ตสฺมา ตมาโรปิย ปาฬิภาสํ;

นิสฺสาย ปุพฺพาจริโยปเทสํ;

หิตฺวา นิกายนฺตรลทฺธิโทสํ;

กตฺวาติวิตฺถารนยํ สมาสํฯ

(ท)

อวุตฺตมตฺถญฺจ ปกาสยนฺโต;

ปาฐกฺกมญฺจาปิ อโวกฺกมนฺโต;

สํวณฺณยิสฺสามิ ตทตฺถสารํ;

อาทาย คนฺถนฺตรโตปิ สารํฯ

(ธ)

จิรฏฺฐิติํ ปตฺถยตา ชนานํ;

หิตาวหสฺสามลสาสนสฺส;

มยา สมาเสน วิธียมานํ;

สํวณฺณนํ สาธุ สุณนฺตุ สนฺโตติฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

[1-5

. สุวิปุลามลสทฺธาปญฺญาทิคุณสมุทยาวหํ สกลชนหิเตกเหตุชินสาสนฏฺฐิติมูลภูตํ วินยปฺปกรณมิทมารภนฺโตยมาจริโย ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามปกรณาภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนนิมิตฺตกตฺตุปริมาณาทีนิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ รตนตฺตยํ นามฯ

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.223; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 6.3; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.226; มหานิ. อฏฺฐ. 50) –

นิทฺทิฏฺฐสภาวํ

‘‘พุทฺโธ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ธมฺโม โลกุตฺตโร นว;

สงฺโฆ มคฺคผลฏฺโฐ จ, อิจฺเจตํ รตนตฺตย’’นฺติฯ –

วิภาวิตปฺปเภทํ สกลภวทุกฺขวินิวารณํ ติภเวเนกปฏิสรณํ วตฺถุตฺตยํฯ

ตสฺส ปณาโม นาม ปณามกิริยานิปฺผาทิกา เจตนาฯ สา ติวิธา กายปณาโม วจีปณาโม มโนปณาโมติฯ ตตฺถ กายปณาโม นาม รตนตฺตยคุณานุสฺสรณปุพฺพิกา อญฺชลิกมฺมาทิกายกิริยาวสปฺปวตฺติกา กายวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนาฯ วจีปณาโม นาม ตเถว ปวตฺตา นานาวิธคุณวิเสสวิภาวนสภาวโถมนากิริยาวสปฺปวตฺติกา วจีวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนาฯ มโนปณาโม นาม อุภยวิญฺญตฺติโย อสมุฏฺฐาเปตฺวา เกวลํ คุณานุสฺสรเณน จิตฺตสนฺตานสฺส ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารตาย คารวพหุมานนวสปฺปวตฺติสาธิกา เจตนาฯ

อิมสฺส ตาว รตนตฺตยปณามสฺส ทสฺสนํ ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนตฺถํฯ คุณาติสยโยเคน หิ ปณามารเห รตนตฺตเย กโต ปณาโม ปุญฺญวิเสสภาวโต อิจฺฉิตตฺถาภินิปฺผตฺติวิพนฺธเกน อุปฆาตเกน, อุปปีฬเกน จ อปุญฺญกมฺเมน อุปนียมานสฺส อุปทฺทวชาลสฺส วินิวารเณน ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส อนุพลปฺปทาเนน จ ตพฺพิปากสนฺตติยา อายุสุขพลาทิวฑฺฒเนน จ จิรกาลปฺปวตฺติเหตุโกติ ยถาธิปฺเปตปกรณนิปฺผตฺตินิพนฺธนโก โหติฯ อถาปิ โสตูนญฺจ วนฺทนียวนฺทนาปุพฺพเกนารมฺเภน อนนฺตราเยน อุคฺคหณธารณาทิกฺกเมน ปกรณาวโพธปฺปโยชนสาธนตฺถํฯ

อปิจ โสตูนเมว วิญฺญาตสตฺถุกานํ ภควโต ยถาภูตคุณวิเสสานุสฺสวเนน สมุปชาตปฺปสาทานํ ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ, อวิญฺญาตสตฺถุกานํ ปน ปกรณสฺส สฺวาขฺยาตตาย ตปฺปภเว สตฺถริ คารวุปฺปาทนตฺถญฺจ โสตุชนานุคฺคหเมว ปธานํ กตฺวา อาจริเยหิ คนฺถารมฺเภ ถุติปฺปณามปริทีปกานํ คาถาวากฺยานํ นิกฺเขโป วิธียติฯ อิตรถา วินาปิ ตนฺนิกฺเขปํ กายมโนปณาเมนาปิ ยถาธิปฺเปตปฺปโยชนสิทฺธิโต กิเมเตน คนฺถคารวกเรนาติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถารโต ปน ปณามปฺปโยชนํ สารตฺถทีปนิยาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. 2.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา) ทสฺสิตนเยเนว ญาตพฺพํฯ

อภิธานกถนํ ปน โวหารสุขตฺถํฯ อภิเธยฺยสฺส สมุทิเตน ปกรเณน ปฏิปาเทตพฺพสฺส กถนํ ปกรณสฺส อารภิตพฺพสภาวทสฺสนตฺถํฯ วิทิตานินฺทิตสาตฺถกสุกรานุฏฺฐานาภิ เธยฺยเมว หิ ปกรณํ ปริกฺขกชนา อารภิตพฺพํ มญฺญนฺตีติฯ กรณปฺปการสนฺทสฺสนํ โสตุชนสมุสฺสาหนตฺถํฯ อนากุลมสํกิณฺณตาทิปฺปกาเรน หิ วิรจิตํ ปกรณํ โสตาโร โสตุมุสฺสหนฺตีติฯ ปโยชนกถนํ ปน ปกรณชฺฌายเน โสตุชนสมุตฺเตชนตฺถํฯ อสติ หิ ปโยชนกถเน อวิญฺญาตปฺปโยชนา อชฺฌายเน พฺยาวฏา น โหนฺตีติฯ นิมิตฺตกถนํ สริกฺขกชนานํ ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํฯ ปสตฺถการณุปฺปนฺเนเยว หิ ปกรเณ สริกฺขกา คารวํ ชเนนฺตีติฯ

กตฺตุกถนํ ปุคฺคลครุกสฺส ปกรเณ คารโว ปุคฺคลคารเวนปิ โหตูติฯ ปริมาณกถนํ อสชฺฌายนาทิปสุตานํ สมฺปหํสนตฺถํฯ ปกรณปริมาณสฺสวเนน หิ เต สมฺปหฏฺฐา ‘‘กิตฺตกมิทมปฺปกํ น จิเรเนว ปริสมาเปสฺสามา’’ติ สชฺฌายนาทีสุ วตฺตนฺตีติฯ อาทิ-สทฺเทน สกฺกจฺจสวนนิโยชนํ สงฺคหิตํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิทานสุตมยญาณนิปฺผาทนตฺถํฯ

อสกฺกจฺจํ สุณมานสฺส จ สวนาภาวโต ตํเหตุกสฺส สุตมยญาณสฺสาปิ อภาโวติฯ ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ ‘‘น มยา สุตํ, ปุน ภณิตพฺพ’’นฺติ ภณติฯ

ตตฺถ ปฐมคาถายํ ตาว ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ติวิโธปิ ปณาโม อวิเสสโต ทสฺสิโตฯ วิเสสโต ปน ‘‘เสฏฺฐํ, อปฺปฏิปุคฺคลํ, ภวาภาวกรํ, นิรงฺคณ’’นฺติ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วจีปณาโม, ‘‘สิรสา’’ติ อิมินา กายปฺปณาโม, ‘‘พุทฺธํ, ธมฺมํ, คณญฺจา’’ติ อิเมหิ ปน ตีหิ ปเทหิ ปณามกิริยาย กมฺมภูตํ รตนตฺตยํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ อิมินา อภิธานํ ทสฺสิตํ อลุตฺตสมาเสน วินยวินิจฺฉยนามสฺส ทสฺสนโตฯ ตสฺส อนฺวตฺถภาเวน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตภูตํ สกเลนาเนน ปกรเณน ปฏิปาเทตพฺพมภิเธยฺยมฺปิ เตเนว ทสฺสิตํฯ ‘‘สมาเสนา’’ติ จ ‘‘อนากุลมสํกิณฺณํ, มธุรตฺถปทกฺกม’’นฺติ จ เอเตหิ กรณปฺปกาโร ทสฺสิโตฯ ‘‘หิตตฺถายา’’ติ จ ‘‘ปฏุภาวกรํ วินยกฺกเม’’ติ จ ‘‘อปารํ โอตรนฺตาน’’นฺติอาทินา จ ปโยชนํฯ ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีน’’นฺติ อิมินา พาหิรนิมิตฺตํ ทสฺสิตํฯ อพฺภนฺตรนิมิตฺตํ ปน พาหิรนิมิตฺตภูตภิกฺขุภิกฺขุนิวิสยา กรุณา, สา อาจริยสฺส ปกรณารมฺเภเนว วิญฺญายตีติ วิสุํ น วุตฺตาฯ ‘‘ปวกฺขามี’’ติ อิมินา สมานาธิกรณภาเวน ลพฺภมาโน ‘‘อห’’นฺติ สุทฺธกตฺตา สามญฺเญน ทสฺสิโตฯ วิเสสโต ปน ปกรณาวสาเน –

‘‘รจิโต พุทฺธทตฺเตน, สุทฺธจิตฺเตน ธีมตา;

สุจิรฏฺฐิติกาเมน, สาสนสฺส มเหสิโน’’ติฯ (อุ. วิ. 961) –

อิมาย คาถาย เจว ‘‘อิติ ตมฺพปณฺณิเยน ปรมเวยฺยากรเณน ติปิฏกนยวิธิกุสเลน ปรมกวิวรชน หทยปทุมวนวิกสนกเรน กวิวราสเภน ปรมรติกรวรมธุรวจนุคฺคาเรน อุรคปุเรน พุทฺธทตฺเตน รจิโตยํ วินยวินิจฺฉโย’’ติ (วิ. วิ. 3183) อิมินา วากฺเยน จ ทสฺสิโต – ‘‘มาทิสาปิ กวี โหนฺติ, พุทฺธทตฺเต ทิวงฺคเต’’ติอาทินา ปจฺฉิมเกหิ จ ปสตฺถตเรหิ กวิวเรหิ อภิตฺถุตคุโณ ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริโย เวทิตพฺโพฯ เหตุกตฺตา จ ตตฺเถว วกฺขมาโน ปกรณชฺเฌสเน กตาธีโน พุทฺธสีหมหาเถโร, โส –

‘‘วุตฺตสฺส พุทฺธสีเหน;

วินยสฺส วินิจฺฉโย;

พุทฺธสีหํ สมุทฺทิสฺส;

มม สทฺธิวิหาริกํ;

กโตยํ ปน ภิกฺขูนํ;

หิตตฺถาย สมาสโต’’ติฯ (วิ. วิ. 3177-3178) –

เอวํ ทสฺสิโตฯ

อุตฺตรปฺปกรณสฺส เหตุกตฺตา ปน สงฺฆปาลมหาเถโร, โสปิ –

‘‘ขนฺติโสรจฺจโสสิลฺย-พุทฺธิสทฺธาทยาทโย;

ปติฏฺฐิตา คุณา ยสฺมิํ, รตนานีว สาคเรฯ

‘‘วินยาจารยุตฺเตน, เตน สกฺกจฺจ สาทรํ;

ยาจิโต สงฺฆปาเลน, เถเรน ถิรเจตสาฯ

‘‘สุจิรฏฺฐิติกาเมน , วินยสฺส มเหสิโน;

ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, วินยสฺสวินิจฺฉเย;

อกาสิํ ปรมํ เอตํ, อุตฺตรํ นาม นามโต’’ติฯ (อุ. วิ. 965-968) –

เอวํ ทสฺสิโตฯ น เกวลเมเต ทฺเวเยว มหาเถรา เหตุกตฺตาโร, อถ โข มหาวํสาทีสุ –

‘‘พุทฺธสฺส วิย คมฺภีร-

โฆสตฺตา ตํ วิยากรุํ;

‘พุทฺธโฆโส’ติ โย โส หิ;

พุทฺโธ วิย มหีตเล’’ติฯ –

อาทินา นเยน อภิตฺถุตคุโณ ติปิฏกปริยตฺติยา อฏฺฐกถากาโร ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริโย จ อนุสฺสุติวเสน ‘‘เหตุกตฺตา’’ติ เวทิตพฺโพฯ

กถํ? อยํ กิร ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริโย ลงฺกาทีปโต สชาติภูมิํ ชมฺพุทีปมาคจฺฉนฺโต ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริยํ ชมฺพุทีปวาสิเกหิ ปฏิปตฺติปรายเนหิ ยุตฺตพฺยตฺตคุโณเปเตหิ มหาเถรวเรหิ กตาราธนํ สีหฬฏฺฐกถํ ปริวตฺเตตฺวา สกลชนสาธารณาย มูลภาสาย ติปิฏกปริยตฺติยา อฏฺฐกถํ ลิขิตุํ ลงฺกาทีปํ คจฺฉนฺตํ อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา สากจฺฉาย สมุปปริกฺขิตฺวา สพฺพโลกาตีเตน อสทิเสน ปณฺฑิจฺจคุเณน รตนนิธิทสฺสเน ปรมทลิทฺโท วิย พลวปริโตสํ ปตฺวา อฏฺฐกถมสฺส กาตุกามตํ ญตฺวา ‘‘ตุมฺเห ยถาธิปฺเปตปริยนฺตลิขิตมฏฺฐกถํ อมฺหากํ เปเสถ, มยมสฺสา ปกรณํ ลิขามา’’ติ ตสฺส สมฺมุขา ปฏิชานิตฺวา เตน จ ‘‘สาธุ ตถา กาตพฺพ’’นฺติ อชฺเฌสิโต อภิธมฺมฏฺฐกถาย อภิธมฺมาวตารํ, วินยฏฺฐกถาย สอุตฺตรํ วินยวินิจฺฉยปกรณญฺจ อกาสีติ อนุสฺสุยฺยเตติฯ

‘‘สมาเสนา’’ติ อิมินา จ ปริมาณมฺปิ สามญฺเญน ทสฺสิตํ วิตฺถารปริมาเณ ตสฺส ปริมาณสามญฺญสฺส วิญฺญายมานตฺตาฯ วิเสสโต ปน ปริจฺเฉทปริมาณํ คนฺถปริมาณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ ปริจฺเฉทปริมาณํ อิมสฺมิํ ปกรเณ กถาโวหาเรน วุจฺจติฯ

เสยฺยถิทํ? – ปาราชิกกถา สงฺฆาทิเสสกถา อนิยตกถา นิสฺสคฺคิยกถา ปาจิตฺติยกถา ปาฏิเทสนียกถา เสขิยกถาติ ภิกฺขุวิภงฺคกถา สตฺตวิธา, ตโต อนิยตกถํ วชฺเชตฺวา ตเถว ภิกฺขุนิวิภงฺคกถา ฉพฺพิธา, มหาขนฺธกกถาทิกา ภิกฺขุนิกฺขนฺธกกถาวสานา วีสติวิธา ขนฺธกกถา, กมฺมกถา, กมฺมวิปตฺติกถา, ปกิณฺณกวินิจฺฉโย, กมฺมฏฺฐานภาวนาวิธานนฺติ วินยวินิจฺฉเย กถาปริจฺเฉโท สตฺตติํสฯ

อุตฺตรปฺปกรเณ จ วุตฺตนเยน ภิกฺขุวิภงฺเค สตฺตวิธา กถา, ภิกฺขุนิวิภงฺเค ฉพฺพิธา, ตทนนฺตรา วิปตฺติกถา, อธิกรณปจฺจยกถา, ขนฺธกปญฺหากถา, สมุฏฺฐานสีสกถา, อาปตฺติสมุฏฺฐานกถา, เอกุตฺตรนยกถา, เสทโมจนกถา, วิภงฺคทฺวยนิทานาทิกถา, สพฺพงฺคลกฺขณกถา, ปริวารสงฺกลนกถาติ ฉตฺติํส กถาปริจฺเฉทาฯ

นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘อฏฺฐติํส กถาปริจฺเฉทา’’ติ วุตฺตํ, ตํ เอกุตฺตรนเย อทสฺสิเตหิปิ ทฺวาทสกปนฺนรสกนเยหิ สห โสฬสปริจฺเฉเท คเหตฺวา อปฺปกํ อูนมธิกํ คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุภยตฺถ กถาปริจฺเฉทปริมาณํ เตสตฺตติวิธํ โหติฯ นิสฺสนฺเทเห ‘‘ปญฺจสตฺตติวิธา’’ติ วจเน ปริหาโร วุตฺตนโยวฯ

คนฺถปริมาณํ ปน วินยวินิจฺฉเย อสีติคนฺถาธิกานิ จตฺตาริ คนฺถสหสฺสานิ , อุตฺตเร ปญฺญาสคนฺถาธิกานิ นว คนฺถสตานิ โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ อุตฺตราวสาเน –

‘‘คาถา จตุสหสฺสานิ, สตญฺจ อูนวีสติ;

ปริมาณโตติ วิญฺเญยฺโย, วินยสฺสวินิจฺฉโยฯ

ปญฺญาสาธิกสงฺขานิ, นว คาถาสตานิ หิ;

คณนา อุตฺตรสฺสายํ, ฉนฺทสานุฏฺฐุเภน ตู’’ติฯ (อุ. วิ. 969-970);

อิจฺเจวํ วินยวินิจฺฉโย อุตฺตโร จาติ ทฺเว ปกรณานิ ติํสาธิกานิ ปญฺจคาถาสหสฺสานิฯ เอตฺถ จ วินยวินิจฺฉโย นาม อุภโตวิภงฺคขนฺธกาคตวินิจฺฉยสงฺคาหกปกรณํฯ ตโต ปรํ ปริวารตฺถสงฺคาหกปกรณํ อุตฺตโร นามฯ เตเนว วกฺขติ –

‘‘โย มยา รจิโต สาโร, วินยสฺสวินิจฺฉโย;

ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สพฺพานุตฺตรมุตฺตร’’นฺติฯ (อุ. วิ. 2)

ตํ กสฺมา อุตฺตรนาเมน โวหริยตีติ? ปญฺหุตฺตรวเสน ฐิเต ปริวาเร ตเถว สงฺคเหตพฺเพปิ เตน ปกาเรน ปาราชิกกถามตฺตํ ทสฺเสตฺวา –

‘‘อิโต ปฏฺฐาย มุญฺจิตฺวา, ปญฺหาปุจฺฉนมตฺตกํ;

วิสฺสชฺชนวเสเนว, โหติ อตฺถวินิจฺฉโย’’ติฯ (อุ. วิ. 14) –

วตฺวา ปญฺหํ ปหาย ตโต ปฏฺฐาย อุตฺตรมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตถา โวหรียนฺติฯ

‘‘ตสฺมา วินยนูปาย’’นฺติอาทินา ปน โสตุชนํ สกฺกจฺจสวเน นิโยเชติฯ สกฺกจฺจสวนปฏิพทฺธา หิ สพฺพาปิ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺตีติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถฯ

อยํ ปน อวยวตฺโถ – โส ยสฺมา อตฺถโยชนกฺกเมน ปทโยชนํ กตฺวา วณฺณิเต สุวิญฺเญยฺโย โหติ, ตสฺมา ตถา ปทโยชนํ กตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม –

เสฏฺฐํ อปฺปฏิปุคฺคลํ พุทฺธญฺเจว ภวาภาวกรํ ธมฺมญฺเจว นิรงฺคณํ คณญฺเจว สิรสา วนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ หิตตฺถาย สมาเสน สมาหิโต วินยสฺสวินิจฺฉยํ วกฺขามีติ โยชนาฯ

ตตฺถ เสฏฺฐนฺติ สพฺเพ อิเม ปสตฺถา อยเมเตสํ อติสเยน ปสตฺโถติ เสฏฺโฐฯ ตถา หิ โส ภควา ‘‘อหญฺหิ พฺราหฺมณ เชฏฺโฐ เสฏฺโฐ โลกสฺสา’’ติ (ปารา. 11) เวรญฺชพฺราหฺมณสฺส อตฺตโน เชฏฺฐเสฏฺฐภาวสฺส ปริชานนวินิจฺฉยเหตุภูตาหิ ฌานาทีหิ นิรติสยคุณสมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตตฺตา –

‘‘ตฺวเมว อสิ สมฺพุทฺโธ, ตุวํ สตฺถา อนุตฺตโร;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เต ปฏิปุคฺคโลฯ (ที. นิ. 2.370);

ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;

ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํฯ

อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;

สีโหสิ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโวฯ (ม. นิ. 2.400; สุ. นิ. 550-551; เถรคา. 839-940);

มหาวีร มหาปญฺญ, อิทฺธิยา ยสสา ชล;

สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุมา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159; ธ. ป. อฏฺฐ. 1.56); –

อาทีหี นานานเยหิ สเทวเกน โลเกน อภิตฺถวิยตาย ปสตฺถตโม, ตเมว เสฏฺฐํ ปสตฺถตมนฺติ อตฺโถฯ

อปฺปฏิปุคฺคลนฺติ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิปุคฺคโล อธิโก, สทิโส วาติ อปฺปฏิปุคฺคโลฯ ตถา หิ คุณวเสน อนนฺตาปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อตฺตนา อธิกสฺส, สทิสสฺส วา ปุคฺคลสฺส อภาวโต –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมิํ โลกสฺมิํ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติฯ (มหาว. 11) –

อตฺตนาว อตฺตโน อวิปรีโต อปฺปฏิปุคฺคลภาโว ปฏิญฺญาโต, ตสฺมา ตํ อปฺปฏิปุคฺคลํ สพฺพโลกุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ

พุทฺธนฺติ อนนฺตมปริเมยฺยํ เญยฺยมณฺฑลมนวเสสํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, เอเตน อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสํ สมฺภตปุญฺญญาณสมฺภารานุภาวสิทฺธิธมฺมรูปกายสิริวิลาสปฏิมณฺฑิโต สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตี สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทสฺสิโตฯ อถ วา จตฺตาริ สจฺจานิ สยํ วิจิโตปจิตปารมิตาปริปาจิเตน สวาสนานวเสสกิเลสปฺปหายเกน สยมฺภุญาเณน พุชฺฌีติ พุทฺโธฯ ยถาห –

‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (ม. นิ. 2.392, 399; สุ. นิ. 563; เถรคา. 828);

วิตฺถาโร ปนสฺส ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา (มหานิ. 192; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 97; ปฏิ. ม. 1.162) นิทฺเทสาทีสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ สทฺทสิทฺธิ สาสนิกานํ อวคมนตฺเถ วตฺตมานา พุธ-ธาตุโต ‘‘ภาวกมฺเมสุ ต’’ อิติ อิโต ตาติวตฺตมาเน ‘‘พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี’’ติ อิมินา กจฺจายนสุตฺเตน กตฺตริ ตปฺปจฺจยวิธานโต เวทิตพฺพาฯ

โลกิยานํ ปน โพธนตฺถธาตูนมฺปิ คมนตฺถตาย วุตฺตตฺตา คตฺยตฺถากมฺมกาทิ สุตฺตโต กตฺตริ ต-ปฺปจฺจยกรเณน เวทิตพฺพาฯ

อถ วา ธาตูนํ อเนกตฺถตาย พุธ-อิจฺจยํ ธาตุ ชาครณวิกสนตฺเถสุ วตฺตมาโน อกมฺมโกติ ‘‘ปพุทฺโธ ปุริโส, ปพุทฺธํ ปทุม’’นฺติอาทีสุ วิย พุทฺธวา อญฺญาณนิทฺทาวิคเมน ญาณจกฺขูนิ อุมฺมีลนฺโต ปพุทฺโธ, คุเณหิ วา วิกสิโตติ กตฺตริ สิทฺเธน พุทฺธ-สทฺเทน ‘‘พุทฺโธ’’ติ ติภวเนกจูฬามณิปาทปงฺกชราครตโน ภควา โลกนาโถ วุจฺจติ, อิมสฺมิํ ปกฺเขปิ คตฺยตฺถาทิสุตฺเต อกมฺมกคฺคหเณน ปจฺจยวิธานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา สกมฺมกานํ ธาตูนํ กมฺมวจนิจฺฉาย อภาเว อกมฺมกภาวโต ‘‘ผลํ สยเมว ปกฺก’’นฺติอาทีสุ วิย โพธนตฺเถเยว พุธ-ธาตุโต กตฺตริ วิธานํ สิชฺฌติฯ อถ วา นีลคุณโยเคน ปฏาทีสุ นีลโวหาโร วิย ภาวสาธนํ พุทฺธ-สทฺทํ คเหตฺวา พุทฺธคุณโยคโต ‘‘พุทฺโธ’’ติ โวหรียติฯ เอวมเนกธา สิทฺเธน พุทฺธ-สทฺเทน วุจฺจมานํ ตํ ภควนฺตํ ตํ ธมฺมราชนฺติ อตฺโถฯ

‘‘เสฏฺฐํ อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติ ปททฺวยํ ‘‘พุทฺธ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธํ, เสฏฺฐํ, อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ นยโต ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.157; 3.6; ม. นิ. 1.147, 144; 3.434; สํ. นิ. 1.249; 5.479; อ. นิ. 5.14, 30; 6.25, 26; เนตฺติ. 93), ‘‘โย วทตํ ปวโร มนุเชสุ, สกฺยมุนี ภควา กตกิจฺโจ’’ติอาทีหิ (วิ. ว. 886) จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ทสฺสิตทูราวิทูรสนฺติกนิทานเหตุผลสตฺโตปการาวตฺถาธมฺมตฺถ- โลกุทฺธารตฺติกตฺตยสงฺคหิตํ สุปริสุทฺธํ พุทฺธคุณสมุทยํ นิรวเสสํ ทสฺเสติฯ อยเมว หิ พุทฺธคุณานํ นิรวเสสโต ทสฺสนูปาโย, ยทิทํ นยทสฺสนํฯ อิตรถา ปฏิปทวณฺณนาย อปริมิตานํ พุทฺธคุณานํ โก หิ นาม สมตฺโถ ปริยนฺตํ คนฺตุํฯ ยถาห –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ;

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร;

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; อป. อฏฺฐ. 2.7.20; พุ. วํ. อฏฺฐ. 4.4; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา; ที. นิ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. 1.1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 1.1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; วชิร. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; เนตฺติ. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา);

เอวเมเตหิ ตีหิ ปเทหิ นิรวเสสคุณสํกิตฺตนถุติยา วเสน ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ปณามสฺส จ วุตฺตตฺตา อิมาย อฑฺฒคาถาย พุทฺธรตนสงฺขาตปฐมวนฺทนียวตฺถุวิสยา ถุติปณามสภาวา วนฺทนา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตทนนฺตรํ ธมฺมรตนสฺส ปณามํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภวาภาวกรํ ธมฺม’’นฺติฯ เอตฺถ ภว-สทฺเทน ทฺเว ภวา วุตฺตา กมฺมภโว, อุปปตฺติภโวติฯ ตตฺถ กมฺมภโว ภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ ‘‘ภโว’’ติ วุจฺจติฯ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาโต ปน อุปปตฺติภโว อวิชฺชาตณฺหุปาทานสงฺขาราทิสหการิการณยุตฺเตน กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตกมฺมภวปจฺจเยน ยถารหํ ภวตีติ ‘‘ภโว’’ติ วุจฺจติฯ โส ปน กามภวรูปภวอรูปภวสญฺญีภวอสญฺญีภวเนวสญฺญีนาสญฺญีภว- เอกโวการภวจตุโวการภวปญฺจโวการภววเสน นววิโธฯ

เอวเมเตสุ นวสุ ภเวสุ ทสวิโธปิ ธมฺโม อตฺตานํ ธาเรนฺตสฺส ปุคฺคลสนฺตานสฺส อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรํ อปฺปฏิสนฺธิกตาสาธเนน ภเวสุ , ภวสฺส วา อภาวํ กโรตีติ ภวาภาวกโร, ตํ, อปราปรชาติปฺปพนฺธสฺส เหตุสมุคฺฆาเตน อปฺปวตฺติธมฺมตาปาทกนฺติ อตฺโถฯ

ธมฺมนฺติ อตฺตานํ ธาเรนฺเต จตูสุ อปาเยสุ, สํสาเร จ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, โส จตุมคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตนวโลกุตฺตรธมฺโม จ ตปฺปฏิปาทโก นวงฺคสาสนาปรนามเธยฺยจตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธปฺปเภทภินฺโน ปริยตฺติธมฺโม จาติ ทสวิโธฯ โสปิ นิปฺปริยายธมฺโม, ปริยายธมฺโม จาติ ทุวิโธฯ ตตฺถ นิปฺปริยายธมฺโม นาม อปาเย, สํสาเร วา ปธานเหตุภูตานํ อุทฺธมฺภาคิยานํ, โอรมฺภาคิยานญฺจ ทสนฺนํ สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺทเนน มคฺคธมฺโม, ตสฺส ตํกิจฺจนิปฺผตฺตินิมิตฺตภาเวน นิพฺพานธมฺโม จาติ ปญฺจวิโธปิ นิปฺปริยาเยน ปุคฺคลสนฺตานํ ธาเรตีติ กตฺวา ‘‘นิปฺปริยายธมฺโม’’ติ วุจฺจติฯ จตฺตาริ ปน สามญฺญผลานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหาเนน มคฺคานุคุณปฺปวตฺติยา, ปริยตฺติ จ มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส มูลการณภาวโตติ ปญฺจวิโธปิ ปริยายธมฺโม นามฯ

เอตฺตาวตา ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา (สํ. นิ. 1.249; อ. นิ. 3.76; ที. นิ. 3.6; อ. นิ. 6.10, 25, 26), ‘‘ราควิราคมเนชมโสก’’นฺติอาทีหิ (วิ. ว. 887) จ สุตฺตนฺเตหิ วุตฺตสฺส, ตทฏฺฐกถาทีสุ จ วณฺณิตสฺส สรณานุสฺสรณวเสนาปิ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติปฏิลาภการณสฺส อนวเสสสฺส ธมฺมรตนคุณสฺส นยโต อุทฺทิฏฺฐตฺตา จ ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ปณามสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ธมฺมรตนสงฺขาตสฺส ทุติยสฺส วนฺทนียสฺส ถุติปณามสภาวา วนฺทนา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตทนนฺตรํ สงฺฆรตนสฺส วนฺทนาสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘คณญฺเจว นิรงฺคณ’’นฺติฯ เอตฺถ ‘‘ราโค องฺคณํ โทโส องฺคณํ โมโห องฺคณ’’นฺติ (วิภ. 924) วุตฺเตหิ ราคาทิองฺคเณหิ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติวเสน นิคฺคโต วิมุตฺโตติ นิรงฺคโณ, ตํ นิรงฺคณํฯ อริยวํเส สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสงฺขาเตหิ คุณคเณหิ คณียตีติ คโณ, ตํฯ

เอตฺตาวตา ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา (สํ. นิ. 1.249; อ. นิ. 3.76; ที. นิ. 3.6; อ. นิ. 6.10, 25, 26;), ‘‘ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ, จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสู’’ติอาทีหิ (วิ. ว. 888) จ เตหิ เตหิ สุตฺตปเทหิ วุตฺตานํ, ตทฏฺฐกถาทีสุ จ วณฺณิตานํ วิมลาตุลนิขิลวิสาลเปสลสีลาทินานปฺปการานคฺฆสงฺฆรตนคุณานํ สํกิตฺตนสภาวาย ถุติยา จ ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ เอเตน ยถาวุตฺตสรูปปเภทปณามสฺส วุตฺตตฺตา จ สงฺฆรตนสงฺขาตตติยวนฺทนียวตฺถุวิสยา ถุติปฺปณามสงฺขาตา วนฺทนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ สิรสาติ อตฺตปฺปสาทคารวาวหนฺเตน มุทฺธนาฯ วนฺทิตฺวาติ ปณมิตฺวา โถมิตฺวา วาฯ

เอวํ ปฐมคาถาย วนฺทนียสฺส รตนตฺตยสฺส ถุติปฺปณามสงฺขาตํ วนฺทนํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตราย สนฺทสฺเสตพฺพปโยชนาทิปฏิปาทิกาย คาถาย ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ อิมินา กิญฺจาปิ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ‘‘ภิกฺขู’’ติ กลฺยาณปุถุชฺชเนน สทฺธิํ อฏฺฐ อริยปุคฺคลา วุจฺจนฺติ, ปาฬิยํ (ปารา. 44-45; วิภ. 510) ปน ‘‘ภินฺนปฏํ ธาเรตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขนสีโลติ ภิกฺขู’’ติอาทินา ภิกฺขุสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวเสน นิพฺพจนนฺตรานิ ทสฺเสตฺวา ปาติโมกฺขสํวรสํวรณารหสฺเสว อธิปฺเปตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺโน, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ ทสฺสิตา สิกฺขากามา สาสนาวจารา กุลปุตฺตา อิธาธิปฺเปตา, เตสํ ภิกฺขูนญฺจฯ ภิกฺขุนีนญฺจาติ อฏฺฐวาจิกอุปสมฺปทากมฺเมน อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาตาทิสาเยว กุลธีตโร ทสฺสิตาฯ เอกโตปสมฺปนฺนาปิ สามญฺเญน คยฺหนฺติฯ เอกโตปสมฺปนฺนาติ จ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปชฺชิตฺวา ยาว ภิกฺขุสงฺเฆ น อุปสมฺปชฺชนฺติ, ตาว, ภิกฺขุนี จ ลิงฺคปริวตฺตเนน ภิกฺขุนิภาวปฺปตฺตา อธิปฺเปตา, ตาสํ ภิกฺขุนีนญฺจฯ

หิตตฺถายาติ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทกรณตฺถาย หิโนติ คจฺฉติ ยถาธิปฺเปตผลสาธเน ปวตฺตตีติ หิตนฺติ อโรคตาทิการณํ อมโตสธาทิ วุจฺจติฯ อิธ ปน สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติสิทฺธิการณํ ปาติโมกฺขสํวรสีลรกฺขนํ วุจฺจติ, ตทตฺถายฯ

สมาหิโต สมฺมา อาหิโต ปวตฺติโต วินิจฺฉยมคฺโค เอเตนาติ ‘‘สมาหิโต’’ติ ปกรณการโก ทสฺสิโตฯ อถ วา สมฺมา อาหิตํ วินยวินิจฺฉเย ฐปิตํ ปวตฺติตํ จิตฺตเมตสฺสาติ ‘‘สมาหิตจิตฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘สมาหิโต’’ติ วุตฺโตฯ ปรมคมฺภีรสุทุตฺตรวินยปิฏกตฺถวินิจฺฉเย ปวตฺตนารหสฺส อิมินา วิเสสเนน อตฺตนิ สมาหิตจิตฺตปฺปวตฺตินิมิตฺตภูโต อตฺตโน ญาณสฺส ปทฏฺฐานภูโต สมาธิ ทสฺสิโต เตน สมาธินา สมาหิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ

ปวกฺขามีติ ปกาเรน วกฺขามิ, เยน ปกาเรน วินยวินิจฺฉเย วุตฺเต อชฺชตนา มนฺทสติมติวีริยา ปฏิปชฺชนกา คมฺภีรตรํ วินยปิฏกตฺถวินิจฺฉยํ สุเขน อุคฺคณฺหิตุํ, ธาเรตุญฺจ สกฺโกนฺติ, ตาทิเสน ปการวิเสเสน วกฺขามีติ อตฺโถฯ สมาเสนาติ สมสนํ สํขิปนํ สมาโส, เตน, สํขิตฺตรุจิกานมุคฺฆาฏิตญฺญูนํ กตาธิการานํ ญาณุตฺตรานํ ปุคฺคลานญฺจ ปปญฺจภีรุกานํ คหณธารเณ มนฺทยนฺตานํ มนฺทพุทฺธีนญฺจ อุปการเกน นาติวิตฺถารกฺกเมนาติ อตฺโถฯ วินยสฺสาติ วินยปิฏกสฺสฯ ตญฺหิ –

‘‘วิวิธวิเสสนยตฺตา;

วินยนโต เจว กายวาจานํ;

วินยตฺถวิทูหิ อยํ;

วินโย ‘วินโย’ติ อกฺขาโต’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) –

วุตฺเตหิ อตฺถวิเสเสหิ ‘‘วินโย’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺส เอวํ สนฺทสฺสิตสภาวสฺส ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายู’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.ปฐมมหาสงฺคีติกถา) สงฺคีติการเกหิ มหากสฺสปาทีหิ อภิตฺถุตคุณสฺส วินยปิฏกุตฺตมสฺสฯ วินิจฺฉยนฺติ วิเสเสน, วิวิเธน วา อากาเรน วิปฺปฏิปตฺตินีหรณวเสน จียติ วิภชียตีติ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติ ลทฺธนามํ วิภชนํ, วินยวินิจฺฉยํ นาม ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ จ อลุตฺตสมาโสยํ ‘‘เทวานํปิยติสฺโส, กณฺเฐกาโฬ’’ติอาทีสุ วิยฯ

เอวํ ทุติยคาถาย กตฺตุนิมิตฺตปโยชนาภิธานาภิเธยฺยปกรณปฺปกาเรกเทสํ ทสฺเสตฺวา สกฺกจฺจสวนการณนิทสฺสนมุเขนาปิ ปกรณปฺปการาทิํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนากุล’’มิจฺจาทิฯ

ตตฺถ อนากุลนฺติ นตฺถิ เอตฺถ สทฺทโต, อตฺถโต, วินิจฺฉยโต วา อากุลํ ปุพฺพาปรวิโรโธ, มิสฺสตา วาติ อนากุโล, วินยวินิจฺฉโย, ตํ วทโต เม นิโพธถาติ สมฺพนฺโธฯ อสํกิณฺณนฺติ นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํฯ

มธุรตฺถปทกฺกมนฺติ ปทานํ กโม ปทกฺกโม, ปทคติ, สทฺทานมุจฺจารณนฺติ อตฺโถฯ มธุโร อตฺโถ จ ปทกฺกโม จ ยสฺส โส มธุรตฺถปทกฺกโม, ตํ –

‘‘ปทาสตฺตํ ปทตฺถานํ, มธุรตฺถมุทีริตํ;

เยน มชฺชนฺติ ธีมนฺโต, มธุเนว มธุพฺพตา’’ติฯ –

อิมินา ลกฺขเณน สทฺทานมตฺถานญฺจ วเสน ปทาสตฺตาปรนามเธยฺยมาธุริยาลงฺกาเรน สมลงฺกตตฺตา มธุรตฺถปทกฺกมํฯ

ปฏุภาวกรนฺติ ปฏติ คจฺฉติ ปชานาตีติ ปฏุ, ปญฺญวา, ปฏุโน ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตภูตา ปญฺญา, ตํ ปฏุภาวํ ปญฺญาวิเสสํ กโรติ ชเนตีติ ปฏุภาวกโร, ตํ, ปญฺญาวิเสสชนกนฺติ อตฺโถฯ เอตํ วินยสฺส วินิจฺฉยนฺติ โยชนาฯ ปรมนฺติ อุตฺตมํฯ วินยกฺกเมติ วินยปิฏเก, ตทตฺเถ จ, ปวตฺติกฺกเม ปฏุภาวกรนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ ตติยคาถาย ปกรณคุณาปเทเสน โสตุชนํ สมุสฺสาเหตฺวา อิทานิ ‘‘อปาร’’นฺติอาทิจตุตฺถคาถาย ปกรณญฺจ ตนฺนิสฺสยํ วินยปิฏกญฺจ นาวาสาครภาเวน ทสฺเสตฺวา ติโรภูโตปเมยฺโยปมานเภเทน รูปกาลงฺกาเรน ปกรณคุณํ ปกาเสนฺโต โสตุชนํ สมุตฺเตเชติฯ ตตฺถ อปารนฺติ นตฺถิ ปารํ เอตสฺสาติ อปาโร, วินยสาคโรฯ โส หิ ปุริมพุทฺธุปฺปาเทสุ สาสนํ ปสีทิตฺวา วินยปิฏเก อุคฺคหณธารณปฏิปาทนปฏิปตฺติวเสน อกตาธิกาเรหิ ปุคฺคเลหิ ทุรธิคมนียธมฺมตฺถนิรุตฺติปฏิภานปริยนฺตตาย ‘‘อปาโร’’ติ วุจฺจติฯ

โอตรนฺตานนฺติ สชฺฌายนสวนธารณาทิวเสน อชฺโฌคาหนฺตานํฯ สารนฺติ นิพฺพานสมฺปาปกภาเวน สารภูตาย อริยมคฺคสมฺภาราย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา มูลภูตปาติโมกฺขสํวรสงฺขาตสีลสารปฺปกาสกตาย สารํฯ วินยสาครนฺติ วินยปิฏกสงฺขาตํ สาครํฯ วินโย หิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา กาลปฺปตฺตชานนสฺสาปิ ธมฺมเสนาปติอาทีนมฺปิ อวิสยตฺตา อติคมฺภีราติวิตฺถิณฺณภาเวน สาคโร วิยาติ สาคโร, วินโย จ โส สาคโร จาติ วินยสาคโร, ตํ, อคาธาปารคุณโยคโต สาคโรปมํ วินยปิฏกนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยคาถาย ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีน’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘หิตตฺถายา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธตฺตา จ วากฺยนฺตเรหิ อนฺตริตภาเวน ทูรตฺตา จ ตํ อนาทิยิตฺวา เอตฺถ วินยสาครชฺโฌคาหนตทตฺถปฏิปชฺชนารหกตฺตุวิเสสสนฺทสฺสนตฺถาย ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีน’’นฺติ ปุน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นาวา วิย ภูโต นาวาภูโต, ตํ, นาวาฏฺฐานิยํ มหานาวาสทิสนฺติ อตฺโถฯ มโนรมนฺติ มโน รมติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มโนรโม, ตํ, อชฺฌายนโวหารปสุตานํ ปฏิปตฺติปรายนานญฺจ สาธูนํ มโนรมนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺตาวตา ปกรณคุณสํกิตฺตเนน โสตุชนํ สมุตฺเตเชตฺวา อิทานิ สกฺกจฺจสวเน นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา วินยนูปาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตํ อนากุลตาทิวิวิธานคฺฆคุณาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ, เตน เหตุนาติ อตฺโถฯ

วินยนูปายนฺติ วิวิธากาเรน, วิเสสนยโต วา กายวาจานํ นยนํ ทมนํ อกตฺตพฺพโต นิวตฺเตตฺวา กตฺตพฺเพสุ นิโยชนํ วินยนํ, อุเปจฺจ ตํ ผลํ อายติ อุปฺปชฺชตีติ อุปาโย, เหตุ, วินยนสฺส อุปาโย วินยนูปาโย, ตํ, กายชีวิตานเปกฺขานํ สิกฺขากามานํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ กายวาจานํ อนนุโลมิกวิปฺผนฺทิตาปนยนสงฺขาตทมนสฺส การณภูตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺตาวตา อตฺตนา กตฺตุมิจฺฉิเต ปกรเณ ปณฺฑิตานํ ปวตฺติเหตุภูตานํ อนากุลตาทิคุณานํ วิภาวนวเสน ‘‘อนากุล’’นฺติอาทิวิเสสนานิ วตฺวา อิทานิ สกฺกจฺจสวนาวโพเธ วิสยํ วิเสสิตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติฯ เอตฺถ จ ทุติยคาถาย ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ ‘‘ปวกฺขามี’’ติ กิริยาย กมฺมทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ตํ อิธ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิยมานมฺปิ ทูรสมฺพนฺธํ โหตีติ ตมนาเนตฺวา ‘‘นิโพธถา’’ติ อิมิสฺสา กิริยาย กมฺมสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปุนรุตฺติโทสาภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตนาติ เอตฺถ วิวิเธ อารมฺมเณ ขิตฺตํ เปสิตํ วิกฺขิตฺตํ, อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาทิปเรตํ อสมาหิตํ จิตฺตํ, น วิกฺขิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, ตปฺปฏิปกฺขํ สมาหิตํ กุสลจิตฺตํ, เตน, เอตสฺส ปกรณุตฺตมสฺส สวนาทิพฺยาปารํ วินา นานารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน วิกฺเขปมนาปนฺเนน สมาหิเตน จิตฺเตนาติ อตฺโถฯ ‘‘อวิกฺขิตฺเตน…เป.… นิโพธถา’’ติ วทนฺเตน จ ‘‘อวิกฺขิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม วิกฺขิตฺตสฺสา’’ติ วจนโต วิกฺขิตฺตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทาภาวโต อตฺตโน ปกรณตฺถภูตาย อธิสีลสิกฺขาย สมฺมาปฏิปชฺชนาปเทโส กโต โหติฯ

วทโต เมติ เอตฺถ ‘‘คารเวน จา’’ติ ปาฐเสโสฯ ตตฺถายมตฺโถ – ภาสมาเน มยิ คารเวน, ยถาวุตฺเตน การเณน จาติ สามิภุมฺมานมวิเสสตาย ‘‘เม’’ติ สามิวจนสฺส ‘‘มยี’’ติ อตฺถสมฺภวโต อยมตฺโถ วุตฺโตฯ ปกรณสฺส อนากุลตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตา จ วตฺตริ มยิ คารเวน จ สมาหิเตน เจตสาติ อธิปฺปาโยฯ

นิโพธถาติ วากฺยตฺถปทตฺถํ สนฺธายภาสิตตฺถภาวตฺถาทิวเสน นิเสสโต โพธถ, สกฺกจฺจํ สุตฺวา วินยวินิจฺฉยํ พุชฺฌถ วิชานาถาติ อตฺโถ, จินฺตาภาวนามยญาณานํ มูลภูตปกรณวิสยํ สุตมยญาณํ นิปฺผาเทถาติ อธิปฺปาโยฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภิกฺขุวิภงฺโค