต นีหริตพฺโพทกํ วาเรตฺวา วา พาหิรโต อุทกํ ปเวเสตฺวา วา ปูเรติ, โอเฆน มริยาเท ฉินฺเนปิ เตเนว ฉินฺนํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.108 อตฺถโต สมานํ) เอวมาทิกํ อฏฺฐกถาคตวิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ อทินฺนาทานปุพฺพโตติ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคตฺตาฯ ภูตคาเมน สทฺธิมฺปีติ ภูตคาเมนปิ สทฺธิํฯ อปิ-สทฺเทน ปถวิขณนํ สมฺปิณฺเฑติฯ มริยาทํ ฉินฺทนฺโต ตตฺถชาตํ ติณาทิํ ฉินฺทติ, ภูตคามปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏํฯ ชาตปถวิํ ฉินฺทติ, ปถวิขณนปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ

[178] กาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘ภณฺฑคฺเฆน อาปตฺติยา’’ติ ปาฐเสโสฯ อนฺโตภูตเหตฺวตฺถวเสน กาเรตพฺโพติ คเหตพฺโพฯ อนฺโต ฐตฺวา ฉินฺทนฺโต พหิอนฺเตน, พหิ ฐตฺวา ฉินฺทนฺโต อนฺโตอนฺเตน, อุภยตฺถาปิ ฐตฺวา ฉินฺทนฺโต มชฺฌโต ภณฺฑคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ โยชนาฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อนฺโตวาปิยํ ฐตฺวา มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา อุทเก พหิ นิกฺขมิเต นิกฺขนฺตอุทกคฺเฆน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาสุ ยถาปนฺนาย อาปตฺติยา กาเรตพฺโพฯ พหิ ฐตฺวา มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตวาปิยํ ปวิสนฺโตทกสฺส ฐิตฏฺฐานโต จาวิตกฺขเณ นิกฺขนฺตอุทกคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพฯ กทาจิ อนฺโต กทาจิ พหิ ฐตฺวา มริยาทํ มชฺเฌ ฐเปตฺวา ฉินฺทนฺโต มชฺเฌ ฐิตฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา อุทกสฺส นีหฏกฺขเณ นีหฏอุทกสฺส อคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติฯ

อุทกฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[179-80] วาเรนาติ วาเรน วาเรน สามเณรา อรญฺญโต ยํ ทนฺตกฏฺฐํ สงฺฆสฺสตฺถาย อาเนตฺวา สเจ อาจริยานมฺปิ อาหรนฺติ, ยาว เต ทนฺตกฏฺฐํ ปมาเณน ฉินฺทิตฺวา สงฺฆสฺส จ อาจริยานญฺจ น นิยฺยาเทนฺติ, ตาว อรญฺญโต อาภตตฺตา ตํ สพฺพํ สงฺฆสฺส จ สกสกอาจริยานญฺจ อาภตํ ทนฺตกฏฺฐํ เตสเมว จ ทนฺตกฏฺฐหารกานํ สามเณรานํ สนฺตกํ โหตีติ อตฺถโยชนาฯ

[181] ตสฺมาติ ยสฺมา เตสเมว สามเณรานํ สนฺตกํ โหติ, ตสฺมาฯ ตํ อรญฺญโต อาภตํ ทนฺตกฏฺฐญฺจ สงฺฆสฺส ครุภณฺฑญฺจ ทนฺตกฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ สงฺฆิกาย ภูมิยํ อุปฺปนฺนํ สงฺเฆน รกฺขิตโคปิตตฺตา ครุภณฺฑภูตํ ทนฺตกฏฺฐญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ คณฺหนฺตสฺส จาติ อธิกจ-กาเรน อิหาวุตฺตสฺส อฏฺฐกถาคตสฺส คณปุคฺคลคิหิปริพทฺธ อารามุยฺยานสญฺชาตฉินฺนาฉินฺนรกฺขิตโคปิตทนฺตกฏฺฐสฺส สมุจฺจิตตฺตา ตญฺจ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส อวหฏทนฺตกฏฺฐสฺส อคฺฆวเสน อาปตฺติโย วตฺตพฺพาติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติฯ

[182] เตหิ ทนฺตกฏฺฐหารเกหิ สามเณเรหิฯ นิยฺยาทิตนฺติ มหาสงฺฆสฺส ปฏิปาทิตํฯ

[183] สงฺฆิกกาลโต ปฏฺฐาย เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโตปิ อวหาราภาเว การณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อรกฺขตฺตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อรกฺขตฺตาติ สงฺฆิกภาเวน ลทฺเธปิ รกฺขิตโคปิตทนฺตกฏฺเฐ วิย สงฺเฆน กตารกฺขายาภาวาฯ ยถาวุฑฺฒมภาเชตพฺพโตติ สงฺฆิกตฺตสฺสาปิ สโต ยถาวุฑฺฒํ ปฏิปาฏิมนติกฺกมฺม ภาเชตพฺพผลปุปฺผาทีนํ วิย ภาเชตพฺพตาภาวโตฯ สพฺพสาธารณตฺตา จาติ สงฺฆปริยาปนฺนานํ สพฺเพสเมว สาธารณตฺตาฯ

อิทนฺติ สงฺฆสฺส นิยฺยาทิตทนฺตกฏฺฐํฯ อญฺญํ วิยาติ อญฺญํ คณปุคฺคลาทิสนฺตกํ รกฺขิตโคปิตทนฺตกฏฺฐํ วิยฯ

เอวํ โจริกาย คณฺหโต อวหาราภาเว การเณน สาธิเตปิ เถยฺยจิตฺเตน สกปริกฺขารมฺปิ คณฺหโต ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา ตถา คณฺหนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วตฺตํ ปน ชานิตพฺพํ – สงฺฆิกทนฺตกฏฺฐํ คณฺหนฺเตน ปธานฆราทีสุ ปวิสิตฺวา จิเรน โอสรนฺเตน พหิ วีตินาเมตพฺพทิวเส คเณตฺวา ตํปมาเณน คเหตพฺพํ, มคฺคํ คจฺฉนฺเตน เอกํ ทฺเว ทนฺตกฏฺฐานิ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คนฺตพฺพํ, ตตฺเถว วสนฺเตน ทิวเส ขาทิตพฺพทนฺตกฏฺฐํ คเหตพฺพนฺติฯ

ทนฺตกฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[184] ‘‘อคฺคิํ วา เทตี’’ติอาทีสุ ‘‘รุกฺเข’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ ‘‘รุกฺโข วินสฺสตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, รุกฺโข จ ‘‘วนปฺปติ นาม โย มนุสฺสานํ ปริคฺคหิโต โหติ รุกฺโข ปริโภโค’’ติ (ปารา. 110) ปาฬิยํ อาคตตฺตา จ อฏฺฐกถาย (ปารา. อฏฺฐ. 1.110) จ วุตฺตนเยน อมฺพลพุชปนสาทิโก มนุสฺสานํ ปริโภคารโห มนุสฺสายตฺโต รกฺขิตโคปิโตเยว คเหตพฺโพฯ อคฺคิํ วา เทตีติ โจริกาย อคฺคิํ อาลิมฺเปติ วาฯ สตฺเถน รุกฺเข สมนฺตโต อาโกเฏตีติ วาสิผรสุอาทิสตฺเถน รุกฺขตจํ ฉินฺทนฺโต สมนฺตโต อาวาฏํ ทสฺเสติฯ มณฺฑูกกณฺฏกนามกํ วิสํ วา รุกฺเข อาโกเฏตีติ โจริกาย รุกฺขํ นาเสตุกาโม รุกฺเข มณฺฑูกกณฺฏกนามกํ วิสํ ปเวเสติฯ

[185] เยน วา เตน วาติ ยถาวุตฺเตน วา อวุตฺเตน วา เยน เกนจิ อุปาเยนฯ รุกฺโข วินสฺสตีติ อคฺคิํ ทตฺวา ฌาปิโต ธญฺญกลาโป วิย, เตลกุมฺภี วิย จ วินาว ฐานาจาวเนน ยถาฏฺฐิตเมวนสฺสติฯ ‘‘ฑยฺหตี’’ติ อิทํ ‘‘อคฺคิํ เทตี’’ติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

วินสฺสตีติ มณฺฑูกกณฺฏกาโกฏนาทิอวเสสปโยคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ฉินฺทติ, ปหาเร ปหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, เอกํ ปหารํ อนาคเต อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, ตสฺมิํ ปหาเร อาคเต อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 110) ฐานาจาวเนน ปาราชิกสฺส อาคตตฺตาฯ ปกาสิตนฺติ เอตฺถ ‘‘อฏฺฐกถาย’’นฺติ ลพฺภติฯ ปาฐาคตํ ปาราชิกํ ปน ปาริเสสโต จ สูจียตีติ ตพฺพาจกสฺส วา สงฺคาหกสฺส วา วจนสฺส อิหาวิชฺชมานตฺตา ตตฺถ วินิจฺฉโย ปาสํสิโกปิ อิหาวุตฺโตฯ

วนปฺปติกถาวณฺณนาฯ

[186-7] ‘‘หรณกํ นาม อญฺญสฺส หรณกํ ภณฺฑํฯ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสฯ ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 111) วุตฺตหรณกนิทฺเทเส ‘‘ฐานา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 111) ปาเฐ ‘‘ฐาน’’นฺติ คหิตสีสาทิฏฺฐานปฺปเภทวเสน อฏฺฐกถาย (ปารา. อฏฺฐ. 1.110) อาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฉินฺทิตฺวา โมเจตฺวา คณฺหโต’’ติฯ กิริยานํ สกมฺมกตฺตา ‘‘อลงฺการ’’นฺติ ปาฐเสโสฯ ฉินฺทิตฺวาติ คีเวยฺยกาทิํฯ โมเจตฺวาติ กณฺณปิฬนฺธนาทิํฯ

สีสาทีหิ โมจิตมตฺตสฺมินฺติ เอตฺถาปิ วิเสสิตพฺพทสฺสนตฺถํ ‘‘อลงฺการสฺมิ’’นฺติ ตเมว ภุมฺเมกวจนนฺตวเสน คเหตพฺพํฯ อากฑฺฒนวิกฑฺฒนนฺติ เอตฺถ อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนนฺติ กตฺวา อตฺตโน สมีปมาวิญฺฉนํ อากฑฺฒนํ, วิปรีตํ กฑฺฒนํ วิกฑฺฒนนฺติ กตฺวา ตพฺพิปรีตํ วิกฑฺฒนํฯ

[188-9] วลยนฺติ อวงฺกํ มฏฺฐหตฺถูปคํฯ

กฏกมฺปิ วาติ อเนกวงฺเก โยเชตฺวา พุพฺพุฬาทีนิ ทสฺเสตฺวา วา อทสฺเสตฺวา วา กตํ หตฺถูปคํฯ อคฺคพาหุนฺติ กปฺปรโต ปฏฺฐาย อคฺคหตฺถํฯ อปราปรํ จาเรตีติ อิโต จิโต จ สญฺจาเรติฯ ‘‘สาเรตี’’ติ วา ปาโฐ, โสเยว อตฺโถฯ ตํ วลยํ วา กฏกํ วาฯ อากาสคตํ กโรตีติ สพฺพทิสาหิ ยถา หตฺถํ น ผุสติ, ตถา อากาสคตํ กโรติฯ นิธิวลยสฺส ปเวสิตรุกฺขมูเล สพฺพทิสาหิ อผุสนฺตํ อากาสคตกรเณ ปาราชิกํ โหติ, อิธ ‘‘รกฺขตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สวิญฺญาณกโต’’ติอาทิฯ อิทนฺติ วลยํ กฏกญฺจฯ

[190] ‘‘นิวตฺถํ วตฺถ’’นฺติ อิมินา จีวรมฺปิ คยฺหติฯ ปรสฺส วตฺถสามิกสฺสฯ ปโรปีติ วตฺถสามิโกปิฯ ตนฺติ โจเรน อจฺฉิชฺชมานํ อตฺตนา นิวตฺถวตฺถํฯ ลชฺชาย สหสา น มุญฺจตีติ ลชฺชาย สีฆตรํ น ปริจฺจชติฯ

[191] โจโรปิ อากฑฺฒติ, โส ปโรปิ อากฑฺฒตีติ โยชนาฯ โส ปโร โจรโต อญฺโญ, วตฺถสามิโกติ อตฺโถฯ ปรสฺสาติ วตฺถสามิกสฺสฯ

[192] ‘‘ฐานา จาเวยฺยา’’ติ ปาเฐ ฐาน-สทฺเทน สงฺคหิตสีสาทิฏฺฐานโต หรียเตติ หรณกนฺติ วุตฺตาลงฺการาทิภณฺฑสฺส จาวเนน ปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเทว หรณกํ หารเกน สห หรนฺตสฺส หารกสฺส ฐิตฏฺฐานโต อปนยเนน ฐานาจาวนญฺจ ‘‘ฐานา จาเวยฺยา’’ติ อิมินาว สงฺคยฺหตีติ ตตฺถาปิ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สภณฺฑหารก’’นฺติอาทิฯ ภณฺฑํ หรติ เนตีติ ภณฺฑหารโก, ปุริสาทิโก, เตน สหาติ สภณฺฑหารกํ, อลงฺการวตฺถาทีนิ อาทาย คจฺฉนฺเตหิ อิตฺถิปุริสาทิปาเณหิ สเหวฯ

ภณฺฑนฺติ เตหิ หริยมานตฺตา หรณกสงฺขาตวตฺถาภรณาทิภณฺฑํ ฯ เนนฺตสฺสาติ ‘‘เนนฺโต อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ เนนฺโตติ ฐิตฏฺฐานโต จาเวตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ ปาเปนฺโตฯ อสฺส ปฐเม ปาเท อติกฺกนฺเต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวาติ ปาฐเสสโยชนาฯ อสฺสาติ อิมสฺส ภณฺฑหารกสฺสฯ ปฐมปาเท อติกฺกนฺเต อตฺตนา ปฐมํ คนฺตพฺพทิสโต โจรสฺสาภิมตทิสํ คเต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวา ทุติเย อติกฺกนฺเต จุโต สิยาติ โยชนาฯ

[193] เถยฺยเจตโน สเจ ตชฺเชตฺวา ปรสฺส หตฺถโต ภณฺฑํ ปาตาเปติ, ปรสฺส หตฺถโต ภณฺเฑ มุตฺตมตฺเต ตชฺเชตฺวา ปาตาปกสฺส ปราชโยติ โยชนาฯ ภณฺเฑ มุตฺตมตฺเตติ ภณฺเฑ หตฺถโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุตฺตกฺขเณฯ

[194] อถาปีติ อถ วาฯ ปริกปฺเปตฺวา ปาตาเปติ วาติ เอตฺถ ‘‘ยํ มยฺหํ รุจฺจติ, ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วา ‘‘เอวรูปํ เจ โหติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ วิเสเสตฺวา วา ปริกปฺเปตฺวา ตชฺเชตฺวา ปาเตติ, ทุกฺกฏํฯ เอวํ ปาติตํ ภณฺฑํ ตสฺส โจรสฺส อามสเน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

[195] ยถาวตฺถุนฺติ ภณฺฑสฺส อคฺฆานุรูปํ, ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ฉฑฺฑิเตปีติ ตสฺส โจรภาวํ ชานิตฺวา ภีตตสิเตน อตฺตนา นียมาเน ภณฺเฑ ฉฑฺฑิเตปิ สติฯ เตเนว ฐานาจาวนํ การาปิตนฺติ ปาราชิกนฺติ น คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘น โทโส’’ติฯ ‘‘ติฏฺฐ ติฏฺฐา’’ติ วุตฺเต ปน อุตฺตสิตฺวา ฉฑฺฑนํ ตสฺส อาณตฺติยา วินา โหตีติ ตตฺถ ตสฺส อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถา วทโต ปน อทินฺนาทานปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมวฯ

[196] ตนฺติ ตํ ฉฑฺฑิตํ ภณฺฑํฯ ตทุทฺธาเรติ ตสฺส ฉฑฺฑิตสฺส ภณฺฑสฺส อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ

ปาราชิกํ กทา สิยาติ อาห ‘‘สามิเก สาลเย คเต’’ติฯ นิราลยํ ฉฑฺฑิตํ ปน คณฺหโต อสติ เถยฺยจิตฺเต น โทโสติ พฺยติเรกโต ทสฺเสติฯ

[197] สามิกสฺส สาลยกาเล คณฺหนฺตสฺสาปิ ปาราชิกาภาวปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คณฺหโต’’ติฯ ปุพฺพคาถาย ‘‘ต’’นฺติ อิธานุวตฺตเตฯ สกสญฺญายคณฺหโตติ ‘‘ติฏฺฐ ติฏฺฐา’’ติ วจนโต อุตฺตสิตฺวา สาลยํ ฉฑฺฑิตํ ตํ วตฺถุํ สกสญฺญาย คณฺหนฺตสฺสฯ คหเณติ สกสญฺญาย คหณเหตุ, สกสญฺญาย คหิตภณฺฑํ อตฺตโน คหณการณา ภิกฺขุํ อวหาราปตฺติโต รกฺขตีติ อธิปฺปาโย ฯ เตนาห ‘‘คหเณ ปน รกฺขตี’’ติฯ ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา คหเณ รกฺขตีติ อติทิสติฯ

[198-9] ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาติ ‘‘มยฺหํ กิเมเตน ภณฺเฑน, ชีวิตรกฺขนเมว วรตร’’นฺติ นิราลโย หุตฺวาฯ เตนาห ‘‘ภีโต โจรา ปลายตี’’ติฯ โจราติ เอตฺถ จ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกํฯ คณฺหโตติ เอตฺถ ‘‘ต’’นฺติ ปาฐเสโส, ตถา ฉฑฺฑิตํ ตํ ภณฺฑนฺติ อตฺโถฯ อุทฺธาเร ทุกฺกฏนฺติ วตฺถุมฺหิ อนวชฺเชปิ เถยฺยจิตฺตวเสน ทุกฺกฏํ โหติ, อสติ เถยฺยจิตฺเต ทุกฺกฏมฺปิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อาหราเปนฺเตติ เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ตสฺมิํ ภณฺฑสามินิ อาหราเปนฺเต สตีติ อตฺโถฯ

[200] นิราลเยน ฉฑฺฑิตวตฺถุโน คหเณ ภณฺฑเทยฺยญฺจ อเทนฺตสฺส ปราชโย จ กสฺมาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ อญฺญาสูติ มหาปจฺจริยาทีสุ อิตราสุ อฏฺฐกถาสุฯ

หรณกกถาวณฺณนาฯ

[201] อุปนิธิกถาย ‘‘น คณฺหามี’’ติ สมฺปชานมุสาวาทํ ภาสโตติ โยชนาฯ เยน เกนจิ รหสิ ‘‘อิทํ มยฺหํ ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ นิยฺยาทิตํ ภณฺฑํ ปจฺฉา สามิเกน ‘‘เทหิ เม ตํ ภณฺฑ’’นฺติ วุตฺเต อจฺจนฺตมุปคนฺตุํ ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ สมฺปชานมุสาวาทํ ภาสโตติ อตฺโถฯ คณฺหามีติ อคฺคเหสิํฯ อจฺจนฺตา เหโส อตีเต วตฺตมานปฺปโยโคยํฯ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 2) อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วิสเย กสฺมา ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อทินฺนาทานปุพฺพกตฺตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อทินฺนาทานปุพฺพกตฺตาติ อทินฺนาทานสฺส สหปโยควเสน ปุพฺพงฺคมตฺตา, น ปุพฺพปโยคตฺตาฯ น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺฐาเน ทุกฺกฏมตฺถีติฯ เตเนวาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตา’’ติฯ

[202] เอตสฺสาติ เอตสฺส สมีเปฯ กิํ นุ ทสฺสตีติ ทสฺสติ กิํ นุฯ วิมตุปฺปาเทติ เหตุมฺหิ ภุมฺมํฯ ตสฺสาติ ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก อุปนิกฺขิตฺตํ, ตสฺสฯ

[203] ตสฺมินฺติ ยสฺมิํ อุปนิกฺขิตฺตํ, ตสฺมิํ ภิกฺขุมฺหิฯ ทาเน นิรุสฺสาเหติ อตฺตนิ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส สามิกสฺส ทานวิสเย อุสฺสาหรหิเต สติ, ‘‘น ทานิ ตํ ทสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขเป กเตติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเป’’ติฯ ปโรติ ภณฺฑสามิโกฯ ธุรนฺติ ‘‘เยน เกนจิ อากาเรน คณฺหิสฺสามี’’ติ อุสฺสาหํฯ นิกฺขิเปติ นิกฺขิเปยฺยฯ

[204] จิตฺเตนาทาตุกาโมวาติ เอตฺถ ‘‘โย ตสฺสา’’ติ ปาฐเสโสฯ เจติ อปิ-สทฺทตฺเถฯ

โย โจโร จิตฺเตน อทาตุกาโมว, ตสฺส โจรสฺส ‘‘ทสฺสามี’’ติ มุเขน วทโตปีติ โยชนาฯ อถ วา อทาตุกาโมติ เอตฺถ ‘‘หุตฺวา’’ติ ปาฐเสโสฯ เจติ วุตฺตตฺโถฯ เอวาติ ‘‘ปราชโย’’ติ อิมินา ยุชฺชติฯ จิตฺเตน อทาตุกาโม หุตฺวา มุเขน ‘‘ทสฺสามี’’ติ วทโตปิ สามิโน ธุรนิกฺเขเป สติ ปราชโย โหเตวาติ โยชนาฯ

อุปนิธิกถาวณฺณนาฯ

[205] สุงฺกฆาตสฺสาติ ‘‘สุงฺกฆาตํ นาม รญฺญา ฐปิตํ โหติ ปพฺพตขณฺเฑ วา นทีติตฺเถ วา คามทฺวาเร วา’’ติ (ปารา. 113) ปาฬิยํ อาคตสฺส ‘‘สุงฺกํ ตโต หนนฺติ…เป.… วินาเสนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.113) อฏฺฐกถายํ นิรุตฺตสฺส ‘‘อิโต ปฏฺฐาย นียมาเน ภณฺเฑ เอตฺตกโต เอตฺตกํ ราชภาคํ คเหตพฺพ’’นฺติ ราชาทีหิ ตํตํปเทสสามิเกหิ นิยมิตสฺส ปพฺพตขณฺฑาทิฏฺฐานสฺสฯ พหีติ สุงฺกคหณตฺถาย ปริกปฺปิตสีมโต พหิฯ ปาเตตีติ เอตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ‘‘ราชารหํ ภณฺฑ’’นฺติ ปาฐเสโสฯ ยโต กุโตจิ ภณฺฑโต ปญฺจมาสกํ วา อติเรกปญฺจมาสกํ วา อคฺฆนโก ภาโค ราชาทิเทสสามิกสฺส ทาตพฺโพ โหติ, ตาทิสํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต ยถา พหิ ปตติ, เอวํ ขิปตีติ อตฺโถฯ ธุวํ ปตตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ต’’นฺติ ปาฐเสโส, ‘‘ภณฺฑ’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ยถา ขิตฺตํ ตํ ภณฺฑํ เอกนฺเตน พหิ ปตตีติฯ หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ตสฺมิํ ภณฺเฑฯ

[206] ‘‘ธุวํ ปตตี’’ติ เอตฺถ พฺยติเรกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ รุกฺเข’’ติอาทิฯ ตนฺติ เถยฺยาย พหิ ปาเตตุํ ขิตฺตํ ภณฺฑํ ปฏิหตํ หุตฺวาติ โยชนาฯ

วาตกฺขิตฺตมฺปิ วาติ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ ‘‘วาตกฺขิตฺโต’’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส วา ทฏฺฐพฺโพฯ

[207] ปจฺฉาติ ปติตฏฺฐาเน โถกํ จิรายิตฺวา, อิมินา โถกมฺปิ จิรายิตมตฺเต ปโยคสาธิยํ การิยํ สิทฺธเมวาติ ปาราชิกสฺส การณํ สมฺปนฺนเมวาติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ปาราชิกํ สิยา’’ติฯ

[208] ‘‘ฐตฺวา’’ติอาทินา ปติตฏฺฐาเน อจิรายิตฺวา คเตปิ ตสฺมิํ พหิ ปติตฏฺฐานโต อิตรตฺราปิ จิรายิเตน พหิ ปาตนปฺปโยเคน สาธิยํ การิยํ สิทฺธเมวาติ ปาราชิกการณสฺส สิทฺธตํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘ปราชโย’’ติฯ ‘‘อติฏฺฐมาน’’นฺติอาทินา ยตฺถ กตฺถจิ อจิรายเนน ปโยคสฺส นิรตฺถกตํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘รกฺขตี’’ติฯ

[209] ตนฺติ อฏฺฐกถาวจนํฯ

[210] สยํ วา วฏฺเฏตีติ อนฺโต ฐิโต สยํ วา หตฺเถน วา ปาเทน วา ยฏฺฐิยา วา พหิสีมาย นินฺนฏฺฐานํ ปริวฏฺเฏติฯ อฏฺฐตฺวาติ ปวฏฺฏิตมตฺเต อนฺโต กตฺถจิปิ อฏฺฐตฺวาฯ วฏฺฏมานนฺติ ปวฏฺฏนฺตํฯ คตนฺติ พหิสีมํ เกสคฺคมตฺตฏฺฐานมฺปิ อนฺโตสีมมติกฺกมมตฺตํฯ

[211] ตํ ภณฺฑํ สเจ อนฺโต ฐตฺวา ฐตฺวา พหิ คจฺฉตีติ โยชนาฯ ยทิ อนฺโตสีมาย ฐตฺวา ฐตฺวา พหิสีมํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ

รกฺขตีติ อนฺโตสีมาย ปฐมคตินิวตฺตเนเนว เอตสฺส ภิกฺขุโน ปโยคเวคสฺส นิวตฺตตฺตา, ตโต อุปริ นิวตฺตนารหการณสฺส อลทฺธภาเวน อตฺตนา จ คตตฺตา ตถา พหิสีมปฺปตฺตํ ตํ ภณฺฑํ ตํมูลกปโยชกํ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา รกฺขตีติ อธิปฺปาโยฯ สุทฺธจิตฺเตน ฐปิเตติ ‘‘เอวํ ฐปิเต วฏฺฏิตฺวา คมิสฺสตี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน วินา ‘‘เกวลํ ฐเปสฺสามี’’ติ จิตฺเตน พหิสีมาภิมุขํ นินฺนฏฺฐานํ โอตาเรตฺวา ฐปิเตฯ สยํ วฏฺฏตีติ ภณฺฑํ สยเมว นินฺนฏฺฐานํ นินฺนํ หุตฺวา พหิสีมํ เจ ปวฏฺฏนฺตํ คจฺฉติฯ วฏฺฏตีติ อาปตฺติยา อกรณโต วฏฺฏติฯ

[212] คจฺฉนฺเตติ โจรสฺส ปโยคํ วินา อตฺตนาว คจฺฉนฺเตฯ ตนฺติ ราชเทยฺยปญฺจมาสกอติเรกปญฺจมาสกมตฺตํ สุงฺกวนฺตํ ภณฺฑํฯ นีหเฏปิ นาวหาโรติ โยชนาฯ เกวลํ เถยฺยจิตฺตสฺส อาปตฺติยา อนงฺคภาวโต, ยานาทิปโยชกกายวจีปโยคสฺส อภาวโต, ภณฺฑฏฺฐปิตยานาทิโน อตฺตนาว พหิสีมปฺปตฺตตฺตา, เตเนว ภณฺฑสฺสาปิ คตตฺตา จ ภิกฺขุโน อวหาโร นตฺถีติ อตฺโถฯ

[213] ปโยเคน วินาติ โจรสฺส สกปโยคมนฺตเรนฯ อวหาโร น วิชฺชตีติ เอตฺถ ยุตฺติ วุตฺตนยาวฯ

[214] มณินฺติ ปาทารหํ สุงฺกทาตพฺพมณิรตนํ, เอเตเนว อุปลกฺขณปทตฺตา ยํกิญฺจิ ภณฺฑํ สงฺคหิตเมวฯ ปาราชิกํ สิยาติ ยานสฺส อตฺตนา ปาชิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ สีมาติกฺกมเนติ สุงฺกคฺคหณสฺส นิยมิตฏฺฐานาติกฺกมเนฯ

[215] มตนฺติ ‘‘เอตฺตกภณฺฑโต เอตฺตกํ คเหตพฺพ’’นฺติ ราชูหิ อนุมตํฯ

เสโส กถามคฺโคติ ‘‘สุงฺกฏฺฐานํ ปตฺวา สุงฺกิเกสุ นิทฺทายมาเนสุ, กีฬนฺเตสุ, พหิคเตสุ วา ปริเยสิตฺวา อทิสฺวา คจฺฉโต น โทโส, ภณฺฑเทยฺยํ โหตี’’ติ เอวมาทิโก วินิจฺฉยกถามคฺโคฯ อรญฺญฏฺฐกถาสโมติ ‘‘โย จารกฺขฏฺฐานํ ปตฺวา’’ติอาทินา (วิ. วิ. 170) ยถาวุตฺตอรญฺญฏฺฐกถาย สทิโส,

‘‘กมฺมฏฺฐานํ จิตฺเต กตฺวา;

จินฺเตนฺโต อญฺญวิหิโต;

สุงฺกฏฺฐานํ ปตฺวา คจฺเฉ;

ภณฺฑเทยฺยํ โหเตวสฺสา’’ติฯ –

อาทินา นเยน วุจฺจมานสทิโสเยวฯ เตเนว คตตฺถตาย อิทานิ น วิจารียตีติ อธิปฺปาโยฯ

สุงฺกฆาตกถาวณฺณนาฯ

[216] ‘‘ปาโณ นาม มนุสฺสปาโณ วุจฺจตี’’ติ (ปารา. 114) ปาฬิโต จ ‘‘ตมฺปิ ภุชิสฺสํ หรนฺตสฺส อวหาโร นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.114) อฏฺฐกถาวจนโต จ ปรทาสมนุสฺโสเยว อธิปฺเปโตติ ตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตชาต’’นฺติอาทิฯ เคหทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ทาสสฺส ชาโต อนฺโตชาโต นาม, ตํ วาฯ ธเนน กีโต ธนกฺกีโต, ตํ วาฯ ทินฺนํ วา ปน เกนจีติ มาตุลอยฺยกาทีสุ เยน เกนจิ ทาสํ กตฺวา ทินฺนํ วาฯ ทาสนฺติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธนียํฯ กรมรานีตํ วา ทาสนฺติ ปรวิสยํ วิลุมฺปิตฺวา อาเนตฺวา ทาสภาวาย คหิตสงฺขาตํ กรมรานีตทาสํ วาฯ หรนฺตสฺส ปราชโยติ เอตฺถ ‘‘โจริกาย หริสฺสามี’’ติ อามสเน ทุกฺกฏํ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวา ฐิตฏฺฐานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกามยโต ปาราชิกํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[217] ภุชิสฺสํ วาติ ยสฺส กสฺสจิ มนุสฺสสฺส อทาสภูตํฯ มานุสนฺติ มนุสฺสชาติกํ สตฺตํฯ อาฐปิตนฺติ อุปนิกฺขิตฺตํฯ

[218] ตนฺติ อนฺโตชาตาทีสุ ทาเสสุ ยํ กญฺจิ ทาสํฯ ปลายิตุกาโมวาติ ปลาเปตุกาโม นีหริตุกาโมฯ อถ วา ตํ ทาสํ ภุเชหิ อุกฺขิปิตฺวา อยํ ปลายิตุกาโมติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ภุเชหีติ อุโภหิ หตฺเถหิฯ ตํ ฐิตฏฺฐานโตติ ตสฺส ฐิตฏฺฐานํ ตํฐิตฏฺฐานํ, ตโต ตํฐิตฏฺฐานโต, โจเรน อตฺตนา ฐิตฏฺฐานโตติ อตฺโถ น คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุเมวํ วุตฺตํฯ กิญฺจิ สงฺกาเมตีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ตโต อญฺญํ ฐานํ ปาเปติฯ ภุเชหิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วกฺขมานปการนฺตราเปกฺโข, ‘‘สงฺกาเมติ วา’’ติ โยเชตพฺพํฯ

[219] ตชฺเชตฺวาติ ภยกเรน วจเนน เลเสน, อิงฺคิเตน วา ตาเสตฺวา เนนฺตสฺส ตสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ปทวารโตติ ปทวาเรน ยุตฺตา ถุลฺลจฺจยาทโย อาปตฺติโย โหนฺตีติ โยชนาฯ ปฐมปทวารยุตฺตา ถุลฺลจฺจยาปตฺติ, ทุติยปทวารยุตฺตา ปาราชิกาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ

[220] หตฺถาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เกสวตฺถาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตนฺติ ทาสํฯ กฑฺฒโตปีติ อากฑฺฒโตปิฯ ปราชโยติ ‘‘ปทวารโต’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา ปฐมปทวาเร ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปทวาเร อติกฺกนฺเต ปาราชิกนฺติ อตฺโถฯ อยํ นโยติ ‘‘ปทวารโต ยุตฺตา ถุลฺลจฺจยาทโย อาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ วุตฺตนโยฯ

[221] เวคสาวาติ เวเคเนว, โจรสฺส วจเนน กาตพฺพวิเสสรหิเตน พลวคมนเวเคนาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา อนาปตฺติภาวสฺส การณํ ทสฺเสติฯ

[222] สณิกนฺติ มนฺทคติยาฯ วทตีติ ‘‘คจฺฉ, ยาหิ, ปลายา’’ติอาทิกํ วจนํ กเถติฯ โสปิ จาติ โย มนฺทคติยา คจฺฉนฺโต เอวํ วุตฺโต, โสปิ จฯ

[223] ปลายิตฺวาติ สามิกํ ปหาย คนฺตฺวาฯ อญฺญนฺติ สามิกายตฺตฏฺฐานโต อญฺญํ ฐานํฯ สาปณํ วีถิสนฺนิเวสยุตฺตํ นิคมมฺปิ วาฯ ตโตติ ปลายิตฺวา ปวิฏฺฐคามาทิโตฯ ตนฺติ ปลายิตฺวา ปวิฏฺฐํ ตํ ทาสํฯ

ปาณกถาวณฺณนาฯ

[224] เถยฺยาติ เถยฺยจิตฺเตนฯ สปฺปกรณฺฑนฺติ สปฺปสยนเปฬํฯ ยถาวตฺถุนฺติ ถุลฺลจฺจยมาหฯ ฐานโตติ สปฺปเปฬาย ฐิตฏฺฐานโตฯ จาวเนติ เกสคฺคมตฺตาติกฺกเมฯ

[225] กรณฺฑนฺติ สปฺปเปฬํฯ อุคฺฆาเฏตฺวาติ วิวริตฺวาฯ กรณฺฑตลโตติ อนฺโตเปฬาย ตลโตฯ นงฺคุฏฺเฐติ นงฺคุฏฺฐปริยนฺเตฯ

[226] ฆํสิตฺวาติ เปฬาปสฺเส ผุสาเปตฺวาฯ สปฺปกรณฺฑสฺส มุขวฏฺฏิโตติ กรณฺฑปุฏมุขวฏฺฏิโตฯ ตสฺส นงฺคุฏฺเฐ มุตฺตมตฺเตติ โยชนาฯ

[227] นามโตติ นาเมน, นามํ วตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปกฺโกสนฺตสฺสาติ อวฺหายนฺตสฺสฯ ตสฺสาติ ปกฺโกสกสฺสฯ

[228] ตถาติ กรณฺฑํ วิวริตฺวาฯ มณฺฑูกมูสิกานํ รวํ กตฺวา นาเมน ปกฺโกสนฺตสฺสาติ โยชนาฯ วา-สทฺเทน ลาชาวิกิรณอจฺฉรปหาราทิกํ สงฺคณฺหาติฯ

[229] มุขนฺติ สปฺปกรณฺฑสฺส มุขํฯ

เอวเมว จ กโรนฺตสฺสาติ มณฺฑูกสญฺญํ, มูสิกสญฺญํ กตฺวา วา ลาชา วิกิริตฺวา วา อจฺฉรํ ปหริตฺวา วา นามํ วตฺวา ปกฺโกสนฺตสฺสฯ เยน เกนจีติ วุตฺตนีหารโต เยน วา เตน วาฯ

[230] น ปกฺโกสติ เจติ ยถาวุตฺตนเยน โยเชตฺวา นามํ วตฺวา น ปกฺโกสติฯ ตสฺสาติ กรณฺฑมุขวิวรกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ

อปทกถาวณฺณนาฯ

[231] หตฺถินฺติ หตฺถิมฺหิ, ภุมฺมตฺเถ เอว อุปโยควจนํฯ

[232] สาลายนฺติ หตฺถิสาลายํฯ วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ราชาคารํ, ตสฺส อนฺโต อนฺโตวตฺถุ, อนฺโตราชเคหนฺติ อตฺโถฯ องฺคเณติ อนฺโตราชงฺคเณฯ ปิ-สทฺโท ‘‘อนฺโตนคเร’’ติ อวุตฺตมฺปิ สมฺปิณฺเฑติฯ วตฺถุ จาติ จ-สทฺเทน องฺคณํ สมุจฺจิโนติฯ สกลํ องฺคณํ ฐานนฺติ หตฺถิโน วิจรณโยคฺคํ องฺคณฏฺฐานํ สนฺธายาห, สกลสาลาติ คเหตพฺพํฯ

[233] อพทฺธสฺสาติ ยถาวุตฺตสาลาราชวตฺถงฺคณาเปกฺขาย วุตฺตํฯ อพทฺธสฺส หิ หตฺถิโน สกลสาลาทโย ฐานํ, ตทติกฺกเม ฐานาจาวนํ โหตีติ อตฺโถฯ หีติ อวธารเณ วาฯ ‘‘พทฺธสฺส หี’’ติ โยชนาย วิเสสตฺโถว ทฏฺฐพฺโพ, พทฺธสฺส ปนาติ วุตฺตํ โหติฯ พทฺธสฺส ปนาติ สาลาทีสุ สนฺนิหิตสฺส ปนฯ ฐิตฏฺฐานญฺจาติ สาลาทีสุ ฐิตฏฺฐานญฺจ, จตูหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ พนฺธนญฺจาติ คีวาย วา ปจฺฉา ปาททฺวยพนฺธนวลเย วา อุภยตฺถ วา พนฺธนฏฺฐานญฺจฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ฐิตฏฺฐานญฺจ พนฺธนญฺจ ฐานนฺติ ฉ วา ปญฺจ วา ฐานานิ ลพฺภนฺติ, ตสฺมาฯ เตสํ ฐานานํฯ การเยติ เอตฺถ ‘‘อาปตฺติ’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภตีติฯ

หรโตติ หตฺถิสาลาทิโต โจริกาย หรนฺตสฺส ฯ การเยติ อามสเน ทุกฺกฏํ, ฐานเภทคณนาย ยาว ปจฺฉิมฏฺฐานา ปุริเมสุ ถุลฺลจฺจยานิ, อนฺติมฏฺฐานา เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาวเน ปาราชิกํ กาเรยฺยาติ อตฺโถฯ

[234] ฐิตฏฺฐานนฺติ จตูหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺฐานํ, อิทญฺจ อพทฺธหตฺถิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ พทฺธสฺส วินิจฺฉโย สาลาทีสุ พทฺธสฺส วุตฺตวินิจฺฉยสทิโสติ คตตฺถตาย น วุตฺโตฯ

[235] เอกํ ฐานนฺติ สยิตฏฺฐานมตฺตํฯ ตสฺมินฺติ คเชฯ ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ ตุรงฺคมหิสาทีสุ ทฺวิปเท จ พหุปฺปเท จฯ

[236] เอเสว นโย เญยฺโย, วตฺตพฺพํ กิญฺจิปิ นตฺถีติ โยชนาฯ ตตฺถ ตุรงฺคา อสฺสาฯ มหิสา ลุลายาฯ อาทิ-สทฺเทน โคคทฺรภโอฏฺฐาทิจตุปฺปทานํ สงฺคโหฯ นตฺถิ กิญฺจิปิ วตฺตพฺพนฺติ อสฺสสาลาราชาคารงฺคณพหินคราทีสุ อพนฺธิตสยนอสฺสาทีนํ ฐานเภโท ยถาวุตฺตสทิสตฺตา น วุตฺโตฯ

พนฺธิตฺวา ฐปิตอสฺสสฺส ปน สเจ โส จตูสุ ปาเทสุ พทฺโธ โหติ, พนฺธนานํ, ขุรานญฺจ คณนาย อฏฺฐ ฐานานิ, สเจ มุเข จ พทฺโธ โหติ, นว ฐานานิ, มุเขเยว พทฺโธ, ปญฺจ ฐานานีติ ฐานเภโท จ ตเถว สสมิคสูกราทิจตุปฺปเทสุ พนฺธิตฺวา ฐปิเตสุ พทฺธพทฺธฏฺฐาเนหิ สห จตูหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺฐานวเสน ลพฺภมาโน ฐานเภโท จ โคมหิเสสุ พทฺเธสุ เอวเมว ลพฺภมาโน ฐานเภโท จ วชาทีสุ ปเทเสสุ ปเวสิเตสุ ทฺวาเรสุ รุกฺขสูจิโย อปเนตฺวา วา อนปเนตฺวา วา นามํ วตฺวา วา อวตฺวา วา ปกฺโกสนฺตสฺส, สาขาภงฺคติณาทีนิ ทสฺเสตฺวา ปกฺโกสิตฺวา วา อปกฺโกสิตฺวา วา ปโลเภนฺตสฺส ตาเสตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส สปฺปกรณฺฑเก สปฺปสฺส วุตฺตนเยน ลพฺภมาโน วิเสโส จ เนตพฺโพฯ อิห สพฺพตฺถ ฐานเภเทสุ พหุเกสุปิ อุปนฺตฏฺฐาเนสุ ถุลฺลจฺจยํ, อนฺตฏฺฐาเน ปาราชิกํ วุตฺตสทิสนฺติ อิมสฺส สพฺพสฺส วินิจฺฉยสฺส ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาว คตตฺตา, อาหฏโต อวิญฺญายมานสฺส กสฺสจิ วิเสสสฺสาภาวา จ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ กิญฺจิปิ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ

ทฺวิปเทปีติ ‘‘ทฺวิปทํ นาม มนุสฺสา ปกฺขชาตา’’ติ (ปารา. 115) ปาฬิยํ วุตฺตา มนุสฺสา จ มยูราทิโลมปกฺขา จ วคฺคุลิอาทิจมฺมปกฺขา จ ภมราทิอฏฺฐิปกฺขา จาติ เอวมาทิเก สตฺเต จฯ พหุปฺปเทติ ‘‘พหุปฺปทํ นาม วิจฺฉิกา สตปที อุจฺจาลิงฺคปาณกา’’ติ (ปารา. 117) ปาฬิยํ วุตฺตพหุปฺปทสตฺเต จาติ อตฺโถฯ

เอตฺตาวตา ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปิทหนตฺถํ ปทภาชเน วุตฺตภูมฏฺฐาทิติํสวินิจฺฉยมาติกากถาสุ ปญฺจวีสติ มาติกากถา ทสฺเสตฺวา อวสิฏฺฐาสุ ปญฺจมาติกากถาสุ สํวิทาวหาโร, สงฺเกตกมฺมํ, นิมิตฺตกมฺมนฺติ มาติกตฺตยกถา ปฐมเมว อทินฺนาทานวินิจฺฉยสมฺภารภูตานํ ปญฺจวีสติยา อวหารานํ ทสฺสนฏฺฐาเน ฐตฺวา –

‘‘ปุพฺพสหปโยโค จ, สํวิทาหรณมฺปิ จ;

สงฺเกตกมฺมํ เนมิตฺตํ, ปุพฺพโยคาทิปญฺจก’’นฺติฯ (วิ. วิ. 42) –

อิมินา สงฺคหิตาติ ตํ ปหาย อวเสเส โอจรโก, โอณิรกฺขโกติ กถาทฺวเย โอจรณกกถาย อาณตฺติกปฺปโยคตฺตา, ตญฺจ โอณิรกฺขเกน กริยมานํ ฐานาจาวนํ สาหตฺถิเกน วา อาณตฺติเกน วา ปโยเคน โหตีติ ตสฺสาปิ ‘‘สาหตฺถาณตฺติโก เจวา’’ติ สาหตฺถิกปญฺจเก ปฐมเมว สงฺคหิตตฺตา จ ถลฏฺฐเวหาสฏฺฐกถาทีสุ สงฺคหิตตฺตา จ ตญฺจ ทฺวยํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ‘‘โอจรโก นาม ภณฺฑํ โอจริตฺวา อาจิกฺขตี’’ติ (ปารา. 118) ปาฬิยํ วุตฺโต โจราปนปุริโส ‘‘โอจรโก’’ติ เวทิตพฺโพฯ โอจรตีติ โอจรโก, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อนฺโต อนุปวิสตีติ วุตฺตํ โหตีติฯ ‘‘โอณิรกฺโข นาม อาหฏํ ภณฺฑํ โคเปนฺโต’’ติ (ปารา. 118) ปาฬิยํ วุตฺโต มุหุตฺตํ อตฺตนิ ฐปิตสฺส ปรภณฺฑสฺส รกฺขโก ‘‘โอณิรกฺโข’’ติ เวทิตพฺโพฯ โอณิตํ รกฺขตีติ โอณิรกฺโข, โย ปเรน อตฺตโน วสนฏฺฐาเน อาภตํ ภณฺฑํ ‘‘อิทํ ตาว ภนฺเต มุหุตฺตํ โอโลเกถ, ยาวาหํ อิทํ นาม กิจฺจํ กตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ วุตฺโต รกฺขติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ทฺวิจตุพหุปฺปทกถาวณฺณนาฯ

[237] ‘‘ปญฺจหิ อากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. 122) นเยน ปาฬิยํ อาคตานิ ปญฺจงฺคานิ สงฺคเหตุมาห ‘‘ปเรส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ปเรสํ สนฺตกํ ธน’’นฺติ อิมินา ปรมนุสฺสสนฺตกตา, ‘‘ปเรสนฺติ วิชานิตฺวา’’ติ อิมินา ปรายตฺตภาวสฺส ชานนํ, ‘‘ครุก’’นฺติ อิมินา ปาทํ วา อติเรกปาทํ วา อคฺฆนกตา, ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ อิมินา เถยฺยจิตฺตตา, ‘‘ฐานา จาเวตี’’ติ อิมินา ปญฺจวีสติยา อวหารานํ อญฺญตรสฺส สมงฺคิตาติ เอวเมตฺถ ปญฺจงฺคสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

[238] เอตฺตาวตา ติํสมาติกากถาวินิจฺฉยํ สงฺคเหตฺวา อิทานิ ‘‘อนาปตฺติ สสญฺญิสฺส วิสฺสาสคฺคาเห ตาวกาลิเก เปตปริคฺคเห ติรจฺฉานคตปริคฺคเห ปํสุกูลสญฺญิสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. 131) นเยน ปาฬิยํ อาคตํ อนาปตฺติวารํ สงฺคเหตุมาห ‘‘อนาปตฺตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ สสญฺญิสฺสาติ ปรสนฺตกมฺปิ ‘‘สสนฺตก’’นฺติ สุทฺธสญฺญาย คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ เอวํ คหิตํ สามิเกหิ ทิสฺวา ยาจิเต อเทนฺตสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํฯ

ติรจฺฉานปริคฺคเหติ ติรจฺฉาเนหิ ปริคฺคหิตวตฺถุมฺหิฯ สเจปิ หิ นาคครุฬมาณวกมาณวิกาปิ มนุสฺสเวเสน อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสินฺนา โหนฺติ, ภิกฺขุ จ เถยฺยจิตฺเตน เตสํ สนฺตกํ คณฺหาติ, อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สีหพฺยคฺฆทีปิปภุตีหิ วาฬมิเคหิ คหิตโคจรํ ปฐมํ โมจาเปนฺตสฺส ตํ มุญฺจิตฺวา อตฺตโนปิ หิํสนโต โถกํ ขายิเต วาเรนฺตสฺส โทโส นตฺถิฯ เสนาทีสุ ติรจฺฉาเนสุ เยน เกนจิ คหิตํ โคจรํ โมจาเปตุํ วฏฺฏติฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เสนาทโยปิ อามิสํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ปาตาเปตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.131)ฯ เอวเมว ธมฺมนิเทฑฺฑุภาทีหิ คหิตมณฺฑูกาทโย ชีวิตรกฺขนตฺถาย โมจาเปตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ

ตาวกาลิกคฺคาเหติ ‘‘ปฏิกริสฺสามี’’ติ ตาวกาลิกํ คณฺหนฺตสฺส เอวํ คหิตํ สเจ ภณฺฑสามิโก ปุคฺคโล วา คโณ วา ‘‘ตุมฺเหว คณฺหถา’’ติ อนุชาเนยฺย, วฏฺฏติฯ นานุชาเนยฺย, น คณฺเหยฺย, ทาตพฺพํฯ อเทนฺตสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํฯ ‘‘สงฺฆสนฺตกํ ปน ปฏิทาตุเมว วฏฺฏตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

วิสฺสาสคฺคาเหติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส วิสฺสาสํ คเหตุํ, สนฺทิฏฺโฐ จ โหติ, สมฺภตฺโต จ, อาลปิโต จ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหตี’’ติ (มหาว. 356) ปาฬิยํ อาคตํ ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาเสน คณฺหนฺตสฺส คหเณ วินิจฺฉโย ยถาวุตฺตสุตฺตวณฺณนายํ เวทิตพฺโพฯ ยถาห สมนฺตปาสาทิกายํ –

ตตฺถ สนฺทิฏฺโฐติ ทิฏฺฐมตฺตกมิตฺโตฯ สมฺภตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโตฯ อาลปิโตติ ‘‘มม สนฺตกํ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺเหยฺยาสิ, อาปุจฺฉิตฺวา คหเณ การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺโตฯ ชีวตีติ อนุฏฺฐานเสยฺยาย สยิโตปิ ยาว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทํ น ปาปุณาติฯ คหิเต จ อตฺตมโนติ คหิเต ตุฏฺฐจิตฺโต โหติ, เอวรูปสฺส สนฺตกํ ‘‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’ติ ชานนฺเตน คเหตุํ วฏฺฏติฯ อนวเสสปริยาทานวเสน เจตานิ ปญฺจงฺคานิ วุตฺตานิ, วิสฺสาสคฺคาโห ปน ตีหงฺเคหิ รุหติ – สนฺทิฏฺโฐ, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโน, สมฺภตฺโต, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโน, อาลปิโต, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโนติฯ

โย ปน ชีวติ, น จ คหิเต อตฺตมโน โหติ, ตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสคฺคาเหน คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพํฯ ททมาเนน จ มตกธนํ ตาว เย ตสฺส ธเน อิสฺสรา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา, เตสํ ทาตพฺพํฯ อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ ตสฺเสว ทาตพฺพํฯ โย ปน ปฐมํเยว ‘‘สุฏฺฐุ กตํ ตยา มม สนฺตกํ คณฺหนฺเตนา’’ติ วจีเภเทน วา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน วา อนุโมทิตฺวา ปจฺฉา เกนจิ การเณน กุปิโต ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติฯ โยปิ อทาตุกาโมว, จิตฺเตน ปน อธิวาเสติ, น กิญฺจิ วทติ, โสปิ ปุน ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติฯ

โย ปน ‘‘มยา ตุมฺหากํ สนฺตกํ คหิตํ วา ปริภุตฺตํ วา’’ติ วุตฺเต ‘‘คหิตํ วา โหตุ ปริภุตฺตํ วา, มยา ปน ตํ เกนจิเทว กรณีเยน ฐปิตํ, ตํ ปากติกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทติ, อยํ ปจฺจาหราเปตุํ ลภตีติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.131)ฯ

เปตปริคฺคเหติ เปตฺติวิสยุปฺปนฺนา จ มริตฺวา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตา จ จาตุมหาราชิกาทโย เทวา จ อิมสฺมิํ อตฺเถ เปตา นาม, เตสํ สนฺตกํ คณฺหนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ สเจปิ หิ สกฺโก เทวราชา อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสินฺโน โหติ, ทิพฺพจกฺขุโก จ ภิกฺขุ ตํ ญตฺวา สตสหสฺสคฺฆนกมฺปิ วตฺถํ ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ เทวปูชตฺถํ รุกฺขาทีสุ มฏฺฐวตฺถาทีนิ คณฺหโต นิทฺโทสตาย กิเมว วตฺตพฺพํฯ ปํสุกูลสญฺญาย คณฺหโตปิ อนาปตฺติฯ ตถา คหิตมฺปิ สเจ สสฺสามิกํ โหติ, สามิเก อาหราเปนฺเต ทาตพฺพนฺติ อุปลกฺขณโต เวทิตพฺพํฯ

[239] เอตฺถาติ ทุติยปาราชิกวินิจฺฉเยฯ จ-สทฺเทน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน อวเสสสิกฺขาปทวินิจฺฉเย สงฺคณฺหาติฯ วตฺตพฺโพติ มาติกฏฺฐกถาทีสุ วิย อวสาเน กเถตพฺโพฯ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยติ สมุฏฺฐานาทิโก ตํตํสิกฺขาปทปาฬิยํ อนาคโต อุปาลิตฺเถราทีหิ ฐปิโต วินิจฺฉโยฯ

[240] ปราชิตาเนกมเลนาติ อปริเมยฺยกปฺปโกฏิสตสหสฺโสปจิตปารมิตาสมฺภูเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐาเนน อาสวกฺขยญาเณน สห วาสนาย สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปราชิตา ราคาทโย อเนกกิเลสมลา เยน โส ปราชิตาเนกมโล, เตน ปราชิตาเนกมเลน ฯ ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ วุตฺตํ, อสฺส ทุติยปาราชิกสฺส จ อตฺโถ มยา สมาเสน วุตฺโตฯ อเสเสน อติวิตฺถารนเยน วตฺตุํ ตสฺส อตฺถํ กเถตุํ โก หิ สมตฺโถติ โยชนาฯ เอตฺถ จ-สทฺโท ปฐมปาราชิกสมุจฺจยตฺโถฯ หิ-สทฺโท อวธารเณ, เตน อเสเสน ตทตฺถํ วตฺตุํ สมตฺโถ นตฺเถว อญฺญตฺร ตถาคตาติ ทีเปติฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยปาราชิกกถาวณฺณนา

[241-2] เอวมติสุขุมนยสมากุลํ ทุติยปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตติยปาราชิกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มนุสฺสชาติ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ มนุสฺสชาตินฺติ ชายตีติ ชาติ, รูปารูปปฏิสนฺธิ, มนุสฺเสสุ ชาติ ยสฺส โส มนุสฺสชาติ, มนุสฺสชาติโก มนุสฺสวิคฺคโหติ วุตฺตํ โหติ, ตํ มนุสฺสชาติํฯ

เอตฺถ จ มนุสฺเสสูติ กุสลากุสลมนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสสงฺขาเตสุ นเรสุฯ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ (ปารา. 172) ปทภาชเน วุตฺตนเยน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฐมํ อุปฺปชฺชมานปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ ตํสมฺปยุตฺตเวทนาสญฺญาสงฺขารสงฺขาตขนฺธตฺตยญฺจ ตํสหชาตานิ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคํ, ‘กลล’นฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172; วิภ. อฏฺฐ. 26) –