ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา

[889] เอวํ นาติวิตฺถารสงฺเขปโต นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐสฺส ปาจิตฺติยกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตโน วจนสฺส มุสาภาวํ ญตฺวา, อทิฏฺฐํ ‘‘ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา นเยน มุสาวาเท สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณเนติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จ มุสาภณเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 2)ฯ ‘‘มุสาวาเท’’ติ หิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, มุสาวาทนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทวา ภณนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อนุปปริกฺขิตฺวา เวเคน ทิฏฺฐมฺปิ ‘‘อทิฏฺฐํ เม’’ติ วทนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ทวา ภณติ นาม สหสา ภณตี’’ติ ปทภาชนีอฏฺฐกถายํ ‘‘สหสา ภณตีติ อวีมํสิตฺวา อนุปธาเรตฺวา เวเคน ทิฏฺฐมฺปิ ‘อทิฏฺฐํ เม’ติ ภณตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 11)ฯ รวา ภณนฺตสฺสาติ ‘‘จีวร’’นฺติ วตฺตุกามสฺส ‘‘จีร’’นฺติ วจนํ วิย มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ‘‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’’ติ อญฺญํ ภณนฺตสฺสฯ ยถาห ‘‘รวา ภณติ นาม ‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’ติ อญฺญํ ภณตี’’ติฯ

[890] อญฺญตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกาทีสุฯ อตฺตนา อลทฺธํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ‘‘ลทฺธํ มยา’’ติ มุสา ยสฺส ภณติ, เตน ตงฺขณเมว สุตฺวา ตทตฺเถ ญาเต ปาราชิกสฺส, อญฺญาเต กาลนฺตเรน ญาเต จ ปริยายวจเน จ ญาเต ถุลฺลจฺจยสฺส, ปริยายวจเน อวิญฺญาเต ทุกฺกฏสฺส, ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปเท ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส ‘‘อาปนฺโน’’ติ มุสาภณเน สงฺฆาทิเสสสฺส, โอมสวาทสิกฺขาปเท ทุพฺภาสิตสฺส จ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘มุสาวาทสฺส การณา ปญฺจ อาปตฺติโย’’ติฯ อิมาย ปาจิตฺติยา สทฺธิํ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติฯ

สมฺปชานมุสาวาทกถาวณฺณนาฯ

[891-3] วุตฺเตสุ ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ โยชนา, ปทภาชเน วุตฺเตสุ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกสานํ วเสน ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ อตฺโถ ฯ เตสุ กิเลสํ วินา สพฺเพเต หีนุกฺกฏฺฐวเสน ทฺวิปฺปการา โหนฺติฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘ชาติ นาม ทฺเว ชาติโย หีนา จ ชาติ อุกฺกฏฺฐา จ ชาตี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ จณฺฑาลาทิชาติ หีนา, ขตฺติยพฺราหฺมณชาติโย อุกฺกฏฺฐาฯ นาเมสุ อวกณฺณกชวกณฺณกาทินามานิ ทาสนามตฺตา หีนานิ, พุทฺธรกฺขิตาทินามานิ อุกฺกฏฺฐานิฯ โกสิยาทิโคตฺตํ หีนํ, โคตมาทิโคตฺตํ อุกฺกฏฺฐํฯ กมฺเมสุ วฑฺฒกิมณิการาทิกมฺมานิ หีนานิ, กสิวาณิชฺชาโครกฺขกมฺมานิ อุกฺกฏฺฐานิฯ สิปฺเปสุ นฬการกุมฺภการาทิสิปฺปํ หีนํ, มุทฺทาคณนาทิสิปฺปํ อุกฺกฏฺฐํฯ อาพาเธสุ สพฺเพปิ อาพาธา หีนา, อปิจ มธุเมโห ปีฬาชนกตฺตาภาวา อุกฺกฏฺโฐฯ ลิงฺเคสุ อติทีฆตาทโย หีนา, นาติทีฆตาทโย อุกฺกฏฺฐาฯ สพฺเพปิ กิเลสา หีนาฯ สพฺพาปตฺติโยปิ หีนา, อปิจ โสตาปตฺติสมาปตฺติ อุกฺกฏฺฐาฯ อกฺโกเสสุ ‘‘โอฏฺโฐสิ เมณฺโฑสิ โคโณสี’’ติอาทิโก หีโน, ‘‘ปณฺฑิโตสิ พฺยตฺโตสี’’ติอาทิโก อุกฺกฏฺโฐฯ

อญฺญตฺรญฺญาปเทเสนาติ ปริยายกถเนน วินาฯ โอมสนฺตสฺสาติ วจนปโตเทน โอวิชฺฌนฺตสฺสฯ สมฺพุทฺเธน ปกาสิตาติ ‘‘จณฺฑาโลสิ เวโนสิ เนสาโทสิ รถกาโรสิ ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ สามํ สพฺพธมฺมาวโพธโต ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ ปญฺญาเตน ภควตา เทสิตาฯ

[894] เตเหวาติ ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูเหวฯ อญฺญาปเทเสน ภูเตน วา…เป.… อาปนฺนเมว วา อนุปสมฺปนฺนํ อกฺโกสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สมฺพุทฺเธน ปกาสิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิธ ภูตาภูตปทานิ เตหีติ อเปกฺขิตฺวา พหุวจนนฺตานิ โยเชตพฺพานิฯ เอเตน ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’’ติอาทิทุติยวารตฺถํ (ปาจิ. 26) ทสฺเสนฺเตน ทุกฺกฏสาธนตฺเถน ตเทกการิยํ ตติยํ เยนูนวารญฺจ จตุตฺถํ น มยนฺติอาทิวารญฺจ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’ติ วาเร ปน ปริหริตฺวา วุตฺตภาเวน ทุกฺกฏํฯ เอเสว นโย ‘เยนูน…เป.… น มย’นฺติ วาเรสุปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 26)ฯ

ปาฬิมุตฺตปเทหิปีติ เอตฺถาปิ ตเถว ‘‘ภูเตน วา’’ติอาทีนิ ปทานิ สมฺพนฺธิตพฺพานิฯ ‘‘โจโรสิ, คณฺฐิเภทโกสี’’ติอาทิ ปาฬิมุตฺตปทํ นามฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตูสุ วาเรสุ, ปาฬิมุตฺตปเทสุ จฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน ปน จตูสุปิ วาเรสุ ทุกฺกฏเมวฯ ‘โจโรสิ, คณฺฐิเภทโกสี’ติอาทิวจเนหิ ปน อุปสมฺปนฺเนปิ อนุปสมฺปนฺเนปิ สพฺพวาเรสุ ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 26)ฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิมสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท ฐเปตฺวา ภิกฺขุํ ภิกฺขุนิอาทโย สพฺเพ สตฺตา อนุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน ฐิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 26) อฏฺฐกถายํ วุตฺตา อนุปสมฺปนฺนา สงฺคหิตาฯ เตเนเวตฺถาปิ วกฺขติ ‘‘ปวิฏฺฐานุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน อิธ จ ภิกฺขุนี’’ติฯ

[895] ทวกมฺยตาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.22, 23, 422; อ. นิ. 6.58; 9.9; มหานิ. 206; วิภ. 518) วิย ย-การโลโปฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วุตฺตปาจิตฺติยวตฺถูสุ จ ทุกฺกฏวตฺถูสุ จาติ สพฺพตฺเถวฯ

ทุพฺภาสิตมุทีริตนฺติ ‘‘จณฺฑาโลสิ…เป.… ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย ทุพฺภาสิตสฺสา’’ติ (ปาจิ. 32) วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปรมฺมุขา ปน ปาจิตฺติยวตฺถูหิ จ ทุกฺกฏวตฺถูหิ จ อกฺโกสเน ทุกฺกฏเมวฯ ตถา ทวกมฺยตาย ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสาปิ ทุพฺภาสิตเมวาติ อาจริยา วทนฺติฯ

[896-7] อตฺถํ ปุรกฺขตฺวา วทโต ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ธมฺโม นาม ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทิปาฬิเยวฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปาฬิํ วาเจนฺโต ธมฺมปุเรกฺขาโร’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 35)ฯ อนุสาสนี นาม ‘‘อิทานิปิ จณฺฑาโลสิ, มา ปาปธมฺมํ อกาสิ, มา ตโม ตมปรายโน อโหสี’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. 35) นเยน อฏฺฐกถายํ วุตฺตสรูปาเยว อนุสาสนีปุเรกฺขตาย ฐตฺวา วทนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตภาวโต อนฺตรา โกเธ อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติฯ

เอตฺถาติ อิมสฺมิํ โอมสวาทสิกฺขาปเทฯ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา มานสิกทุกฺขเวทนาว โหติฯ

โอมสวาทกถาวณฺณนาฯ

[898] ทุวิธาการโต ภิกฺขุเปสุญฺเญ อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา , สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถฯ ปิสุณา เอว เปสุญฺญํ, ตาย วาจาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล สหจริยนเยน ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสุญฺญํ, ภิกฺขูนํ เปสุญฺญํ ภิกฺขุเปสุญฺญํ, ตสฺมิํ ภิกฺขุเปสุญฺเญฯ

ปทภาชเน ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสุญฺญํ อุปสํหรติ ‘อิตฺถนฺนาโม ตํ ‘จณฺฑาโล…เป.… ปุกฺกุโส’ติ ภณตี’ติ อาปตฺติ…เป.… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 39) วุตฺตตฺตา สยํ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ อญฺญตเรน อญฺญํ อุปสมฺปนฺนํ ปรมฺมุขา อกฺโกสนฺตสฺส สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺขมานสรูเปสุ อตฺตโน ปิยกามตาเภทาธิปฺปายสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ การเณสุ อญฺญตรการณํ ปฏิจฺจ ‘‘อสุโก ตุยฺหํ เอวํ วทตี’’ติ เปสุญฺญํ หรติ, ตสฺส เปสุญฺญกถนนิมิตฺตํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ

ทุวิธาการโตติ เอตฺถ อาการ-สทฺโท การณปริยาโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺวีหากาเรหีติ ทฺวีหิ การเณหี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 38)ฯ เอตฺถ การณํ นาม อธิปฺปายวิเสโสฯ ตํ การณํ อธิปฺปายมุเขน ทสฺเสตุมาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ อตฺตโน ปิยกามสฺสาติ อตฺตโน ปิยภาวกามสฺส เปสุญฺญํ ภณนฺตสฺส, อตฺตโน ปิยภาวํ กามยนฺตสฺสาติ อตฺโถ, ตาทิเสน อธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวํ อหํ เอตสฺส ปิโย ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิยภาวํ ปตฺถยมานสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 38)ฯ ปรเภทตฺถิโนปิ วาติ อกฺโกสกสฺส จ อตฺตโน เปสุญฺญวจนํ สุณนฺตสฺส จาติ อุภินฺนํ เภทํ อิจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถ, เภทาธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปรสฺส ปเรน เภทํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 38)ฯ

[899] ปริยายนเยน อกฺโกสนฺตสฺส วจนสฺส…เป.… ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, ปริยายอกฺโกสวจนํ สุตฺวา ปรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘อิตฺถนฺนาโม สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา…เป.… ภณติ, น โส อญฺญํ ภณติ, ตํเยว ภณตีติ อาปตฺติ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (ปาจิ. 41)ฯ ปาฬิมุตฺตนเยน อกฺโกสนฺตสฺส วจนสฺส…เป.… ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘โจโรสิ, คณฺฐิเภทโกสี’’ติอาทินา ทสฺสิโต ปาฬิมุตฺตนโย นามฯ

[900] อนุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสํ อุปสมฺปนฺนํ หรโตปิ จ ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ จ-สทฺเทน อุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสํ อนุปสมฺปนฺนํ หรโตปิ จ, อนุปสมฺปนฺนสฺส อกฺโกสํ อนุปสมฺปนฺนํ หรโตปิ จ ตถา ทุกฺกฏนฺติ วิกปฺปทฺวยญฺจ สมุจฺจิโนติฯ ‘‘อิธาปิ ภิกฺขุนิํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพ อนุปสมฺปนฺนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 38) อฏฺฐกถาวจนโต ‘‘ภิกฺขุนี’’ติ อุปลกฺขณํฯ

[901] น เจว ปิยกามสฺสาติ ปิยภาวํ อกามยนฺตสฺส จฯ น เภทตฺถิโนปิ จาติ เภทํ อนิจฺฉนฺตสฺส จฯ ปาปานํ ครหตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘เกวล’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอกํ อกฺโกสนฺตํ, เอกญฺจ ขมนฺตํ ทิสฺวา ‘อโห นิลฺลชฺโช, อีทิสมฺปิ นาม อายสฺมนฺตํ ปุน วตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสตี’ติ เอวํ เกวลํ ปาปครหิตาย ภณนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 38)ฯ

เปสุญฺญกถาวณฺณนาฯ

[903] อญฺเญนาติ สามเณราทินาฯ ‘‘ยญฺจ ปทํ ยญฺจ อนุปทํ ยญฺจ อนฺวกฺขรํ ยญฺจ อนุพฺยญฺชนํ, สพฺพเมตํ ปทโส นามา’’ติ (ปาจิ. 46) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อวยเว สมุทาโยปจารวเสน ‘‘ปิฏกตฺตย’’นฺติ ตเทกเทสปทาทิ เอว วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ เอตฺถ ปทาทิสรูปํ อฏฺฐกถาย เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท อธิปฺเปโตฯ อนุปทนฺติ ทุติโย ปาโทฯ อนฺวกฺขรนฺติ เอเกกมกฺขรํฯ อนุพฺยญฺชนนฺติ ปุริมพฺยญฺชเนน สทิสํ ปจฺฉาพฺยญฺชน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 45)ฯ อิทํ คาถามยเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ วา เอกมกฺขรํ อนฺวกฺขรํ, อกฺขรสมูโห อนุพฺยญฺชนํ, อกฺขรานุพฺยญฺชนสมูโห ปทํ, ปฐมปทํ ปทเมว, ทุติยํ อนุปทนฺติ เอวเมตฺถ นานากรณํ เวทิตพฺพ’’นฺติปิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 45) วุตฺตํฯ อิทํ จุณฺณิยเทสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ธมฺมนฺติ พุทฺธภาสิตาทิปาฬิธมฺมํฯ ปฏิสมฺภิทายญฺหิ ธมฺมปญฺจเก ปาฬิปิ ธมฺโมติ วุตฺตาฯ ธมฺมปญฺจกํ นาม ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลากุสลํ เจติ เอเต ธมฺมสญฺญิตาติ นิทฺทิฏฺฐํฯ เอตฺถ หิ ภาสิตนฺติ ปาฬิ วุตฺตาฯ อฏฺฐกถานิสฺสิโตปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉติฯ โส จ ปุพฺเพ มคธภาสาย ฐิโต สงฺคีติตฺตยารุฬฺโห คเหตพฺโพฯ

‘‘สห ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต ปฏฺฐเปตฺวา เอกโต โอสาเปนฺตี’’ติอาทินา (ปาจิ. 46) ปทภาชนาคตนเยน อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธิํ อารภิตฺวา เอกโต อุจฺจารณวเสน ปทํ วา อนุปทํ วา อนฺวกฺขรํ วา อนุพฺยญฺชนํ วา วทโต ปทาทิคณนาวเสน ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[904] สงฺคีติํ อนารุฬฺเหสุ ธมฺเมสุ ราโชวาทาทโย สุตฺตนฺตา อาปตฺติชนกาเยวาติ มหาปจฺจริยาทิสุ วุตฺตาติ โยชนาฯ ราโชวาโท นาม เอโก สุตฺตนฺโตฯ อาทิ-สทฺเทน ติกฺขินฺทฺริยาทิสุตฺตนฺตา คหิตาฯ

[905] ภิกฺขุสฺมิมฺปิ ภิกฺขุนิยาปิ จ อนุปสมฺปนฺนสญฺญิโน, วิมติสฺส วา ภิกฺขุสฺส ตถา ปทโสธมฺเม ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ

[906-7] เอกโต อุทฺทิสาเปตีติ เอกโต อุทฺเทสํ คณฺหนฺเตหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธิํ อุจฺจารณวเสน อุทฺทิสาเปติฯ สชฺฌายํ วา กโรตีติ ตถา เอกโต สชฺฌายติฯ

‘‘สเจ เอกคาถาย เอโก ปาโท น อาคจฺฉติ, เสสํ อาคจฺฉติ, อยํ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺโถ นามฯ เอส นโย สุตฺเตปิ เวทิตพฺโพตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 48) อฏฺฐกถาวจนโต ปคุณคนฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ เสโสฯ โอปาเตตีติ ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ เอกโต ภณติฯ อุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสิตพฺพํฯ เตนาติ อนุปสมฺปนฺเนนฯ

[908] ยสฺมา อิทํ ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ วาจโต จ สมุฏฺฐาติ, วาจาจิตฺตทฺวยาปิ จ สมุฏฺฐาติ, ตสฺมา อิทํ สมุฏฺฐานํ ปทโสธมฺมสญฺญิตนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

ปทโสธมฺมกถาวณฺณนาฯ

[909-10] สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเน เสนาสเน ติสฺสนฺนํ ปน รตฺตีนํ โย ปน ภิกฺขุ รตฺติยํ ฐเปตฺวา ภิกฺขุํ อญฺเญน สเจ นิปชฺเชยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ ปฏิจฺฉาทนสมตฺถํ อิธ ฉทนญฺจ ปริจฺฉนฺนญฺจ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 51) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ฉทนารหํ อิฏฺฐกาสิลาสุธาติณปณฺณาทีนํ เยน เกนจิ สพฺพโส ฉาทิตํ เสนาสนํ สพฺพจฺฉนฺนํฯ ‘‘ภูมิโต ปฏฺฐาย ยาว ฉทนํ อาหจฺจ ปากาเรน วา อญฺเญน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนปิ ปริกฺขิตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 51) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา เยน เกนจิ ปริกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาทิตเสนาสนํ สพฺพปริจฺฉนฺนํฯ ‘‘ฉทนํ อนาหจฺจ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตาปิ สพฺพปริจฺฉนฺนาเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 51) กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘ทิยฑฺฒา’’ติอาทินา วกฺขติฯ

เอวํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเน เอกสฺมิํ เสนาสเน โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺนโต อญฺเญน เอเกน วา อเนเกหิ วา ติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา จตุตฺถรตฺติํ อาทิํ กตฺวา สพฺพรตฺตีสุ สูริยตฺถงฺคมโต ปฏฺฐาย สกลรตฺติยํ ปฐมํ วา ปจฺฉา วา อปุพฺพาจริมํ วา ปิฏฺฐิํ ปสาเรตฺวา สเจ เอกเสนาสเน เสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺส เทวสิกํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อิทํ วิธานํ ‘‘อปิเจตฺถ เอกาวาสาทิกมฺปิ จตุกฺกํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. 51) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

‘‘เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺเน ฉนฺเน’’ติ อิมินาปิ เอวเมว โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ยสฺสา ปน อุปริ พหุตรํ ฐานํ ฉนฺนํ, อปฺปํ อจฺฉนฺนํ, สมนฺตโต จ พหุตรํ ปริกฺขิตฺตํ, อปฺปํ อปริกฺขิตฺตํ, อยํ เยภุยฺเยนฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 51) อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เยภุยฺเยน ฉนฺนปริจฺฉนฺนํ เวทิตพฺพํฯ อตฺโถ วุตฺตนโยเยวฯ ‘‘เยภุยฺเยน ปํสุกา’’ติ เอตสฺส อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) ตีสุ ทฺเว เยภุยฺยํ นาม, อิธ ปน ปทโสธมฺเม ‘‘เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถ’’นฺติ เอตสฺส อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 48) ‘‘เอกคาถายา’’ติอาทิวิวรเณ วิย จตูสุ ตโยปิ ภาคา เยภุยฺยํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

[911] เมถุนสฺส ปโหนกํ ยํ ปน วตฺถุ ปฐมปาราชิกาย นิทฺทิฏฺฐํ อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ, เตน ปฐมปาราชิกวตฺถุนา ปุคฺคเลน สห นิปชฺชิตฺวา อาปตฺติ สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ

[912-3] ‘‘อุโภ วา นิปชฺชนฺตี’’ติ วิกปฺปสฺส ปฐมคาถาทฺวเยเนว อตฺถโต ทสฺสิตตฺตา ปุพฺพาปริยวเสนปิ สมฺภวนฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติอาทินา (ปาจิ. 52-54) นเยน ทสฺสิตปกฺขทฺวยํ นิทสฺเสตุมาห ‘‘นิปนฺเน’’ติอาทิฯ ‘‘อุฏฺฐหิตฺวา’’ติ อิทํ วิจฺฉาวเสน คเหตพฺพํฯ

อนุปสมฺปนฺนคณนายปิ วาติ พหูสุ อนุปสมฺปนฺเนสุ เตสํ คณนาย จฯ อนุปสมฺปนฺเนสุ พหูสุ เตสํ คณนาย เอกสฺส ภิกฺขุโน พหู อาปตฺติโย โหนฺตีติ เอวํ ทสฺสเนน อุปสมฺปนฺเนสุ พหูสุ เอกสฺมิํ อนุปสมฺปนฺเน สติ เตสญฺจ ตสฺส ปโยคคณนาย อาปชฺชิตพฺพา พหู อาปตฺติโย จ อุโภสุปิ พหูสุ เอเกกสฺเสว อุปสมฺปนฺนสฺส อนุปสมฺปนฺนคณนาย พหู อาปตฺติโย จ โหนฺตีติปิ ทสฺสิตํ โหติฯ

[914] เอเกเนว ทฺวาเรน วฬญฺชิตพฺพโต เอกูปจาเร สตคพฺเภปิ เสนาสเน อุปสมฺปนฺโน เอกสฺมิํ คพฺเภ วสนฺโต อตฺตนา สยนคพฺเภ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา วา อปิทหิตฺวา วา จตุตฺถรตฺติยํ สยติ เจ, อุปริมตเล, อวเสสคพฺเภสุ จ สยนฺเตหิ อนุปสมฺปนฺเนหิ ปุพฺเพ วุตฺตอาปตฺตินิยโมเยวาติ ทสฺสนตฺถมาห ‘‘สเจ ปิธายา’’ติอาทิฯ คพฺภทฺวารํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘คพฺภ’’นฺติ วุตฺตํฯ จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย นิปชฺชติ, อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนน สหา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อาปตฺติ ปาจิตฺติยํฯ

[915] ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธนาติ วฑฺฒกิรตเนน ทิยฑฺฒรตนุพฺเพเธนฯ ปากาโร นาม นิฏฺฐิโตฯ จยนํ นาม วิปฺปกตปากาโรติปิ วทนฺติฯ อิมินา จ อาฬินฺทสฺส อคฺคหณตฺถํ ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปิ ชคติ ปริกฺเขปสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 51) อฏฺฐกถา ปมาณนฺติ วทนฺติฯ ชคตีติ อาฬินฺทํฯ อาทิ-สทฺเทน ภิตฺติปณฺณาวรณาทิคหณํฯ

[916] ทุสฺสกุฏิยนฺติ วตฺถกุฏิยํฯ

[917] ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทิปฺปเภทโต เยภุยฺยาทิปฺปเภทโต’’ติ อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ

ปฐเมน อาทิ-สทฺเทน สพฺพจฺฉนฺนเยภุยฺยปริจฺฉนฺนสพฺพจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนเยภุยฺยจฺฉนฺน- สพฺพปริจฺฉนฺนอุปฑฺฒจฺฉนฺนสงฺขาตานิ จตฺตาริ เสนาสนานิ คหิตานิฯ คาถาย สรูเปน วุตฺตสพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺเนน สทฺธิํ ปญฺจ เสนาสนานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติฯ ทุติเยน อาทิ-สทฺเทน เยภุยฺยจฺฉนฺนเยภุยฺยปริจฺฉนฺน เยภุยฺยจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺน เยภุยฺยปริจฺฉนฺนอุปฑฺฒจฺฉนฺนสงฺขาตานิ ตีณิ เสนาสนานิ คหิตานิฯ อิเม อฏฺฐ วิกปฺปา ลพฺภนฺติฯ กสฺมา วุตฺตํ ‘‘สตฺต ปาจิตฺติยานี’’ติ? มหาอฏฺฐกถาย วุตฺตตฺตาฯ ยถาห ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปน ‘สพฺพจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน อุปฑฺฒจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ , เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน อุปฑฺฒจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติเยน สทฺธิํ สตฺต ปาจิตฺติยานี’ติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 53)ฯ

กสฺมา ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘อฏฺฐ ปาจิตฺติยานี’’ติ วตฺวา ‘‘สตฺตา’’ติ คณนปริจฺเฉโท กโตติ? นิสฺสนฺเทเห ตาว ‘‘เสยฺยา นาม สพฺพจฺฉนฺนา สพฺพปริจฺฉนฺนา, เยภุยฺเยนจฺฉนฺนา เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺนา’ติ (ปาจิ. 52) ปาฬิยํ อาคเตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ เอกสฺมิํ วุตฺตปาจิตฺติยํ คเหตฺวา ปาฬิยํ วุตฺเตน ปาจิตฺติเยน ‘สตฺตา’ติ วุตฺต’’นฺติ ปริหาโร ทสฺสิโตฯ สารตฺถทีปนิยญฺจ ‘‘สตฺต ปาจิตฺติยานี’ติ ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติยทฺวยํ สามญฺญโต เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํฯ วิสุํ ปน คยฺหมาเน สพฺพจฺฉนฺเน สพฺพปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน ปาจิตฺติยนฺติ อฏฺเฐว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.53) ปริหาโร วุตฺโตฯ

สพฺพเยภุยฺยอุปฑฺฒปเทสุ ฉนฺนปริจฺฉนฺนปเทหิ โยชิเตสุ นว วิกปฺปา สมฺภวนฺติ, เตสุ นวเม อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนวิกปฺเป ทุกฺกฏสฺส ทสฺสิตตฺตา ปาริเสสโต อิตเรสุ อฏฺฐสุ อฏฺฐ ปาจิตฺติยาเนว สมฺภวนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คุณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา ‘‘สตฺตา‘‘ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

[918] ‘‘อฑฺฒจฺฉนฺเน อฑฺฒปริจฺฉนฺเน’’ติ โยชนาฯ ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬจฺฉนฺเน’’ติ ยถากฺกเมน โยชนาฯ อิมินา อฏฺฐกถาคเตสุ ปญฺจสุ วิกปฺเปสุ ตติยวิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อาทิ-สทฺเทน สพฺพจฺฉนฺนาทโย เสสวิกปฺปา คหิตาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยนจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยนปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, ปาฬิยํ อาคตทุกฺกเฏน สห ปญฺจ ทุกฺกฏานีหิ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 53)ฯ ปาฬิยํ อาคตทุกฺกฏํ นาม อิมิสฺสาเยว คาถาย อาทิมฺหิเยว วุตฺตทุกฺกฏํฯ ยถาห ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 53)ฯ

จูฬจฺฉนฺนาทีนิ เจตฺถ เอวํ เวทิตพฺพานิ – ยสฺส จตูสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เสสา อจฺฉนฺนา, อิทํ จูฬกจฺฉนฺนํฯ ยสฺส ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ฉนฺนา, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ เยภุยฺเยนจฺฉนฺนํฯ ยสฺส ทฺวีสุ ภาเคสุ เอโก ฉนฺโน, เอโก อจฺฉนฺโน, อิทํ อุปฑฺฒจฺฉนฺนํ นาม เสนาสนํฯ จูฬปริจฺฉนฺนาทีนิ อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิฯ ฉนฺนาทีหิปีติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ สพฺพจูฬปริจฺฉนฺนฉนฺนาทีหิ จตูหิปิ สห อฑฺฒจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน ปญฺจธา ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนาฯ

[920] สพฺพจฺฉนฺนาทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน สพฺพอจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนอจฺฉนฺเน เยภุยฺเยนอปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. 54) ปาฬิยํ วุตฺตา อนาปตฺติวารเสสา จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตา ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน, อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน , จูฬกจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 53) ตโย อนาปตฺติวารา จ คหิตาฯ

[921] นิปนฺเนปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ‘‘ภิกฺขุ นิปนฺเน อนุปสมฺปนฺโน นิสีทติ, อุโภ วา นิสีทนฺตี’’ติ (ปาจิ. 54) ปาฬิยํ วุตฺตปการนฺตเร สมุจฺจิโนติฯ

สหเสยฺยกถาวณฺณนาฯ

[922] อปิ-สทฺเทน ปเคว มหตฺตริยาติ ทสฺเสติฯ สหเสยฺยํ ปกปฺเปยฺยาติ ยถาวุตฺตลกฺขณํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนาทิเสนาสนํ ปวิสิตฺวา สูริยตฺถงฺคมโต ปฏฺฐาย ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว ปิฏฺฐิปฺปสารณลกฺขณํ เสยฺยํ กปฺเปยฺยฯ

[923-4] เทวิยาติ เทวิตฺถิยาฯ ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ โคธาทิกายฯ ‘‘เมถุนวตฺถุภูตายา’’ติ อิมินา เมถุนธมฺมสฺส อวตฺถุภูตาย สหเสยฺยาย โทสาภาวํ ทสฺเสติฯ วตฺถูนํ คณนายาติ มาตุคามสฺส คณนาย จ ตาสญฺจ อตฺตโน จ ปโยคคณนาย จฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ มาตุคาเมน ตโย ทิวเส สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา จตุตฺถทิวเส สหเสยฺยาย ทฺวีหิปิ สิกฺขาปเทหิ อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏวตฺถุภูตาย อิตฺถิยา ตตฺเถว สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา จตุตฺถทิวเส รตฺติยํ สหเสยฺยาย อิมินา สิกฺขาปเทน อาปชฺชิตพฺพทุกฺกเฏน สห ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทุติยสหเสยฺยกถาวณฺณนาฯ

[926] ฉปฺปญฺจวาจาหิ อุทฺธํ อิตฺถิยา ธมฺมํ ภณนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ อิตฺถิยาติ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิญฺญู ปฏิพลา โหติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตมนุสฺสิตฺถิยาฯ ภณนฺตสฺสาติ วกฺขมานลกฺขณํ ธมฺมํ ฉหิ ปเทหิ อุตฺตริ ภณนฺตสฺสฯ วิญฺญุํ ปุริสวิคฺคหํ วินาติ ‘‘วิญฺญู นาม ปุริสวิคฺคโห ปฏิพโล โหติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ (ปาจิ. 64) ปาฬิยํ วุตฺตสวนูปจารคตมนุสฺสปุริสํ วินาฯ ธมฺมนฺติ วกฺขมานปฺปการสรูปํ เทสนาธมฺมํฯ

[927] คาถามยา, จุณฺณิยคนฺถมยาติ ทุวิธา เทสนา, ตตฺถ คาถามยเทสนาย วาจา นาม คาถาปาทลกฺขณาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘คาถาปาโท’’ติอาทิฯ จุณฺณิยเทสนายํ ปน วาจาปริจฺเฉโท วิภตฺยนฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ เตนาห คณฺฐิปเท ‘‘เอโก คาถาปาโท’ติ อิทํ คาถาพนฺธเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญตฺถ ปน วิภตฺติอนฺตปทเมว คเหตพฺพ’’นฺติฯ ปทโสธมฺมํ นิทฺทิฏฺฐํ ธมฺมนฺติ ปิฏกตฺตยํฯ ‘‘อฏฺฐกถ’’นฺติ อิมินา สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ โปราณฏฺฐกถํ คเหตพฺพํฯ เตเนว คณฺฐิปเท วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐกถํ ธมฺมปทชาตกาทิวตฺถุญฺจา’’ติฯ อิมินาปิ โปราณกํ สงฺคีติอารุฬฺหเมว อฏฺฐกถํ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ อฏฺฐกถาทิปาฐํ ฐเปตฺวา ทมิฬาทิภาสนฺตเรน ยถารุจิ กเถตุํ วฏฺฏตีติฯ

[928] ปทาทีนํ วสา ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสาติ โยชนาฯ เทเสนฺตสฺสาติ ปทโสธมฺเม วุตฺตลกฺขณปทาทิสรูปาหิ ฉหิ วาจาหิ อุตฺตริ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺสฯ ปทาทิคณนายาติ ยถาวุตฺตลกฺขณปทอนุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยญฺชนคณนายฯ

[929] ปุริสวิคฺคหนฺติ มนุสฺสปุริสเวสํฯ เอตฺถ ติรจฺฉานคตา นาม เวสนิมฺมานารหา อิทฺธิมนฺตา นาคสุปณฺณาฯ

[931] วทโตติ อธิกํ ธมฺมํ ภาสโตฯ

[932] อิตฺถิรูปนฺติ มนุสฺสิตฺถิเวสํฯ ติรจฺฉานคติตฺถิยาติ วุตฺตสรูปาย ติรจฺฉานคติตฺถิยาฯ

[933] สยํ อุฏฺฐาย นิสีทิตฺวา ปุน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ สมฺพนฺโธฯ มาตุคามสฺส วา ตถาติ เอตฺถ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา วุตฺตปฺปการสฺส คหิตตฺตา อุฏฺฐาย นิสินฺนสฺส มาตุคามสฺส ปุน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อุฏฺฐายา’’ติอาทินา อิริยาปถปริวตฺตนทสฺสเนน นานาอิริยาปเถปิ อนาปตฺติํ ทีเปติฯ

[934] อญฺญิสฺสา ปุน อญฺญิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อาคตาคตายา’’ติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญสฺส มาตุคามสฺสาติ เอกิสฺสา เทเสตฺวา ปุน อาคตาคตาย อญฺญิสฺสาปิ เทเสตีติ เอวํ เอกาสเน นิสินฺโน มาตุคามสตสหสฺสนฺนมฺปิ เทเสตีติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 66)ฯ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน ‘‘ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถตี’’ติ (ปาจิ. 66) อิทํ สมุจฺจิโนติฯ ‘‘ทีฆนิกาโย กิมตฺถิโย ภนฺเต’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉโต มาตุคามสฺส สพฺพํ ทีฆนิกายํ วทโตปิ อนาปตฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถตีติ มาตุคาโม ‘ทีฆนิกาโย นาม ภนฺเต กิมตฺถํ ทีเปตี’ติ ปุจฺฉติ, เอวํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ภิกฺขุ สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 66)ฯ เอตฺถ จ สพฺพํ เจปิ ทีฆนิกายํ กเถตีติ ยาว น นิฏฺฐาติ, ตาว ปุนทิวเสปิ กเถติฯ

[935] ธมฺมสฺส เทสนาย, วิญฺญุมนุสฺสปุริสสฺส อสนฺนิหิตกรเณน จ อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยากฺริยํฯ

ธมฺมเทสนากถาวณฺณนาฯ

[936] มหคฺคตํ รูปารูปชฺฌานํฯ ปณีตํ โลกุตฺตรธมฺมํฯ ปธานภาวํ นีตนฺติ ปณีตํฯ อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทินา (ปารา. 201) นเยน จตุตฺถปาราชิเก วุตฺตนเยน วทนฺตสฺสฯ ปรินิพฺพานกาเล จ ปุฏฺฐกาเล จ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ อตฺตนา ลทฺธสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรเจตพฺพตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา ภิกฺขุนิํ ภิกฺขุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อญฺญสฺสา’’ติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปรินิพฺพานกาเล, หิ อนฺตรา วา อติกฑฺฒิยมาเนน อุปสมฺปนฺนสฺส ภูตํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 77)ฯ ภูเตติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อาโรจิเต’’ติ วตฺตพฺพํ, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, อตฺตโน สนฺตาเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สิทฺธอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[937] โน เจ ชานาติ โส วุตฺตนฺติ ยสฺส อาโรเจติ, โส สเจ สุตกฺขเณเยว วุตฺตนเยเนว ‘‘เอส ปฐมชฺฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ โน ชานาติฯ ปริยายวจเนติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติ เอวมาทิปริยายวจเนฯ ยสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อาโรเจติ, โส สเจ สุตสมนนฺตรํ ‘‘เอส เอวํ วทตี’’ติ วุตฺตํ โน ชานาติ, ตาทิสสฺส อาโรเจนฺตสฺส ภิกฺขุโน โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺส ภูตสฺส ปริยายวจเน จ ภิกฺขุโน อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ

[938] ตถารูเป การเณ สตีติ ปรสฺส การณภาวํ ญตฺวาปิ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนสมุตฺเตชนสมฺปหํสนาทิกรสงฺขาเต การเณ สติฯ สพฺพสฺสาปีติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนสฺส สพฺพสฺสฯ สีลาทินฺติ สีลสุตปริยตฺติคุณํฯ วทโตติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ

[939] ตทสมฺภวาติ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนสฺส อุมฺมาทาทีนํ อสมฺภวาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ อุมฺมาทสฺส วา จิตฺตกฺเขปสฺส วา อภาวาติฯ มหาปจฺจริยมฺปิ หิ วิจาริต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 77)ฯ อุมฺมตฺตกปทสฺส อวจเน การณํ วทนฺเตเนว ขิตฺตจิตฺตาทิปทานํ อวจเน การณญฺจ อุปลกฺขณโต ทสฺสิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ มคฺคผลทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตานํ อริยานเมว หิ อุมฺมตฺตกาทิภาโว นตฺถิฯ ฌานลาภิโน ปน ตสฺมิํ สติ ฌานา ปริหายนฺติ, ตสฺมา เตสํ อภูตาโรจนปจฺจยา อนาปตฺติ วตฺตพฺพา, น ภูตาโรจนปจฺจยาฯ

[940] อิมิสฺสาปตฺติยา อญฺญตฺร ฌานมคฺคาทิลาภีนํ อญฺญสฺส อสมฺภวา ‘‘กุสลาพฺยากเตเหว ทฺวิจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน อริยปุคฺคเลเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปณฺณตฺติํ อชานนฺตา ปน ฌานลาภี ปุถุชฺชนา นานาวตฺถุมฺหิ โลภวเสน อกุสลจิตฺเตนาปิ น อาโรเจนฺตีติ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถาปิ พหุเลน กุสลาพฺยากตานเมว สมฺภโวติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวิเวทนํ สุโขเปกฺขาวเสนฯ อิทญฺจ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติอชานนวเสน อจิตฺตกสมุฏฺฐานํ โหติฯ อริยา เจตฺถ ปณฺณตฺติํ ชานนฺตา วีติกฺกมํ น กโรนฺติ, ปุถุชฺชนา ปน ปณฺณตฺติํ ชานิตฺวาปิ วีติกฺกมํ กโรนฺติฯ

เต จ สตฺถุโน อาณาวีติกฺกมเจตนาย พลวอกุสลภาวโต ฌานา ปริหายนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ภูตาโรจนกถาวณฺณนาฯ

[941] ภิกฺขุโน ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ภิกฺขุสมฺมุติํ ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺเน อาโรเจนฺตสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตีติ โยชนาฯ ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺตินฺติ สงฺฆาทิเสโสฯ นนุ จ ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. 79) ปทภาชเน ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา ทสฺสิตา, กสฺมา อิธ สงฺฆาทิเสโสว คหิโตติ? วุจฺจเต – ปาราชิกํ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิธ ปน สงฺฆาทิเสโสเยว ภควตา อธิปฺเปโตติ อฏฺฐกถายํ วิจาริตเมตํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘ปาราชิกานิ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, สงฺฆาทิเสสํ ปน อิธ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 78)ฯ วกฺขติ จ ‘‘อิธ สงฺฆาทิเสสาว, ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติโย มตา’’ติฯ อนุปสมฺปนฺเนติ ‘‘ภิกฺขุญฺจ ภิกฺขุนิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน’’ติ (ปาจิ. 80) ปทภาชเน นิทฺทิฏฺฐอนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

ฐเปตฺวา ภิกฺขุสมฺมุตินฺติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขุสมฺมุติ อาปตฺติปริยนฺตา น กุลปริยนฺตา’’ติอาทินา (ปาจิ. 80) ปทภาชเน ทสฺสิตํ อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายติํ สํวรตฺถํ หิโรตฺตปฺปชนนตฺถํ อาปตฺติโย วา อุปาสกกุลานิ วา อุภยเมว วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา อปริจฺฉินฺทิตฺวา วา อาปตฺติโย อาโรเจตุํ สงฺเฆน สงฺฆมชฺเฌ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตสมฺมุติํ ฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อภิณฺหาปตฺติกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘เอวเมส ปเรสุ หิโรตฺตปฺเปนาปิ อายติํ สํวรํ อาปชฺชิสฺสตี’ติ ตสฺส ภิกฺขุโน หิเตสิตาย ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา สงฺเฆน กาตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 80)ฯ

[942] ฆเฏตฺวา วทนฺตสฺเสวาติ เอวกาโร ยถาฐาเน โยเชตพฺโพฯ เอวกาเรน พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ วกฺขติ ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทินาฯ ‘‘อสุจิํ โมเจตฺวา’’ติ อิมินา วตฺถุมาห, ‘‘สงฺฆาทิเสส’’นฺติ อิมินา อาปตฺติํฯ วชฺชเมว วชฺชตาฯ ‘‘ปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ อิมสฺสายํ ปริยาโยฯ ‘‘อยํ อสุจิํ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติ วตฺถุนา สทฺธิํ ฆเฏตฺวา อาปตฺติํ วทนฺตสฺส วชฺชตา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ

[943] สุทฺธสฺสาติ ปาราชิกมนาปนฺนสฺสฯ วทนฺติ วทนเหตุ, วตฺถุนา สทฺธิํ สงฺฆาทิเสสสฺส กถนโตติ อตฺโถฯ

[944] อทุฏฺฐุลฺลายาติ สงฺฆาทิเสสโต อญฺญาย อาปตฺติยาฯ ทุฏฺฐุลฺลสญฺญิโนติ สงฺฆาทิเสสสญฺญิโนฯ เสสา อาปตฺติโยปิ วาติ สงฺฆาทิเสสํ วินา เสเส ฉฬาปตฺติกฺขนฺเธฯ

[945] ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติฯ ปญฺจธา มตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารํ อาโรเจนฺตสฺส ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปญฺจธา มตํ ทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารนฺติ จ ปาณาติปาตาทิปญฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมา คหิตาฯ เกจิ ปน ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทโย ปญฺจา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ ปาณาติปาตาทีนิ หิ ทเสว สิกฺขาปทานิ สามเณรานํ ปญฺญตฺตานิฯ เตสํ ปญฺญตฺเตสุเยว จ สิกฺขาปเทสุ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลวิจารณา กาตพฺพา, น จ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทีนิ วิสุํ เตสํ ปญฺญตฺตานิ อตฺถีติฯ

อถ ภิกฺขุโน ทุฏฺฐุลฺลสงฺขาตานิ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทีนิ อนุปสมฺปนฺนสฺส กิํ นาม โหนฺตีติ? อชฺฌาจาโร นาม โหนฺตีติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ…เป.… อชฺฌาจาโร นามาติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 82)ฯ อิมินาปิ เจตํ สิทฺธํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิ ทุฏฺฐุลฺลํ นาม น โหตี’’ติฯ ‘‘อชฺฌาจาโร นามา’’ติ หิ วทนฺโต อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิ เกวลํ อชฺฌาจาโร นาม โหติ, น ปน ทุฏฺฐุลฺโล นาม อชฺฌาจาโรติ ทีเปติฯ ‘‘อชฺฌาจาโร นามา’’ติ จ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา, อกตฺตพฺพรูปตฺตา จ อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทีนิ ทณฺฑกมฺมวตฺถุปกฺขํ ภชนฺติฯ ตานิ จ อญฺญสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส อวณฺณกามตาย อาโรเจนฺโต ภิกฺขุ ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ วทนฺติฯ อิธ ปน อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน สามเณรสามเณริสิกฺขมานานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ

อทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารนฺติ โยชนาฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ จ อชฺฌาหริตพฺพานิฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ยถาวุตฺเตหิ ปญฺจสิกฺขาปเทหิ อญฺญํ วิกาลโภชนาทิํ อทุฏฺฐุลฺลํ อชฺฌาจารํ วาฯ ยถาห ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ วา อทุฏฺฐุลฺลํ วา อชฺฌาจาร’’นฺติอาทิ (ปาจิ. 82)ฯ

[946] เกวลํ วตฺถุํ วา อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘อยํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุมตฺตํ อาโรเจนฺตสฺสฯ เกวลํ อาปตฺติํ วา อาโรเจนฺตสฺสาติ ‘‘อยํ ปาราชิกํ อาปนฺโน, อยํ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อาปตฺติมตฺตํ อาโรเจนฺตสฺส จฯ

ภิกฺขุสมฺมุติยาติ เอตฺถ วตฺถุนา ฆเฏตฺวา อาปตฺติํ อาโรเจนฺตสฺสาติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ เอตํ ปรามสติฯ

ทุฏฺฐุลฺลาโรจนกถาวณฺณนาฯ

[948] อกปฺปิยํ ปถวินฺติ ปทภาชเน ‘‘ทฺเว ปถวิโย ชาตา จ ปถวี อชาตา จ ปถวี’’ติ (ปาจิ. 86) อุทฺทิสิตฺวา –

‘‘ชาตา นาม ปถวี สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา อปฺปปาสาณา อปฺปสกฺขรา อปฺปกถลา อปฺปมรุมฺพา อปฺปวาลิกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนมตฺติกา, อทฑฺฒาปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวีฯ โยปิ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, อยมฺปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. 86) จ,

‘‘อชาตา นาม ปถวี สุทฺธปาสาณา สุทฺธสกฺขรา สุทฺธกถลา สุทฺธมรุมฺพา สุทฺธวาลิกา อปฺปปํสุ อปฺปมตฺติกา เยภุยฺเยนปาสาณา เยภุยฺเยนสกฺขรา เยภุยฺเยนกถลา เยภุยฺเยนมรุมฺพา เยภุยฺเยนวาลิกา, ทฑฺฒาปิ วุจฺจติ อชาตา ปถวีฯ โยปิ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา อูนจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ, อยมฺปิ วุจฺจติ อชาตา ปถวี’’ติ (ปาจิ. 86) จ –

นิทฺทิฏฺฐาสุ ทฺวีสุ ปถวีสุ ชาตปถวิสงฺขาตํ อกปฺปิยปถวิํฯ

เอตฺถ ปาสาณาทีนํ ลกฺขณํ อฏฺฐกถายํ ‘‘มุฏฺฐิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพา, มุฏฺฐิปฺปมาณา สกฺขราฯ กถลาติ กปาลขณฺฑานิฯ มรุมฺพาติ กฏสกฺขราฯ

วาลิกาติ วาลุกาเยวา’’ติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เยภุยฺเยนปํสุกาทีนํ ลกฺขณํ ‘‘เยภุยฺเยนปํสุกาติ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา ปํสุ, เอโก ปาสาณาทีสุ อญฺญตโร โกฏฺฐาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) จ ‘‘อทฑฺฒาปีติ อุทฺธนปตฺตปจนกุมฺภการาวาปาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒา’’ติอาทิ อฏฺฐกถาโต จ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อปฺปปํสุอปฺปมตฺติกา’’ติ ทฺวีสุปิ ปเทสุ นิทฺเทสรูเปน เยภุยฺเยนปาสาณาทิปทปญฺจกํ วุตฺตํ, ตตฺถาปิ อตฺโถ เยภุยฺเยนปํสุปทาทีสุ วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺโพฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํเยว หิ ทฺวินฺนํ ปเภททสฺสนเมต’’นฺติ (ปาจิ. 86)ฯ

ขเณยฺย วาติ เอวรูปํ อกปฺปิยปถวิปเทสํ อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺเฐนาปิ สมฺมุญฺชนิสลากายปิ สยํ วา ขณติฯ ขณาเปยฺย วาติ อญฺเญน วา ‘‘อิทํ ขณาหี’’ติอาทินา อกปฺปิยโวหาเรน ขณาเปยฺยฯ เภทาเปยฺยาติ ตเถว เภทาเปยฺยฯ ภินฺเทยฺย วาติ ปสฺสาวธาราทีหิปิ ภินฺเทยฺยฯ อธิการวเสน วา-สทฺทสฺส สพฺพกิริยาปเทหิ สมฺพนฺโธ ลพฺภตีติ เภทาเปยฺย จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อิธ อวุตฺตสฺส ‘‘ทหติ วา, ทหาเปติ วา’’ติ ปททฺวยสฺส สมุจฺจยโกติ เวทิตพฺโพฯ อนฺตมโส ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต สยํ วา ทหติ, อญฺเญน วา ทหาเปตีติอาทิ อิเมสํ ปทานํ อฏฺฐกถาวเสน (ปาจิ. อฏฺฐ. 87) เวทิตพฺพํฯ ปาจิตฺติยํ สิยาติ ขณนฺตสฺส, ภินฺทนฺตสฺส จ ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติยํฯ

[949] อาณาเปนฺตสฺส อาณตฺติคณนาย, ทหนฺตสฺส อคฺคิปาตคณนาย โหตีติ อิทํ ‘‘ปหาเร ปหาเร ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิอฏฺฐกถาวจนวเสน เวทิตพฺพํ, อิมเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘สยเมวา’’ติอาทิฯ

[950] อาณาเปนฺตสฺสาติ สกิํ อาณาเปนฺตสฺสฯ

[951] ‘‘ขณาเปยฺยา’’ติ สามญฺญวจนสฺส อปวาททสฺสนตฺถํ ‘‘ขณ โปกฺขรณิ’’นฺติอาทิมาหฯ โกจิ โทโส น วิชฺชตีติ เอตฺถ โปกฺขรณิอาวาฏาทิสทฺทานํ ปถวิปริยายตฺตาภาวโต เอวํวจเนน อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[952] ‘‘อิมํ อิธา’’ติอาทีนํ ปทานํ ปจฺจกฺขภูตาธิปฺเปตภูมิวาจกตฺตา เตหิ โยเชตฺวา วุตฺตสฺส ตสฺเสว ปโยคสฺส อาปตฺติกรภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิฯ

[953] กนฺทนฺติ ตาลาทิกนฺทํฯ กุรุนฺทนฺติ กุลโจจรุกฺขํฯ ถูณนฺติ ถมฺภํฯ ขาณุกนฺติ สาขาวิฏปรหิตํ รุกฺขาวยวํฯ มูลนฺติ ปถวิยา สุปฺปติฏฺฐิตภาวกรํ รุกฺขาวยวํฯ วฏฺฏตีติ อนิยเมตฺวา วจเนน อนาปตฺติภาวโต วฏฺฏติฯ

[954] อิมนฺติ ปจฺจกฺขปรามาสปเทน นิยเมตฺวา วจนโต อาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘นิยเมตฺวาน วตฺตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติฯ

[955] ฆเฏหิ อุสฺสิญฺจิตุนฺติ ฆเฏหิ คเหตฺวา อวสิญฺจิตุํฯ ตนุกทฺทโมติ ชมฺพาโลฯ พหลํ กทฺทมํ ภิกฺขุนา อปเนตุํ น จ วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํฯ

[956] นทิยาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คงฺคากนฺทราทีนํ คหณํฯ ‘‘ตฏ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ วฏฺฐนฺติ วุฏฺฐีหิ โอวฏฺฐญฺจฯ จาตุมาสนฺติ วิโกปนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, จาตุมาสพฺภนฺตเร วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ

[957] สเจ โตยสฺมิํ ปตติ ตฏนฺติ โยชนา, สเจ กูลํ ภิชฺชิตฺวา อนฺโตอุทเก ปตตีติฯ

เทเว วุฏฺเฐปีติ ปชฺชุนฺนเทเว วุฏฺเฐปิฯ วุฏฺฐ-สทฺโท กตฺตุสาธโนฯ จาตุมาสมติกฺกนฺเตปีติ โยชนาฯ ตตฺถ เหตุทสฺสนตฺถมาห ‘‘โตเย เทโว หิ วสฺสตี’’ติฯ

[958] โสณฺฑินฺติ ปาสาณโปกฺขรณิํฯ ตตฺถ ตูติ อุทกรหิเต ตสฺมิํ โสณฺฑิอาวาเฏฯ

[959] อนฺโตจาตุมาสํ โสเธตุํ ภินฺทิตุนฺติ โยชนาฯ ‘‘โสเธตุํ ภินฺทิตุํ วิโกเปตุ’’นฺติ กิริยาปเทหิ ‘‘รช’’นฺติ กมฺมปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตํ รโชราสิํ เทเว วุฏฺเฐ ปจฺฉา อุทกสฺส ฉินฺนตฺตา พหลภูมิสุกฺขมฺปิ วุฏฺฐิปาตทิวสโต ปฏฺฐาย อนฺโตจาตุมาเส โกเปตุํ ภินฺทิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ

[960] ปุณฺเณ โสณฺฑิมฺหิ ตํ รชํ วิโกเปตุํ วฏฺฏติ จาตุมาสโต อุทฺธนฺติ โยชนาฯ

[961] ‘‘ผุสายนฺเต’’ติ เอเตน ‘‘เทโว’’ติ อิทํ ภุมฺมวเสน วิปริณาเมตฺวา ‘‘เทเว ผุสายนฺเต’’ติ โยเชตพฺพํ, ปชฺชุนฺนเทเว วุฏฺฐิปาตํ กโรนฺเตติ อตฺโถฯ ปิฏฺฐิปาสาณเกติ ปาสาณปิฏฺเฐฯ ตมฺปีติ ตถา ปาสาณปิฏฺเฐ ลคฺคํ ตมฺปิ รชํฯ

[962] อกตปพฺภาโร นาม ยถา เหฏฺฐาภาโค วุฏฺฐิผุสิเตหิ น เตมียติ, ตถา นมิตฺวา ฐิตปพฺพตปฺปเทโสฯ อิทํ อโนวสฺสกฏฺฐาเน อุฏฺฐิตวมฺมิกานํ อุปลกฺขณํฯ

[963] อพฺโภกาเส วุฏฺฐิโต วมฺมิโก สเจ โอวฏฺโฐ, กํ จาตุมาสํ วิโกเปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ

จาตุมาสนฺติ วิโกปนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ รุกฺเขติ จ ถมฺภปาสาณาทีนํ อุปลกฺขณํฯ อุปจิกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กาฬกิปิลฺลิกาทีนํ คหณํฯ โส นโยติ ‘‘โอวฏฺฐทิวสโต อุตฺตริ จาตุมาสพฺภนฺตเร โกเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ยถาวุตฺโต นโยฯ

[964] มูสิกุกฺกิรํ นาม มูสิกาหิ อุทฺธฏปํสุฯ มูสิกานํ อุกฺกิโร มูสิกุกฺกิโรติ วิคฺคโหฯ โคกณฺฏกํ นาม คุนฺนํ ขุรานํ อุฏฺฐิตมตฺติกาฯ คณฺฑุปฺปาทมลํ นาม ภูลตาย มลมตฺติกาฯ สมฺพนฺธํ ปน ปกติภูมิํ อโกเปนฺเตน มตฺถกโต คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ

[965] กสีติ กสิตฏฺฐานํ, ตตฺถ นงฺคเลน อุทฺธฏมตฺติกา กสินงฺคลมตฺติกาฯ ‘‘อจฺฉินฺนา’’ติอิมินา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา อายตํ หุตฺวา ฐิตมตฺติกาปฏลมฺปิ อชาตปถวี สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ภูมิสมฺพนฺธา’’ติฯ สาติ กสินงฺคลมตฺติกาฯ

[966] เสนาสนนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุราณ’’นฺติ ปาฐเสโส คเหตพฺโพฯ โอวฏฺฐํ จาตุมาสโต อุทฺธํ น วิโกปเยติ โยชนาฯ

[967] ตโตติ โอวฏฺฐทิวสโต ปฏฺฐาย จาตุมาสาติกฺกนฺตเคหโตฯ ‘‘โคปานสิ’’นฺติ อิมินา โคปานสิมตฺถเก ฐิตอุปจิกาปํสุมฺหิ ภิชฺชนฺเตปิ อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ภิตฺติ’’นฺติ อิมินา ตเทกเทสํ ภิตฺติปาทาทิทารุมาหฯ อิทมฺปิ ภิตฺติมตฺติกํ อุปจิกามตฺติกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ถมฺภ’’นฺติ อิทมฺปิ ตํสมฺพนฺธปาการภูมิมตฺติกาอุปจิกาทิปํสุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปทรตฺถรนฺติ อตฺถตปทรํฯ

อิทมฺปิ ปทรานํ อุปริ มตฺติกาอุปจิกาปํสุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘โคปานสิ’’นฺติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ ปจฺเจกํ โยชนียํฯ ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา วิโกปนาธิปฺปายาภาวํ ทีเปติฯ

[968] คณฺหนฺตสฺสาติ เอตฺถ อนาทเร สามิวจนํ, ‘‘สุทฺธจิตฺเตนา’’ติ ปาฐเสโสฯ อิฏฺฐกาติ ฉทนิฏฺฐกาฯ อาทิ-สทฺเทน ปาสาณสมุทฺทเผณาทีนํ คหณํฯ ปตตีติ สุทฺธจิตฺเตน คณฺหนฺเต สเจ มตฺติกา ฉิชฺชิตฺวา ปตติ, อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ มตฺติกนฺติ ภิตฺติยํ, ฉทเน จ จาตุมาสาธิโกวฏฺฐมตฺติกํ, อโนวฏฺฐํ เจ, คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ยา ยา อตินฺตา, ตํ ตํ คณฺหาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86)ฯ ยทิ คณฺหติ, อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ

[969] อตินฺโตติ วสฺโสทเกน อตินฺโต, อิมินา วินิจฺฉิตพฺพวตฺถุํ ทสฺเสติฯ ตสฺส อนฺโตเคเห จ พหิ จ สมฺภวโต อนฺโตเคเห ฐิตสฺส ตาว วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตเคเห สเจ สิยา’’ติฯ วสฺโสทเกน ตินฺตาตินฺเตสุ ทฺวีสุ มตฺติกาปุญฺเชสุ อตินฺตํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘อโนวฏฺโฐ จา’’ติฯ

[970] วสฺโสทเกน ตินฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วุฏฺเฐ ปุน จา’’ติอาทิฯ ‘‘วุฏฺเฐ’’ติ อิมินา ‘‘มตฺติกาปุญฺโช’’ติ ปทํ ภุมฺมวเสน วิปริณาเมตฺวา วุฏฺเฐ มตฺติกาปุญฺเชติ โยเชตพฺพํ, ‘‘เอกทิวสมฺปี’’ติ เสโส, เคหสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘ฐิเต’’ติ วตฺตพฺพํ, เคหสฺมิํ ฐิเต มตฺติกาปุญฺเช วสฺโสทเกน เอกทิวสมฺปิ ตินฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วกฺขมานนเยน อญฺญตฺถ ปหริตฺวา อุฏฺฐิเตน เตน อเตมิตฺวา อุชุกํ ปติเตหิ วสฺสผุสิเตหิ ตินฺเตติ คเหตพฺพํฯ สเจ สพฺโพ ตินฺโต โหตีติ โยชนาฯ ‘‘มตฺติกาปุญฺโช’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

[971] ‘‘สพฺโพ’’ติ อิมินา วิเสสเนน พฺยวจฺฉินฺนํ เอกเทสตินฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยตฺตก’’นฺติอาทิฯ ตุ-สทฺโท อิมเมว วิเสสํ โชเตติฯ ยตฺตกนฺติ เหฏฺฐา อโนตริตฺวา มตฺถกโต, ปริยนฺตกโต จ ยตฺตกปฺปมาณํฯ ตตฺถาติ มตฺติกาปุญฺเชฯ ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ เอตสฺส ‘‘จาตุมาสจฺจเยนา’’ติ อนุวตฺตติฯ ‘‘อตินฺตํ…เป.… กปฺปิย’’นฺติ อิมินา อกปฺปิยฏฺฐานํ ปริหริตฺวา วา กปฺปิยการเกหิ กปฺปิยวจเนน หราเปตฺวา วา อตินฺตํ ฐานํ ยถากามํ วฬญฺเชตพฺพนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กปฺปิยการเกหี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86)ฯ

[972] วารินาติ อุชุกํ อากาสโต ปติตวสฺโสทเกนฯ อญฺญตฺถ ปหริตฺวา ตตฺถ ปติตฺวา เตมิเต วฏฺฏติฯ โส มตฺติกาปุญฺโชฯ ตโต ปรนฺติ เอกาพทฺธกาลโต อุตฺตริํ โส มตฺติกาปุญฺโช วารินา เตมิโต ภูมิยา เอกาพทฺโธ เจ โหติ, ตโต ปรํ สา ชาตา ปถวี เอว, โกเปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[973] ‘‘โอวฏฺโฐ’’ติ อิมินา อโนวฏฺฐปากาโร กปฺปิโยติ พฺยติเรกวเสน ทสฺเสติฯ ‘‘มตฺติกามโย’’ติ วิเสสเนน อิฏฺฐกปาการาทิํ พฺยวจฺฉินฺทติฯ ตสฺส ปน กปฺปิยภาวํ วกฺขติ ‘‘สเจ อิฏฺฐกปากาโร’’ติอาทินาฯ ‘‘จาตุมาสจฺจเย’’ติ อิมินา ตโต อนฺโต วิโกปนียภาวํ ทสฺเสติฯ

[974] ตตฺถาติ โอวฏฺเฐ มตฺติกปากาเรฯ อฆํสนฺโตวาติ ปาการมตฺติกํ อโกเปนฺโตฯ มตฺตโส ฉุปิตฺวาติ ปมาณโต มุทุกํ กตฺวา หตฺถตลํ ฐเปตฺวาฯ อลฺลหตฺเถนาติ อุทกตินฺเตน หตฺถตเลนฯ หตฺเถกเทโส หตฺโถ นามฯ

[975] เยภุยฺยกถเล ฐาเนติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ยสฺสา ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา กถลา โหนฺติ, ตาทิเส กปฺปิยปถวิฏฺฐาเนฯ

[976] อพฺโภกาเสติ อุปลกฺขณตฺตา อนฺโตเคเหปิ ถมฺภํ จาเลตฺวา ชาตปถวิํ วิโกเปตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวีสุปิ ฐาเนสุ สุทฺธจิตฺเตน นิทฺโทสภาวํ ยถาวุตฺเตน ‘‘ถมฺภํ วา ปทรตฺถรํฯ คณฺหิสฺสามี’ติ สญฺญาย, คเหตุํ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิมินา นเยนาหฯ ปถวินฺติ อกปฺปิยปถวิํฯ

[977] อุชุมุทฺธรโต น โทโสติ โยชนาฯ

[978] อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา จาเลตฺวา ปริวตฺเตตฺวาฯ ปวฏฺฏตีติ ปวฏฺเฏตฺวา ปวฏฺเฏตฺวา เนตีติ อตฺโถฯ สุทฺธจิตฺตสฺสาติ ‘‘ภูมิ ภิชฺชตี’’ติ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปาสาณํ ปวฏฺเฏตฺวา ปวฏฺเฏตฺวา หริสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺตวโตฯ

[979] ภูมิยํ ทารูนิ ผาเลนฺตานมฺปิ ภูมิยํ สาขาทีนิ กฑฺฒโต จาติ โยชนาฯ

[980] กณฺฏกนฺติ รุกฺขกณฺฏกํ, มจฺฉกณฺฏกญฺจฯ สูจิ นาม อโยมยทนฺตมยตมฺพมยกฏฺฐมยาทิสูจีนํ อญฺญตราฯ อฏฺฐิํ วาติ โคมหิํสาทีนํ อฏฺฐิํ วาฯ หีรํ วาติ นาฬิเกราทิหีรํ วาฯ อาโกเฏตุนฺติ ยถา เอกโกฏิ ภูมิํ ปวิสติ, ตถา ตาเฬตุํฯ ปเวเสตุนฺติ ภูมิํ คมยิตุํฯ

[981] ปสฺสาวํ มุตฺตํฯ เมทนินฺติ เอตฺถ อกปฺปิยปถวิมาหฯ ภินฺทิสฺสามีติ เอตฺถ ‘‘เอวํ จินฺเตตฺวา’’ติ เสโสฯ

[982] กโรนฺตสฺสาติ สุทฺธจิตฺเตน ปสฺสาวํ กโรนฺตสฺสาติโยเชตพฺพํฯ

‘‘สมฺมชฺชโต’’ติ อิทํ ‘‘สมฺมชฺชนฺเตนา’’ติ คเหตพฺพํ , ‘‘สมฺมชฺชนิยา’’ติ เสโส, อนนฺตรํ เมทนีปทํ อุปโยควเสน ‘‘เมทนิ’’นฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘วิสม’’นฺติ เสโส, ‘‘สมํ กาตุ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ, สมฺมชฺชนฺเตน อุจฺจฏฺฐานํ มทฺทิตฺวา, อาวาฏฏฺฐานํ ปเวเสตฺวา สมํ กาตุํ สมฺมชฺชนิยา ฆํเสตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วิสมํ ภูมิํ สมํ กริสฺสามีติ สมฺมชฺชนิยา ฆํสิตุมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86)ฯ

[983] ปาทงฺคุฏฺเฐน วาติ เอตฺถ สมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘กตฺตรยฏฺฐิยา ภูมิํ โกฏฺเฏนฺตี’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ ลิขิตุมฺปีติ ราชิํ กาตุมฺปิ ภูมิํ ภินฺทนฺเตนาติ โยชนาฯ ปาเทหีติ ปาทตเลหิฯ

[985] ภูมินฺติ อกปฺปิยภูมิํฯ ทหติ ทหาเปตีติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ จ ‘‘ตสฺสา’’ติ จ สมฺพนฺธวเสน ลพฺภติฯ ปตฺตํ ทหนฺตสฺสาติ ฉวิยา ถิรภาวตฺถํ ธูมํ คาหาเปตฺวา ติณุกฺกาทีหิ ปตฺตํ คณฺหนฺตสฺสฯ

[986] ตตฺตกาเนวาติ ฐานปฺปมาณาเนวฯ อิธาปิ ‘‘โย’’ติ จ ‘‘ตสฺสา’’ติ จ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ

[987] ภูมิยนฺติ อกปฺปิยภูมิยํฯ ปตฺตํ ปจียติ เอตฺถาติ ปตฺตปจนํ, กปาลํ, ตสฺมิํ กปาเลฯ

[988] โส อคฺคิ ตานิ ทารูนิ ทหนฺโต คนฺตฺวา เจ เอกํเสน ภูมิํ ทหติ, ตสฺมา ทารูนํ อุปริ อคฺคิํ ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[989] อิฏฺฐกา อาวปียนฺติ ปจฺจนฺติ เอตฺถาติ อิฏฺฐกาวาโป, โส เอว อิฏฺฐกาวาปโก, อิฏฺฐกาปจนฏฺฐานํฯ อาทิ-สทฺเทน กุมฺภการาวาปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

[990] อุปาทียตีติ อุปาทานํ, อินฺธนํ, น อุปาทานํ อนุปาทานํ, อินฺธนโต อญฺญํ, ตโต อนุปาทานโตติ อตฺโถฯ ขาณุเกติ มตขาณุเก จ สุกฺขรุกฺเข จ ภูมิคตํ อทตฺวา ‘‘นิพฺพาเปสฺสามี’’ติ อคฺคิทานํ วฏฺฏติฯ ปจฺฉา อุสฺสาเห กเตปิ น นิพฺพายติ, น โทโสติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน ภูมิํ อปฺปตฺตเมวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 87)ฯ

[991] ติณุกฺกนฺติ ติเณน พทฺธอุกฺกํฯ ติณุกฺกนฺติ อุปลกฺขณํฯ นาฬิเกรปณฺณาทีหิ พทฺธาปิ สงฺคยฺหนฺติฯ

[992] ตสฺส อคฺคิสฺส ปติตฏฺฐาเน อินฺธนํ ทตฺวา ปุน ตํ อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏตีติ มหาปจฺจริยํ รุตํ กถิตนฺติ โยชนาฯ

[993] ‘‘ตสฺส อปถวิย’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ วิมติสฺสุภยตฺถาปีติ ปถวิอปถวิทฺวเยปิ เวมติกสฺสฯ ตตฺถ ชาตา ปถวี, อิตรา อปถวีฯ

[994] อิมนฺติ อาวาฏํ, มตฺติกํ, ปํสุํ วาฯ

ปถวีขณนกถาวณฺณนาฯ

มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

[995] ภวนฺตสฺสาติ ชายนฺตสฺส, วฑฺฒมานสฺส จฯ ภูตสฺสาติ ชาตสฺส, วฑฺฒิตสฺส จาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภวนฺติ อหุวุญฺจาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ, ชาตา วฑฺฒิตา จา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 90)ฯ เอตฺถ จ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติฯ

‘‘อหุวุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ฐิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติฯ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชยนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, ‘‘อหุวุ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติฯ เอวํ ภูต-สทฺโท ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวิสโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘ภวนฺตสฺส ภูตสฺสา’’ติ อิมินา ปททฺวเยน ‘‘ภูตคามสฺสา’’ติ ปทสฺส ตุลฺยาธิกรณตาทสฺสเนน คาม-สทฺทสฺส ทิฏฺฐิคตวนนฺตาทิสทฺทานํ ทิฏฺฐิวนาทิสทฺทตฺเถ วิย ภูตสทฺทตฺเถ วุตฺติปกฺขมาหฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 90) ‘‘ภูตา เอว วา คาโม ภูตคาโม, ปติฏฺฐิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจน’’นฺติฯ ภูตานํ เทวตานํ คาโม นิวาโสติ วา ภูตคาโมฯ ภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา หิ หริตภาวมาปนฺนา ติณรุกฺขคจฺฉาทโย เทวตาหิ ปริคยฺหนฺตีติฯ ชายนฺตสฺส วฑฺฒนฺตสฺส วา สมฺปตฺตวุทฺธิมริยาทสฺส วา รุกฺขาทิโนติ อตฺโถฯ

ปาตพฺยตานิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ปาตพฺยภาโว ปาตพฺยตา, ‘‘เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต ปาตพฺยตา-สทฺทสฺส ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, สา นิมิตฺตํ เหตุ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺส ตํ ปาตพฺยตานิมิตฺตํฯ รุกฺขาทีนํ เฉทนผาลนาทิวเสน วิโกปนียตาสงฺขาตปาตพฺยตานิมิตฺตํ ปริภุญฺชิตพฺพตาเหตุ ปาจิตฺติยํ อุทีริตํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[996-7] โสติ ภูตคาโมฯ ติลพีชาทิโกติ ติลพีชเมตฺถ สุขุมปณฺณเสวาลาทิโกฯ อาทิ-สทฺเทน จ ตาทิสา อิตรา เสวาลชาติ คหิตาฯ ‘‘อุปริ ขุทฺทานุขุทฺทกปณฺณงฺกุโร, เหฏฺฐา ขุทฺทานุขุทฺทกมูลงฺกุโร เสวาโล ติลพีชํ นามา’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตนฺติฯ วิโกเปนฺตสฺส ตํ สพฺพนฺติ ภูมิยํ ปติฏฺฐาย อุทเก ชายมานกเสวาลาทิํ ภูมิยา อุปฺปาฏนจฺเฉทนวเสน ชเล เอว ปติฏฺฐิตํ สุขุมปณฺณนีลิกาทิํ อุทกโต อุทฺธรณจฺเฉทนวเสน ตํ สพฺพํ เสวาลํ วิโกเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

[998] หตฺเถน วิยูหิตฺวาติ ชลโต อโมเจตฺวา หตฺเถน ทูรโต อปเนตฺวาฯ ‘‘โหตี’’ติอาทิ ตสฺส เหตุสนฺทสฺสนตฺถํฯ สกลํ อนวเสสํ สพฺพํ ชลํ ตสฺส ยสฺมา ฐานํ โหติ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ

[999] เจจฺจาติ ชานนฺโตฯ ตํ เสวาลชาติกํ ชลา อุทฺธริตุํ อุทเกน วินา ภิกฺขุสฺส น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ฐานสงฺกมนญฺหิ ตนฺติ เหตุทสฺสนํฯ ตํ ตถากรณํ ยสฺมา ฐานสงฺกมนํ ฐานโต จาวนํ, ตสฺมา ตํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1000] ยถาวุตฺตสฺส พฺยติเรกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทเกนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุทเกนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ตํ เสวาลชาติกํฯ วาริสูติ เอตฺถ วาสํ วารยนฺตีติ วารี, เตสุฯ

[1001] ชเล วลฺลิติณาทีนีติ ชลมตฺถเก วลฺลิญฺจ ชายมานกรวลฺลิติณาทีนิ จฯ อุทฺธรนฺตสฺสาติ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตํ ภูมิโต, อุทเก ปติฏฺฐิตํ อุทกโต จ อุทฺธรนฺตสฺสฯ ตตฺถ อนฺตปกฺขํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โตยโต’’ติฯ วิโกเปนฺตสฺสาติ ขณฺฑนาทิวเสน โกเปนฺตสฺสฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อุทเก, เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ‘‘ตตฺเถวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 92) อฏฺฐกถาวจนโตฯ

[1002] เอตฺถาติ อุทเก เอวฯ วิโกเปนฺตสฺสาติ กปฺปิยํ อการาเปตฺวา เฉทนาทิํ กโรนฺตสฺสฯ ตานีติ ตถา ปเรหิ อุปฺปาฏิตตฺตา ภูตคามภาวโต มุตฺตานิ วลฺลิติณาทีนิฯ พีชคาเมนาติ มูลพีชคามาทิวเสนฯ

[1003] เอวํ อุทกฏฺเฐ สงฺเขปโต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิตรตฺราปิ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ถลฏฺเฐ’’ติอาทิฯ หริตขาณุโกติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ เสโสฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, กกุธกรญฺชาทีนํ ฉินฺนาวสิฏฺฐขาณุโกติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ภูตคาเมน สงฺคโห’’ติ อิมินา ตํวิโกปเน ปาจิตฺติยภาวํ ทีเปติฯ เอวมุปริปิฯ

[1004] นาฬิเกราทิกานํ ขาณูติ เอตฺถาปิ ‘‘อุปริหริโต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ‘‘พีชคาเมน สงฺคโห’’ติ อิมินา ทุกฺกฏวตฺถุตมาหฯ เอวมุปริปิฯ กิญฺจาปิ หิ ตาลนาฬิเกราทีนํ ขาณุ อุทฺธํ อวฑฺฒนโก ภูตคามสฺส การณํ น โหติ, ตถาปิ ภูตคามสงฺขาตนิพฺพตฺตปณฺณมูลพีชโต สมฺภูตตฺตา ภูตคามโต อุปฺปนฺโน นาม โหตีติ พีชคาเมน สงฺคหํ คจฺฉติฯ

[1005] ตถาปกาสิโตติ ‘‘พีชคาโม’’ติ วุตฺโตฯ

[1006] ผลิตา กทลี ยาว นีลปณฺณา, ตาว สา จ ภูตคาโมติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กทลี ปน ผลิตา ยาว นีลปณฺณา, ตาว ภูตคาเมเนว สงฺคหิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 92)ฯ นฬนฺติ ขุทฺทกเวฬุฯ เวฬูติ มหาเวฬุฯ ติณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สสฺสาทโย คหิตาฯ

[1007] โย อยํ ปน เวฬุ อคฺคโต ปฏฺฐาย ยทา สุสฺสติ, ตทา โส พีชคาเมน สงฺคหิโต นาม โหตีติ โยชนาฯ พีชคาเมนาติ ผฬุพีชคาเมนฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กตรพีชคาเมน? ผฬุพีชคาเมนา’’ติฯ

[1008] อินฺทสาโล สลฺลกีฯ อาทิ-สทฺเทน โสภญฺชนาทีนํ สงฺคโหฯ ตุ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ ‘‘กิญฺจาปิ ราสิกตทณฺฑเกหิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 92) วุตฺตวิเสสํ โชเตติฯ ฉินฺทิตฺวา ฐปิตทณฺฑเกสุ รตนมตฺตาสุปิ สาขาสุ อุฏฺฐิตาสุ ภูตคามํ อหุตฺวา พีชคามเมว โหติ อวิรุฬฺหมูลกตฺตาติ อยํ วินิจฺฉโย วินยญฺญุนา ญาโต กุกฺกุจฺจกานมุปการาย โหตีติ อาห ‘‘วิญฺเญยฺโย วินยญฺญุนา’’ติฯ อิมเมวตฺถํ ‘‘มูลมตฺเตปิ วา’’ติอาทินา วกฺขติฯ

[1009] มณฺฑปาทีนมตฺถายาติ มณฺฑปวติปาการาทีนมตฺถายฯ สเจ เต นิกฺขณนฺตีติ ยทิ เต อินฺทสาลาทิทณฺฑเก ภูมิยํ นิขณนฺติฯ นิคฺคเต มูลปณฺณสฺมินฺติ ตถา นิขาตทณฺฑโต มูเล จ ปณฺเณ จ ชาเตฯ ภูตคาเมน สงฺคโหติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, ‘‘วิญฺเญยฺโย’’ติ อธิกาโรฯ

[1010] นิคฺคเตปีติ ตติเยน ปิ-สทฺเทน อติขุทฺทกตํ สูเจติฯ

[1011] สกนฺทา ตาลฏฺฐีติ สกนฺทตาลพีชํฯ ปตฺตวฏฺฏีติ สูจิสณฺฐานา องฺกุรปตฺตวฏฺฏิฯ น จ พีชคาโมติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ ‘‘ภูตคาโม’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส พฺยติเรกวเสน ทสฺเสติฯ

[1012] นาฬิเกรตจนฺติ นาฬิเกรผลฉลฺลิํฯ ทนฺตสูจีวาติ ทนฺตมยสูจิ อิวฯ โสปีติ นาฬิเกโรปิฯ รุกฺขตจสทฺทานํ ผเลสุ วตฺตมานกาเลสุปิ ตํลิงฺคตา น วิรุชฺฌตีติ ‘‘โส’’ติ อาหาติ วิญฺญายติฯ

[1013] มิคสิงฺคสมานายาติ หริตวิสาณสทิสายฯ ปตฺตวฏฺฏิยาติ องฺกุรปตฺตวฏฺฏิยาฯ สติยาติ วิชฺชมานายฯ ภูตคาโมติ วุจฺจตีติ อมูลกภูตคาโมติ วุจฺจติฯ อิทํ นาฬิเกรสฺส อาเวณิกํ กตฺวา วุตฺตํฯ

จตุภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[1015-6] อมฺพฏฺฐีติ อมฺพพีชํฯ ชมฺพุฏฺฐีติ ชมฺพุพีชํฯ อาทิ-สทฺเทน มธุกปนสาทิพีชานํ คหณํฯ วนฺทากาติ รุกฺขาทนีฯ อญฺญํ วาติ ภณฺฑกทลิมโนรหํ วาฯ อสฺสาติ วนฺทากาทิโนฯ อมูลวลฺลีติ เอวํนามิกา วลฺลิฯ

[1017] โส เสวาโลติ โยชนาฯ

[1018] ฆํสิตฺวาติ เยน เกนจิ ฆํสิตฺวาฯ ตํ เสวาลํฯ ตสฺมาติ ตสฺมา ปาการาฯ

[1019] เสวาเล อปนีเตฯ อนฺโตติ ปานียฆฏาทีนํ อนฺโตกุจฺฉิมฺหิฯ กณฺณกํ อพฺโพหารนฺติ โยชนาฯ ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโล อุทเก อฏฺฐิตตฺตา, พีชคามานุโลมตฺตา จ ทุกฺกฏวตฺถูติ วทนฺติฯ กณฺณกํ นีลวณฺณมฺปิ อพฺโพหาริกเมวฯ

[1020] ปาสาณททฺทูติ มนุสฺสสรีเร โรคากาเรน ปาสาเณ ชายมานสฺเสตํ อธิวจนํฯ เสวาลนฺติ ปาสาณเสวาลํฯ เสเลยฺยกา นาม สิลาย สมฺภูตา เอกา สุคนฺธชาติฯ อปตฺตานีติ ปณฺณรหิตานิฯ

[1021] ปุปฺผิตนฺติ วิกสิตํฯ ตํ อหิจฺฉตฺตํฯ มกุลนฺติ อวิกสิตํฯ

[1022] อลฺลสฺมิํ รุกฺเข ตจํ วิโกเปตฺวา ยถา คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตถา ปปฺปฏิกมฺปิ นิยฺยาสมฺปิ วิโกเปตฺวา คเหตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา, ปาจิตฺติยเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ปปฺปฏิกมฺปีติ อลฺลตจมตฺถเก สุกฺขตจปฏลมฺปิฯ ‘‘อลฺลสฺมิ’’นฺติ อิมินา พฺยติเรเกน มตรุกฺเข โทสาภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ตจํ วิโกเปตฺวา’’ติ วจนโต รุกฺขตจมฺปิ ปปฺปฏิกมฺปิ สาลกปิตฺถาทินิยฺยาสมฺปิ รุกฺเข อลฺลตจํ อวิโกเปตฺวา มตฺถกโต ฉินฺทิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ

[1023] อกฺขรจฺฉินฺทนารเหสุ นุหิกทลิอาทีสุ รุกฺเขสุ, ตตฺถชาเตสุ ตาลปณฺณาทิเกสุ วา อกฺขรํ ลิขโต ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนาฯ ‘‘ตตฺถชาเตสู’’ติ อิมินา รุกฺขโต อปนีตปณฺเณสุ ลิขิตุํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ

[1024] ‘‘ปกฺกเมว วา’’ติ วิสุํ วจนโต ‘‘ผลํ วา’’ติ อิมินา อปกฺกํ ผลํ คหิตํฯ

[1025] ผลินิํสาขนฺติ ขาทนารหผลวติํ ชมฺพุสาขาทิกํ สาขํฯ คณฺหโต อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ คเหตพฺพํฯ สยํ ขาทิตุกาโม เจติ ตถา โอนมิตฺวา สาขโต โอจินิตฺวา ทินฺนผลํ สเจ สยํ ขาทิตุกาโม โหติฯ เอวํ ทาตุนฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ นาเมตฺวา ทาตุํฯ

[1026] ปรํ กญฺจิ อุกฺขิปิตฺวาติ อญฺญํ กญฺจิ อนุปสมฺปนฺนํ อุกฺขิปิตฺวาฯ ปุปฺผานิ โอจินนฺเตสูติ กุสุมานิ ลุนนฺเตสุฯ อยเมว วินิจฺฉโยติ สามญฺญนิทฺเทเสปิ เอตฺถ อตฺตโน นาเมตฺวา ทินฺนสาขาย ปุปฺผานิ ปานียวาสตฺถาย น คเหตพฺพานิฯ อนุปสมฺปนฺนํ อุกฺขิปิตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตฺวา คหิตปุปฺผานิ คเหตพฺพานีติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เตหิ ปน ปุปฺเผหิ ปานียํ น วาเสตพฺพํฯ

ปานียวาสตฺถิเกน สามเณรํ อุกฺขิปิตฺวา โอจินาเปตพฺพานี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 92)ฯ

[1027] ‘‘สาขา’’ติ ภินฺทิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา โมจิตา วุจฺจติฯ สาขีนนฺติ รุกฺขานํฯ ตนฺติ ยถาวุตฺตรุกฺขโต โมจิตสาขํฯ เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหติ, เตสํ สาขีนํ ตํ สาขํ กปฺปิยํ อการาเปตฺวา วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ‘‘เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตี’’ติ วุตฺตตฺตา เยสํ สาขา น รุหติ, เตสํ ตสฺสา กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถีติ วทนฺติฯ

[1028] อลฺลสิงฺคิเวราทิเกสุปีติ อาทิ-สทฺเทน วจลสุณาทีนํ คหณํฯ

[1029] อนิยามโต วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ นิยามสรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ รุกฺข’’นฺติอาทิวกฺขมานตฺตา อนิยามโตติ สามญฺญนิทฺเทเส ‘‘อิม’’นฺติ นิยามวจนาภาวโตติ คเหตพฺพํฯ

[1032] อุจฺฉุขณฺฑานนฺติ ปูรณโยเค สามิวจนํ, อุจฺฉุขณฺเฑหีติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพเมวาติ ปจฺฉิยํ ฐิตํ สพฺพํ ขณฺฑํฯ กตํ โหตีติ กตํ กปฺปิยํ โหติฯ เอกสฺมิํ กปฺปิเย กเตติ ปจฺฉิยํ สพฺพขณฺเฑสุ ผุสิตฺวา ฐิเตสุ เอกสฺมิํ ขณฺเฑ กปฺปิเย กเตฯ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชํเยว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. 250) อิติ วุตฺเตสุ อคฺคิสตฺถนเขสุ อญฺญตเรน ตตฺต อโยขณฺเฑน วา ชลิตคฺคินา วา สูจิมุเขน วา นขจฺเฉทเนน วา สตฺถกธาราย วา มนุสฺสสีหาทีนํ อุปฺปาฏิตานุปฺปาฏิตอปูตินเขน วา วิชฺฌิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา กปฺปิยํ กาตพฺพํฯ

กโรนฺเตน จ อนุปสมฺปนฺเนน ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเตเยว ‘‘กปฺปิย’’นฺติ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา อคฺคิปริชิตาทิ กากพฺพนฺติ คเหตพฺพํฯ วกฺขติ จ ‘‘กปฺปิยนฺติ…เป.… วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วจนํ ปน ยาย กายจิ วาจาย วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ปฐมํ อคฺคิํ นิกฺขิปิตฺวา นขาทีหิ วา วิชฺฌิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา กปฺปิยํ กาตพฺพํฯ กโรนฺเตน จ ตํ อนุทฺธริตฺวาว ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวา ปจฺฉา อุทฺธริตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ, ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺตุกาโม ‘‘กปฺป’’นฺติ เจ วทติ, วฏฺฏตีติ เกจิฯ

[1033] ทารุนฺติ อุจฺฉูหิ สทฺธิํ เอกโตพทฺธทารุํฯ ทารุํ วิชฺฌตีติ เอตฺถ ชานิตฺวาปิ วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยวฯ ‘‘เอกสิตฺเถปี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[1034] ตานิ อุจฺฉุทารูนิฯ ตนฺติ วลฺลิํ, รชฺชุํ วาฯ

[1035] มริจปกฺเกหีติ ปริณเตหิ มริจปกฺเกหิฯ อปริณตานํ ปน อพีชตฺตา กปฺปิเย อกเตปิ วฏฺฏติฯ อิทญฺจ เสตลสุณตจลสุณาทีหิ มิสฺสภตฺตสฺส อุปลกฺขณํฯ เอตฺถ จ ภตฺตสิตฺถสมฺพนฺธวเสน เอกาพทฺธตา เวทิตพฺพา, น ผลาทีนเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธวเสนฯ

[1036] ติลตณฺฑุลกาทิสูติ กปฺปิยํ กาตพฺพติเลหิ มิสฺสตณฺฑุลาทีสุฯ อาทิ-สทฺเทน กปฺปิยํ กาตพฺพวตฺถูหิ มิสฺสิตานิ อิตรวตฺถูนิ คหิตานิฯ เอกาพทฺเธ กปิตฺเถปีติ กฏาเหน พทฺธพีเช ปริณตกปิตฺถผเลปิฯ กฏาเหติ พทฺธมิญฺเช กปาเลฯ

[1037] กฏาหํ มุญฺจิตฺวาติ สุกฺขตฺตา สมนฺตโต กฏาหํ มุญฺจิตฺวาฯ มิญฺชกนฺติ ปริณตกปิตฺถผลมิญฺชํฯ ตํ กปิตฺถํ ภินฺทาเปตฺวาติ กปิตฺถกฏาหํ ภินฺทาเปตฺวา, อิทํ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํฯ

[1038] ‘‘อภูตคามอพีเชสู’’ติ ปทจฺเฉโท, อภูตคาเม จ อพีเช จาติ อตฺโถฯ นนุ จ ‘‘อพีเช พีชสญฺญี, เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 92) ปาฐํ วินา ‘‘อภูตคาเม ภูตคามสญฺญี’’ติ ปาโฐ นตฺถีติ อภูตคามคฺคหณํ กสฺมา กตนฺติ? วุจฺจเต – ตสฺมิํ ปาเฐ พีชํ ภูตคามญฺจ พีชคามํ พีชญฺจ พีชพีชนฺติ วตฺตพฺเพ เอกเสสนเยน ‘‘พีช’’นฺติ คเหตฺวา วินิจฺฉิตนฺติ อุภยํ วิภชิตฺวา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมิํ อภูตคามอพีชคามทฺวเยฯ อิมิสฺสา คาถาย ‘‘อภูตคาเม ภูตคามสญฺญิโน ทุกฺกฏํ, เวมติกสฺส ทุกฺกฏํ, อพีชคาเม พีชคามสญฺญิโน ทุกฺกฏํ, เวมติกสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ จตฺตาริ ทุกฺกฏานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺถ อภูตคามนฺติ พีชคามํ คเหตพฺพํฯ อพีชคามนฺติ โน พีชํฯ

[1039] ตตฺถ ตสฺมิํ ภูตคามพีชคามทฺวเยฯ ‘‘อตถาสญฺญิโน’’ติอาทีสุ ‘‘ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺสา’’ติ เสโส, อนาปตฺติ ปกาสิตาติ สมฺพนฺโธ, อภูตคามํ, อพีชนฺติ วา สญฺญิโน ภูตคามํ พีชมฺปิ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติ ปกาสิตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘พีเช อพีชสญฺญี ฉินฺทติ วา…เป.… อนาปตฺตี’’ติฯ

อสญฺจิจฺจ ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เอวมุปริปิ โยเชตพฺพํฯ คจฺฉนฺตสฺส ปาเทสุ คเหตฺวา วา อาลมฺพณกตฺตรยฏฺฐิยา ฆํสิตฺวา วา ติณาทีสุ ฉิชฺเชสุปิ ‘‘อิมํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อมนสิกตตฺตา อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อสติสฺสาติ อญฺญวิหิตสติสฺส วา อญฺเญน กถยโต วา ปาทงฺคุฏฺฐาทีหิ ติณาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺสฯ จ-กาเรน อิธ อวุตฺตํ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ อิทํ สมุจฺจิตํฯ ‘‘อิมํ ภูตคาม’’นฺติ วา ‘‘อิมสฺมิํ อคฺคิมฺหิ ปติเต อิมํ ฑยฺหตี’’ติ วา ‘‘อิมินา อิทํ ภิชฺชติ ฉิชฺชตี’’ติอาทิํ วา อชานนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

[1040] อิทํ จาติ อิทํ ภูตคามสิกฺขาปทญฺจฯ ติสมุฏฺฐานนฺติ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตวเสน ติสมุฏฺฐานํฯ เฉทนาทิกิริยาย อาปชฺชนโต กฺริยํฯ ติจิตฺตนฺติ ปณฺณตฺติํ อชานิตฺวา เจติยาทีสุ ติณคหนาทิกํ กโรนฺตสฺส อขีณาสวสฺส กุสลํ, ขีณาสวสฺส กิริยํ, ผลปุปฺผาทิโลเภน วิโกเปนฺตานํ เสขปุถุชฺชนานํ อกุสลนฺติ ติจิตฺตํฯ

ภูตคามกถาวณฺณนาฯ

[1041] อญฺญวาทวิเหสเก กมฺมสฺมิํ สงฺเฆน กเตติ โยชนา, อญฺญวาทกวิเหสกาโรปนกมฺเม ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ปจฺเจกํ สงฺเฆน กเตติ อตฺโถฯ ‘‘อญฺญํ วทตีติ อญฺญวาทกํ, อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺเสตํ นามํฯ วิเหเสตีติ วิเหสกํ, ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นาม’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 98) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ วตฺถุนา, อาปตฺติยา วา โจทนาย กตาย ตํ อวตฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน’’ติอาทินา (ปาจิ. 94) ปทภาชนานุกฺกเมน ปุจฺฉิตํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺส อวจนํ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณํ, ตํ กโรนฺโต อญฺญวาทโกฯ อิธ ปน ภาวปฺปธานวเสน กิริยา คหิตาฯ

ตเถว โจทิยมาโน หุตฺวา ปุจฺฉิตํ อวตฺตุกาโม หุตฺวา อาปตฺติภีรุกตาย อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณํ อกตฺวา สงฺฆํ วิเหเสตุํ ตุณฺหีภูโต วิเหสโก นามฯ เอตฺถาปิ ภาวปฺปธานวเสน กิริยาว คเหตพฺพาฯ อิธ ปน ตพฺภาวาโรปนกมฺมํ วุจฺจตีติ สํเขโปฯ ปุน ตถา กโรนฺตสฺสาติ ปุนปิ เตเนว ปกาเรน อญฺญวาทกวิเหสกานิ วิสุํ วิสุํ กโรนฺตสฺสฯ

ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ ปทภาชเน ‘‘โรปิเต อญฺญวาทเก’’ติอาทินา (ปาจิ. 100) นเยน จ ‘‘โรปิเต วิเหสเก’’ติอาทินา (ปาจิ. 100) นเยน จ วิสุํ วิสุํ ปาจิตฺติยสฺส วุตฺตตฺตา เอเกกสฺมิํ วตฺถุมฺหิ เอเกกาย อาปตฺติยา สมฺภวโต ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ คเหตพฺพํฯ

[1042] ธมฺเมติ เอตฺถ ‘‘กมฺเม’’ติ เสโสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญีติ ตีสุ วิกปฺเปสุฯ อธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กมฺเม อโรปิเตติ อญฺญวาทกกมฺมาโรปเน อกเตฯ เอวํ วทนฺตสฺสาติ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺสฯ วทนฺตสฺส จาติ เอตฺถ จกาเรน กมฺเม อโรปิเต เอวํ วิเหสนฺตสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ สมุจฺจิโนติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข กมฺเม อโรปิเตติ วิเหสกกาลมาหฯ

[1043] อาปนฺนนฺติ อตฺตนา อาปนฺนํฯ ภณฺฑนํ ภวิสฺสตีติ สญฺญิสฺสาติ มยา อิมสฺมิํ วุตฺเต สงฺฆสฺส ภณฺฑนกลหาทโย โหนฺตีติ สญฺญาย ตุณฺหี ภวนฺตสฺสฯ คิลานสฺสาติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยมุขโรคาทิยุตฺตสฺสฯ

[1044] กฺริยากฺริยนฺติ อญฺเญนญฺญปฏิจรณํ กฺริยํฯ ตุณฺหีภาโว อกฺริยํฯ

อญฺญวาทกกถาวณฺณนาฯ

[1045-6] สมฺมตสฺสาติ ขนฺธกาคตเสนาสนปญฺญาปกสมฺมุติอาทีสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุ เอกํ วา กติปยา วา สพฺพา วา ทาตุํ สงฺเฆน ญตฺติํ ฐเปตฺวา กมฺมวาจํ วตฺวา ทินฺนสมฺมุติกสฺสฯ ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติ (ปาจิ. 106) วจนโต ภิกฺขุโนติ อุปสมฺปนฺนมาห, อยสํ กตฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธฯ วทนฺโตติ ‘‘ฉนฺเทน อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปญฺญาเปติ, ฉนฺเทน ภตฺตานิ อุทฺทิสตี’’ติอาทิํ ภณนฺโตฯ

‘‘อุปสมฺปนฺเน’’ติ อิทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ กิริยมเปกฺขิตฺวา กมฺมนิ อุปโยคพหุวจนํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อุชฺฌาเปติ อวญฺญาย โอโลกาเปติ, ลามกโต วา จินฺตาเปติ, ขียตีติ ‘‘ฉนฺเทน อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปญฺญเปตี’’ติอาทิํ กเถนฺโต ปกาเสตีติฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘อุปสมฺปนฺนาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ สามิอตฺเถ อุปโยควเสน ‘‘อุปสมฺปนฺเน’’ติ วุตฺตํ, อุปสมฺปนฺนานํ สนฺติเก ปกาเสตีติ อตฺโถฯ

‘‘ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตี’’ติ อิทํ ‘‘อุชฺฌาปนเก ขิยฺยนเก ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 105) ทฺวินฺนํ วตฺถูนํ เอกโต วุตฺตตฺตา อิธาปิ เอกโต วุตฺตํ, วิสุํ วิสุํ ปน คเหตพฺพํฯ ธมฺเมติ เอตฺถ ‘‘กมฺเม’’ติ เสโส, อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมตสฺส สงฺเฆน ทินฺนสมฺมุติกมฺมํ สเจ ธมฺมกมฺมํ โหตีติ อตฺโถฯ อธมฺเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[1047-8] ภิกฺขุโนติ สมฺมตสฺส ภิกฺขุโนฯ อสมฺมตสฺส ภิกฺขุสฺส อวณฺณํ ภาสโตติ โยชนาฯ ยสฺส กสฺสจีติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโส, อุปสมฺปนฺนสฺส จ อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเกติ อตฺโถฯ อุปสมฺปนฺนกาเล สมฺมตํ ปจฺฉา สามเณรภาวํ อุปคตํ สนฺธาย ‘‘สมฺมตสฺส สามเณรสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ อวณฺณํ วทโตติ โยชนาฯ

[1049] กโรนฺตํ สมฺมตํฯ ภณโตติ อุชฺฌาปยโต, ขียโตฯ อตฺโถ ปน วุตฺตนโยวฯ อุชฺฌาปนขียนกิริยาหิ อาปชฺชนโต กฺริยํฯ ยสฺมา อุชฺฌาปนํ, ขียนญฺจ มุสาวาทวเสเนว ปวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺตี’’ติ ปาจิตฺติยฏฺฐาเน, ทุกฺกฏฏฺฐาเน จ อิมินา จ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

เอวญฺจ กตฺวา อุชฺฌาเปนฺตสฺส, ขียนฺตสฺส จ เอกกฺขเณ ทฺเว ทฺเว อาปตฺติโย โหนฺตีติ อาปนฺนํฯ

อุชฺฌาปนกกถาวณฺณนาฯ

[1050] สงฺฆสฺส มญฺจาทินฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สงฺฆิกํ มญฺจํ วา ปีฐํ วา ภิสิํ วา โกจฺฉํ วา’’ติ ปาฬิยํ ทสฺสิตํ สงฺฆสนฺตกํ มญฺจาทิํฯ เอตฺถ จ มญฺโจ นาม ปาฬิยํ ‘‘จตฺตาโร มญฺจา มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ กุฬีรปาทโก อาหจฺจปาทโก’’ติ (ปาจิ. 111) จ ทสฺสิโต จตุพฺพิโธ มญฺโจฯ ตตฺถ มสารโก นาม มญฺจปาเท วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ อฏนิสิขาหิ อาวุณิตฺวา กตมญฺโจฯ โส อิทานิ วตฺตมาโน เวตฺตมญฺโจฯ พุนฺทิกาพทฺโธ นาม อฏนิสีเสสุ พุนฺทิกรนฺตรโต มญฺจปาเท ฑํสาเปตฺวา กโต เวตฺตมญฺจปทรมญฺโจ ทฏฺฐพฺโพฯ กุฬีรปาทโก นาม ปาทพุนฺเท อสฺสขุราทิอาการํ ทสฺเสตฺวา กกฺกฏปาเทหิ วิย วงฺกปาเทหิ โยชิตมญฺโจฯ อาหจฺจปาทโก นาม อฏนิโย วิชฺฌิตฺวา อฏนิฉิทฺเท ปาทสีเส สิขํ กตฺวา ตํ ปเวเสตฺวา อฏนิยา อุปริ นิกฺขนฺเต ปาทสิขามตฺถเก ติริยํ วิชฺฌิตฺวา อาณิํ ปเวเสตฺวา กตมญฺโจฯ

ปีฐํ นาม เอวเมว กตํ ตนฺนามกเมว จตุพฺพิธํ;

ภิสิ นาม ‘‘ปญฺจ ภิสิโย อุณฺณภิสิ โจฬภิสิ วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสี’’ติ คพฺภวเสน ทสฺสิตา ปญฺจ ภิสิโยฯ ตตฺถ อุณฺณา นาม มนุสฺสโลมํ ฐเปตฺวา อวเสสโลมานิฯ โจฬา นาม ปิโลติกาฯ วากํ นาม มกจิวากาทิกํฯ ติณํ นาม ทพฺพติณาทิฯ ปณฺณํ นาม ตมาลปณฺณํ ฐเปตฺวา อวเสสปณฺณํฯ

โกจฺฉนฺติ ปาฬิยํ ‘‘โกจฺฉํ นาม วากมยํ วา อุสีรมยํ วา มุญฺชมยํ วา ปพฺพชมยํ วา อนฺโต สํเวเฐตฺวา พทฺธํ โหตี’’ติ (ปาจิ. 111) ทสฺสิตํ วากํ วา อุสีรํ วา มุญฺชติณํ วา เอฬกโลมานิ วา ปพฺพชติณํ วา อาทาย อุโภหิ โกฏีหิ วิตฺถตํ กตฺวา มชฺเฌ ปีเฬตฺวา สงฺกุจิตฺวา ตํ พนฺธิตฺวา สีหจมฺมาทีหิ เวฐนพนฺธนานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปาทปุญฺฉนี วิย นิสชฺชตฺถาย กตํ อาสนนฺติ วทนฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เหฏฺฐา จ อุปริ จ วิตฺถตํ, มชฺเฌ สํขิตฺตํ, ปณวสณฺฐานํ กตฺวา พทฺธํ โหติ, ตํ กิร มชฺเฌ สีหพฺยคฺฆจมฺมปริกฺขิตฺตมฺปิ กโรนฺติฯ อกปฺปิยจมฺมํ นาเมตฺถ นตฺถี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 111)ฯ สนฺถราเปตฺวาติ อุปสมฺปนฺเนน วา อนุปสมฺปนฺเนน วา สนฺถราเปตฺวาฯ เอตฺถ วินิจฺฉยํ วกฺขติฯ สนฺถริตฺวาติ สยํ สนฺถริตฺวา วาฯ

[1051] เนวุทฺธเรยฺยาติ ปญฺญตฺตฏฺฐานโต อุทฺธริตฺวา น ปฏิสาเมยฺยฯ น อุทฺธราเปยฺย วาติ อญฺเญน วา ตถา น การาเปยฺยฯ ตนฺติ มญฺจาทิํฯ ปกฺกมนฺโตติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ ลพฺภติ, มญฺจาทีนํ อตฺถตฏฺฐานโต ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ถามปฺปมาเณน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ขิตฺตปาสาณสฺส ปตนฏฺฐานํ อติกฺกมฺม คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติฯ

[1052] วสฺสิเก จตุโร มาเสติ อนฺโตวสฺสํ จาตุมาเสฯ สเจ เทโว น วสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘กตฺถจิ ชนปเท’’ติ เสโสฯ เตเนว ‘‘สเจ’’ติ สาสงฺกมาหฯ ‘‘เยสุ ชนปเทสุ วสฺสกาเล น วสฺสติ, เตสุปิ จตฺตาโร มาเส นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 110) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตถา จาปีติ เต จตฺตาโร มาเส อวสฺสนฺเตปิฯ

[1053] ยตฺถาติ ยสฺมิํ ลงฺกาทีปสทิเส เทเสฯ ยตฺถ อปเรปิ เหมนฺเต จตฺตาโร มาเส เทโว วสฺสติ, ตตฺถ อฏฺฐ มาเส อชฺโฌกาเส มญฺจาทิํ ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ คิมฺหาเน ปน จตฺตาโร มาเส พหิ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทสฺเสติฯ

[1054] นิวาสสฺมินฺติ รุกฺเข กุลาวกํ กตฺวา นิรนฺตรวาเส สติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมิํ ปน ธุวนิวาเสน กุลาวเก กตฺวา วสนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 110)ฯ กทาจิปีติ อโนวสฺสกาเลปิฯ

[1055-6] สงฺฆิกํ ยํ กิญฺจิ มญฺจาทีติ โยชนาฯ สนฺถตํ ยทีติ อนาณตฺเตน ยทิ อตฺถตํ, ปญฺญตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเนติ รุกฺขมูลมณฺฑปอพฺโภกาสาทิมฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ ฐาเนฯ เยน เกนจีติ สทฺธิวิหาริเกน วา อนฺเตวาสิเกน วา อญฺเญน วาฯ ภิกฺขุนาติ อุปสมฺปนฺเนนฯ โสติ ยสฺสตฺถาย ปญฺญตฺตํ, โส ภิกฺขุฯ

[1057] ตนฺติ ตํ สงฺฆิกํ เวตฺตมญฺจาทิํฯ สนฺถราปิต-สทฺโท กตฺตุสาธโน, สนฺถริตุํ นิโยชกสฺเสว ภิกฺขุโนติ อตฺโถฯ

[1058] ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘อาณาปโก’’ติ วกฺขมานตฺตา อาณตฺเตน ภิกฺขุนา อุปสมฺปนฺเนนาติ ลพฺภติฯ ตสฺเสวาติ อาณตฺติยา อาสนปญฺญาปกสฺส ตสฺเสว ภิกฺขุโนฯ ‘‘นิสีทตี’’ติ วจนสฺส อุปลกฺขณตฺตา อาคนฺตฺวา ถวิกํ วา จีวรํ วา ยํ กิญฺจิเทว ฐเปติ, ‘‘มยฺหเมว ภาโร’’ติ วา วทติ, ปญฺญาปโก มุจฺจตีติ คเหตพฺโพฯ

[1059-60] อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘โย ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี โหติ, อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มญฺญตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 113) อฏฺฐกถาย วุตฺตสรูปํ ยํ กญฺจิ อนาปุจฺฉาติ อตฺโถฯ ‘‘ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 113) วุตฺตตฺตา อลชฺชิํ อาปุจฺฉิตฺวา คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ‘‘มยํ คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อนุมติคหณํ อาปุจฺฉนํ นาม, ตํ อนาปตฺติยา กถํ องฺคํ โหตีติ เจ? คมนสฺส อนุมติยา ลทฺธตฺตาฯ ‘‘กปฺปํ ลภิตฺวา คนฺตพฺพ’’นฺติ วจนโต อนุมติทายเกน วตฺตาวตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตํ วิย โหตีติ ลทฺธกปฺปตฺตา เอวํ คจฺฉติ เจ, วฏฺฏติฯ อนิยฺยาเตตฺวาติ นิยฺยาตนํ อกตฺวา วตฺตาวตฺตํ อปฺปฏิยาเทตฺวา, อสมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วาเรติ ปทวาเรฯ

[1062] ตสฺมา ฐานาติ อตฺตนา ฐตฺวา อาณาปิตโภชนสาลโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โภชนสาลโต นิกฺขมิตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 111)ฯ

[1063] สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญิเวมติกปุคฺคลิกสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํฯ ติกาตีเตนาติ อกุสลมูลตฺติกาทิโต สวาสนสมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อติกฺกนฺเตนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี อญฺญสฺส ปุคฺคลิเก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 112) วจนโต ทุกฺกฏตฺตยํ โหติฯ

[1064-5] จิมิลิกํ นาม ปริกมฺมกตาย ภูมิยา ฉวิรกฺขนตฺถํ อตฺถริตพฺพปิโลติกํฯ ตฏฺฏิกา นาม ตาลปณฺณาทีหิ กตตฏฺฏิกาฯ จมฺมํ สีหจมฺมาทิฯ เสนาสนปริกฺขาเร อกปฺปิยจมฺมํ นาม นตฺถิฯ

ยถาห ‘‘อฏฺฐกถาสุ หิ เสนาสนปริโภเค ปฏิกฺขิตฺตจมฺมํ นาม น ทิสฺสติ, ตสฺมา สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 112)ฯ อิมสฺส จ อฏฺฐกถาปาฐสฺส สารตฺถทีปนิยา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.112) เอวํ อตฺโถ วณฺณิโต –

‘‘สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา ‘‘น ภิกฺขเว มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ขนฺธกปาฬิยา อธิปฺปายํ วิภาเวติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อนฺโตปิ มญฺเจ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มญฺเจ ปญฺญตฺตานิ โหนฺตี’’ติ (มหาว. 255) อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทสฺส ปญฺญตฺตตฺตา มญฺจปีเฐสุ อตฺถริตฺวา ปริโภโคเยว ปฏิกฺขิตฺโต, ภูมตฺถรณวเสน ปริโภโค ปน อปฺปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยถา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ปาสาทปริโภค’’นฺติ (จูฬว. 320) วจนโต ปุคฺคลิเกปิ เสนาสเน เสนาสนปริโภควเสน นิยมิตํ สุวณฺณฆฏาทิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏมานมฺปิ เกวลํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ, เอวมิทํ ภูมตฺถรณวเสน ปริภุญฺชิยมานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ตํ ตํ วิหารํ หริตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติฯ

‘‘ผลก’’นฺติ อิมินา ปาฐาคตํ ผลกปีฐเมว ทสฺสิตํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ผลกปีฐํ นาม ผลกมยํ ปีฐ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 112)ฯ ปาทปุญฺฉนินฺติ กทลิวากาทีหิ กตํ ปาทปุญฺฉนิกํฯ ภูมตฺถรณํ นาม จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพา กฏสารกาทิวิกติฯ อุตฺตรตฺถรณํ นาม สงฺฆิกมญฺจปีฐาทีนํ อุปริ อตฺถริตพฺพปจฺจตฺถรณํฯ

ปตฺตาธารกนฺติ ปตฺตวลยาธารกํฯ ตํ ยถาวุตฺตปริกฺขารํฯ คจฺฉโตติ เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมฺม คจฺฉโตฯ สเจ ปน ทายเกหิ ทานกาเลเยว สหสฺสคฺฆนกมฺปิ กมฺพลํ ‘‘ปาทปุญฺฉนิํ กตฺวา ปริภุญฺชถา’’ติ ทินฺนํ, ตเถว ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา อิมํ มญฺจปีฐาทิเสนาสนมฺปิ ‘‘อพฺโภกาเสปิ ยถาสุขํ ปริภุญฺชถา’’ติ ทายเกหิ ทินฺนํ เจ, สพฺพสฺมิมฺปิ กาเล อพฺโภกาเส นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

[1066] อารญฺญเกนาปิ สเจ คนฺตพฺพํ โหติ, อโนวสฺสเก โนสติ มญฺจปีฐาทิํ รุกฺขสฺมิํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ คนฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[1067] อุปจิกาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มูสิกา คหิตาฯ น ลุชฺชตีติ น นสฺสติฯ ตํ สพฺพนฺติ มญฺจาทิกํ สกลํฯ

[1068] อตฺตโน สนฺตเกติ อตฺตโน ปุคฺคลิเก มญฺจาทิวิสเยฯ รุทฺเธติ วุฑฺฒภิกฺขุนา วา อิสฺสราทีหิ วา ยกฺขสีหาทีหิ วา มญฺจาทิเก รุทฺเธ อชฺฌาวุตฺเถ, อภิภวิตฺวา คหิเตติ อตฺโถ ฯ อาปทาสุปีติ พฺรหฺมจริยนฺตรายาทีสุ จ สนฺเตสุฯ คจฺฉโต ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

[1069] กายวาจโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐานํ กถินสมุฏฺฐานํ นามฯ ปญฺญตฺติํ อชานิตฺวา สยํ อนุทฺธรนฺตสฺส กาเยน โหติ, อนาปุจฺฉนฺตสฺส วาจาย โหติ, ปญฺญตฺติํ ชานิตฺวา เอวํ อกโรนฺตสฺส สจิตฺตเกน เตเนว ทฺวเยน สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํฯ เลฑฺฑุปาตาติกฺกโม กฺริยํฯ มญฺจาทีนํ อนุทฺธรณาทิ อกฺริยํฯ

ปฐมเสนาสนกถาวณฺณนาฯ

[1070-3] ภิสีติ ปฐมสิกฺขาปเท วุตฺตปญฺจปฺปการา อิมิสฺสา อฏฺฐกถาย ‘‘มญฺจกภิสิ วา ปีฐกภิสิ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 116) เอวํ ทสฺสิตภิสิ จฯ ปจฺจตฺถรณํ นาม ปาวาโร โกชโว วาฯ ‘‘เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ‘อิทญฺจ อฏฺฐกถาสุ ตถาวุตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อญฺญมฺปิ ตาทิสํ มญฺจปีเฐสุ อตฺถริตพฺพํ ปจฺจตฺถรณเมวา’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺต’’นฺติ (สารตฺถ. อฏฺฐ. ปาจิตฺติย 3.116) สารตฺถทีปนิยา ลิขิตํฯ นิสีทนนฺติ นิสีทนจีวรํฯ

ติณสนฺถาโร เอรกาทีนิ ติณานิ ทฺวีสุ ตีสุ ฐาเนสุ โคเปตฺวา กตสนฺถาโรฯ ปณฺณสนฺถาโร นาม นาฬิเกราทิปณฺเณ ตเถว โคเปตฺวา กตสนฺถาโรฯ สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยาฯ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน’’ติ อิทํ สหเสยฺยกถาย วุตฺตตฺถเมวฯ

ทสวิธํ เสยฺยนฺติ ทสวิธาสุ เสยฺยาสุ อญฺญตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺถริตฺวาปิ วาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส สนฺถราเปตฺวาปีติ อิมํ สมฺปิณฺเฑติฯ วา-สทฺทํ ‘‘สยํ อนุทฺธริตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘อนุทฺธริตฺวา วา’’ติ โยเชตฺวา ‘‘อนุทฺธราเปตฺวา วา’’ติ อยํ วิกปฺโป สงฺคยฺหติฯ ตํ เสยฺยํฯ

อารามสฺสูปจารนฺติ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจาโร นาม เสนาสนโต ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ อุปจารมาหฯ อสฺสาติ วิหารสฺส ปริกฺขิตฺตสฺสฯ

[1074] อุภเยสนฺติ เสนาสนเสยฺยานํฯ อนฺโตคพฺเภ สนฺถริตฺวา คจฺฉโตติ สมฺพนฺโธฯ

[1075] อุปจาเร วิหารสฺสาติ เอตฺถ วิหาโร นาม อนฺโตคพฺภาทิสพฺพปริจฺฉนฺนคุตฺตเสนาสนํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วิหาโรติ อนฺโตคพฺโภ วา อญฺญํ วา สพฺพปริจฺฉนฺนํ คุตฺตเสนาสนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 117)ฯ

ตตฺถ อุปจาโร นาม ตํสมีปํ ฐานํฯ ยถาห ‘‘อุปจาเรติ ตสฺส พหิ อาสนฺเน โอกาเส’’ติฯ มณฺฑโป นาม ปริจฺฉนฺนาปริจฺฉนฺนสนฺนิปาตมณฺฑโปฯ ยถาห ‘‘มณฺฑเป วาติ อปริจฺฉนฺเน ปริจฺฉนฺเน วาปิ พหูนํ สนฺนิปาตมณฺฑเป’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน อุปฏฺฐานสาลารุกฺขมูลานิ สงฺคหิตานิฯ อุปฏฺฐานสาลา นาม อคุตฺตา โภชนสาลาฯ ยถาห ‘‘อุปฏฺฐานสาลายํ วาติ โภชนสาลายํ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 117)ฯ อคุตฺตตา จ ‘‘ฐานสฺส อคุตฺตตายา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 117) อฏฺฐกถาวจนโต เวทิตพฺพาติฯ

[1076] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี’’ติ วารตฺตเย ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํฯ ทสวตฺถูสุ ภวํ ตทนฺโตคธตฺตาติ ทสวตฺถุกํ, ทสนฺนํ วา วตฺถุ ทสวตฺถุ, ตํเยว ทสวตฺถุกนฺติ ภิสิอาทิกํ อญฺญตรํ เสยฺยาภณฺฑํฯ ตสฺสาติ สนฺถารกสฺสฯ ‘‘ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี อญฺญสฺส ปุคฺคลิเก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 117) ติกทุกฺกฏํ ทีปิตํฯ

[1077] อุทฺธริตฺวาติ อตฺถตเสยฺยํ ยถา อุปจิกาหิ น ขชฺชติ, ตถา ปฏิสาเมตฺวา, ‘‘คจฺฉโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อญฺเญน วุทฺธภิกฺขุอิสฺสราทินาฯ ปลิพุทฺเธติ เสนาสเน ปริพุทฺเธ นิวาริเตฯ

[1078] สาเปกฺโขว จ คนฺตฺวาติ ‘‘อชฺเชว คนฺตฺวา อิทํ ปฏิสาเมสฺสามี’’ติ อเปกฺขาสหิโตว คามนฺตราทิํ คนฺตฺวาฯ ยถาห ‘‘อชฺเชว อาคนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’ติ เอวํ สาเปกฺโข นทีปารํ วา คามนฺตรํ วา คนฺตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 118)ฯ ตตฺถ ฐตฺวาติ คตฏฺฐาเน ฐตฺวา, ตโต พหิ คจฺฉามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเนติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ยตฺถสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว ฐิโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 118)ฯ ตํ ปุจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตํ เสยฺยํ กญฺจิ เปเสตฺวา อาปุจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘กญฺจิ เปเสตฺวา อาปุจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 118)ฯ เอตฺถ จ ปุริมสิกฺขาปเท มญฺจาทีนํ ปญฺญตฺตฏฺฐานโต อนฺโตวิหาเร วา โหตุ พหิ วา, เลฑฺฑุปาตาติกฺกเมน, อิธ อุปจาราติกฺกเมน ปาจิตฺติยนฺติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อพฺโภกาสมฺหิ มญฺจาทิํ, วิหาเร เสยฺยมตฺตกํ;

หิตฺวา วชนฺตสฺส โทโส, เลฑฺฑุปาตูปจารโตติฯ

ทุติยเสนาสนกถาวณฺณนาฯ

[1079] โย ภิกฺขุ สงฺฆิกาวาเส ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุํ ชานํ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปยฺย เจ, อสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ ปุพฺพุปคโต นาม วสฺสคฺเคน ปาเปตฺวา ทินฺนํ เสนาสนํ คเหตฺวา วสนฺโตฯ ชานนฺติ ‘‘อนุฏฺฐาปนีโย อย’’นฺติ ชานนฺโตฯ อนุฏฺฐาปนียา นาม วุทฺธาทโยฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘ชานาติ นาม วุฑฺโฒติ, คิลาโนติ, สงฺเฆน ทินฺโนติ ชานาตี’’ติ (ปาจิ. 121)ฯ อนุปขชฺชาติ อนุปวิสิตฺวา, ตสฺส ปฐมํ ปญฺญตฺตํ มญฺจาทีนํ อาสนฺนตรํ วกฺขมานลกฺขณํ อุปจารํ ปวิสิตฺวาติ อตฺโถฯ เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ ทสวิธาสุ เสยฺยาสุ อญฺญตรํ อตฺถริตฺวา สยนํ กเรยฺย, นิปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ วกฺขติ จ ‘‘ทสสฺวญฺญตรํ เสยฺย’’นฺติอาทิฯ ‘‘นิสชฺชํ วา’’ติ เสโสฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา’’ติฯ

[1080-2] อุทฺทิฏฺฐมตฺถํ นิทฺทิสิตุกาโม ปฐมํ ‘‘อนุปขชฺชเสยฺยํ กปฺเปยฺยา’’ติ เอตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาทโธวนปาสาณา…เป.… ทุกฺกฏ’’นฺติฯ

เสนาสนํ ปวิสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาทโธวนปาสาณา ยาว ตํ มญฺจํ วา ปีฐํ วา นิกฺขมนฺตสฺส ปน มญฺจปีฐโต ยาว ปสฺสาวฏฺฐานํ, เอตฺถนฺตเร ตุ ยํ ฐานํ, อิทเมว อุปจาโรติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ ตตฺถ อุปจาเรติ โยชนาฯ พาเธตุกามสฺสาติ ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตสฺสฯ สยนฺติ เอตฺถาติ วิคฺคโหฯ

[1983] ‘‘ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อุทฺเทสโต วุตฺตํ นิทฺทิสิตุมาห ‘‘นิสีทนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ตถา อนุปขชฺช อตฺถตาย เสยฺยายฯ ‘‘ปาจิตฺติยทฺวย’’นฺติ อิทํ ‘‘ทฺเวปิ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิมํ ปจฺฉิมวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปุริมวิกปฺปทฺวเย ปน ‘‘นิสีทนฺตสฺส วา ปาจิตฺติยํ, นิปชฺชนฺตสฺส วา ปาจิตฺติย’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ อิมสฺมิํ วิกปฺปตฺตเย ปจฺเจกํ ‘‘ติกปาจิตฺติยํ ติกทุกฺกฏ’’นฺติ อุภยสฺสาปิ วตฺตพฺพตา อฏฺฐกถายํ วุตฺตาฯ กถํ? สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี นิสชฺชํ กปฺเปติ, ปาจิตฺติยนฺติ นิสชฺชาย ติกปาจิตฺติยํ, เอวํ เสยฺยาย ติกปาจิตฺติยํ, อุภยตฺถ ติกปาจิตฺติยทฺวยนฺติ เอวํ วิกปฺปทฺวเย ทฺวาทส ปาจิตฺติยานิฯ ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี อญฺญสฺส ปุคฺคลิเก นิสชฺชํ กปฺเปติ, ทุกฺกฏนฺติ นิสชฺชาย ติกทุกฺกฏํ, เอวํ เสยฺยาย ติกทุกฺกฏํ, อุภยตฺถ ติกทุกฺกฏทฺวยนฺติ ทฺวาทส ทุกฺกฏานิ จ เวทิตพฺพานิฯ

[1084] กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นิสีทนาทิ’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญี, เวมติโก, ปุคฺคลิกสญฺญี’’ติ วิกปฺปตฺตเย ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ (ปาจิ. 122) วุตฺตํฯ เอวํ ปุคฺคลิเกปิ ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปุคฺคเล ติกทุกฺกฏ’’นฺติฯ อิมินา ยถาวุตฺตปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ สามญฺเญน ติเก ปกฺขิปิตฺวา เอวํ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํฯ

[1085-6] ‘‘วุตฺตูปจาร’’นฺติอาทิคาถาทฺวเย วิหารสฺส วุตฺตูปจารํ มุญฺจิตฺวา อุปจาเร วา อพฺโภกาเสปิ วา สนฺถรโตปิ วา สนฺถราปยโตปิ วา ตตฺถ นิสีทโต วา ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สพฺพตฺเถว ตสฺส นิวาโส วาริโตติ โยชนาฯ ตตฺถ วิหารสฺสาติ ยถาวุตฺตเสนาสนสฺสฯ อุปจาเรติ อวิทูเรฯ อพฺโภกาเสติ ตสฺส เสนาสนสฺส นจฺจาสนฺเน องฺคณปฺปเทเสฯ

นิสีทโต วาติ วาคฺคหเณน นิปชฺชโต วา ทฺเวปิ กโรนฺตสฺส วาติ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 122)ฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปุพฺพูปคตสฺส ปตฺเต เสนาสเนฯ สพฺพตฺเถวาติ ยถาวุตฺตูปจารโต อนฺโต จ พหิ จ อนฺตมโส อชฺโฌกาเสปีติ สพฺพตฺเถวฯ ตสฺสาติ อนตฺตมนสฺส อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺปยโต ตสฺส วิสภาคปุคฺคลสฺสฯ นิวาโส วาริโต ปรวิเหฐเกน สหวาสสฺส มหานตฺถกรตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวรูเปน หิ วิสภาคปุคฺคเลน เอกวิหาเร วา เอกงฺคเณ วา วสนฺเตน อตฺโถ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพตฺเถวสฺส นิวาโส วาริโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 122)ฯ

[1087] ‘‘สีตาทิอุปปีฬิตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท, สีตาทีหิ อุปปีฬิตสฺส พาธิตสฺสาติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุณฺเหน วา’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห ‘‘สีเตน วา อุณฺเหน วา ปีฬิโต ปวิสตี’’ติฯ เอตฺถ อาปทา นาม พหิ สยนฺตสฺส ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายาปชฺชนํฯ

[1088] อิทํ สิกฺขาปทํ ทุกฺขเวทนํ โหตีติ โยชนาฯ

อนุปขชฺชกถาวณฺณนาฯ

[1089] นิกฺกฑฺเฒยฺยาติ นีหเรยฺยฯ นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วาติ นีหราเปยฺย วาฯ

[1990] พหู ภูมิโย วาลิกาตลสงฺขาตา ยสฺส โส พหุภูโม, ปาสาโทฯ สมาสนฺตวิธิวเสน ‘‘พหุภูโม’’ติ วุจฺจติฯ

[1091] ฐเปตฺวา ฐเปตฺวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน คตินิวตฺติํ กตฺวา กตฺวาฯ

[1092] อยํ นโยติ ‘‘นิกฺขมา’ติ เอกวจเนน คจฺฉนฺเต อเนเกปิ ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกนฺเต อาณาปกสฺส เอกาว อาปตฺติ โหติ, ฐิตฏฺฐานโต ฐตฺวา ฐตฺวา นีหรนฺตสฺส ทฺวารโกฏฺฐคณนาย โหตี’’ติ อยํ นโยฯ อาณตฺติยา ขเณเยวาติ ‘‘อิมํ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ อาณตฺติกฺขเณเยวฯ

[1093] เอกาวาติ เอตฺถ ‘‘ปาจิตฺติ โหตี’’ติ วตฺตพฺโพฯ พหุกานิ เจติ เอตฺถ ‘‘ทฺวารานี’’ติ วตฺตพฺพํ, อติกฺกาเมตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เอตฺตเก ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกมาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ ‘‘ยาว ปริยนฺตทฺวารโกฏฺฐกา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ ‘‘พหู ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกาเมตฺวา นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ จ อาณตฺตตฺตา พหู ทฺวารโกฏฺฐเก อติกฺกาเมตฺวา สเจ นิกฺกฑฺฒตีติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน เอตฺตกานิ ทฺวารานิ นิกฺกฑฺฒาหี’ติ วา ‘ยาว มหาทฺวารํ, ตาว นิกฺกฑฺฒาหี’ติ วา เอวํ นิยเมตฺวา อาณตฺโต โหติ, ทฺวารคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 126)ฯ พหูนิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ โยชนาฯ

[1094] อุปฏฺฐานสาลาทีติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ ปจฺจตฺตวจนโต อุปฏฺฐานสาลาทิโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

‘‘อุปจารโต’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตฺตา วิหารสฺส อุปฏฺฐานสาลาทิโต อุปจารโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห คณฺฐิปเท ‘‘อุปจาโร นาม อุปฏฺฐานสาลาทิมตฺตเมวา’’ติฯ กาเยนปิ วาจายปิ ตถา นิกฺกฑฺฒเน จ ทุกฺกฏนฺติ วกฺขมาเนน สห โยชนาฯ ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺสฯ อาทิ-สทฺเทน มณฺฑปาทโย คหิตาฯ ยถาห ‘‘วิหารสฺส อุปจารา วา อุปฏฺฐานสาลาย วา มณฺฑปา วา รุกฺขมูลา วา อชฺโฌกาสา วา นิกฺกฑฺฒติ วา นิกฺกฑฺฒาเปติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 127)ฯ ‘‘วาจายา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺขมา’’ติ จ ‘‘อิมํ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ อาณาปนญฺจ คหิตํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา เอเกน ปโยเคน เอกาปตฺติ, นานาปโยเคสุ ปโยคคณนาย, ทฺวารคณนาย วา โหตีติ วุตฺตเมว ปการํ อุปสํหรติฯ

[1095] ‘‘ตถา’’ติ อิทํ ‘‘อิตรํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ ยถา วิหารูปจารโต อุปฏฺฐานสาลาทิโต อุปสมฺปนฺนํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส, นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ โหติ, ตถา อนุปสมฺปนฺนสฺส วิหารโต จ วิหารูปจารโต จ นิกฺกฑฺฒนาทิํ กโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ ตถา วิหารสฺสูปจารา วา วิหารา วา สพฺเพสมฺปิ ปริกฺขารํ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ สพฺเพสนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํฯ ปริกฺขารนฺติ อนฺตมโส รชนฉลฺลิปิ สงฺคยฺหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส รชนฉลฺลิมฺปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 126)ฯ

[1096] ‘‘อสมฺพทฺเธสู’’ติ อิมินา พฺยติเรกโต อสิถิลพทฺเธสุ ปริกฺขาเรสุ เอกิสฺสาเยว อาปตฺติยา สมฺภวํ ทสฺเสติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา ฐปิเตสุ ปน เอกาว อาปตฺตี’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 126)ฯ

สิถิลพนฺธนํ ปน สมฺมา พนฺธนํ น โหตีติ อสมฺพทฺธวจเนน คหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อสฺส ภิกฺขุสฺส วตฺถูนํ คณนาย ทุกฺกฏํ ปริทีปเยติ โยชนา, ปริกฺขารํ นีหรนฺตสฺส, นีหราเปนฺตสฺส จ อสฺส ภิกฺขุโนติ วุตฺตํ โหติฯ

[1097-8] อนฺเตวาสินฺติ จ สทฺธิวิหาริกนฺติ จ เอตฺถ ‘‘อสมฺมาวตฺตนฺต’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘อนฺเตวาสิกํ วา สทฺธิวิหาริกํ วา น สมฺมา วตฺตนฺตํ นิกฺกฑฺฒตี’’ติอาทิ (ปาจิ. 128)ฯ นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ อสมฺมาวตฺตนฺตํ อนฺเตวาสิํ วา อลชฺชิํ วา ตถา อสมฺมาวตฺตนฺตํ สทฺธิวิหาริกํ วา อุมฺมตฺตกํ วา เตสํ อนฺเตวาสิอาทีนํ ปริกฺขารํ วา อตฺตโน วสนฏฺฐานา วา ตถา วิสฺสาสิกสฺส วสนฏฺฐานา วา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส, นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา สงฺฆิกวิหารา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส สยํ อุมฺมตฺตกสฺส วา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

อฏฺฐกถายํ ‘‘อลชฺชีอาทโย ปน อตฺตโน วสนฏฺฐานโตเยว นิกฺกฑฺฒิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 128) วุตฺตํ, ปาฬิยญฺจ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิเก อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 127) วุตฺตํ, ‘‘อตฺตโน วิสฺสาสิกสฺส วสนฏฺฐานา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? อิมสฺเสว ปาฐสฺส อนุโลมโต วุตฺตํฯ อนฺเตวาสิกนฺติอาทีสุ ปฐมํ อสมฺมาวตฺตนาทิภาเวน ‘‘นิกฺกฑฺฒิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตสฺส จิตฺตลหุปริวตฺติตาย โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติฯ

[1099] ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสา’’ติ จ ตตฺเถว เสสํ ‘‘นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 126) จ ‘‘ตสฺส ปริกฺขารํ วา’’ติ จ ยถาวุตฺตํ อุปสํหรติฯ ‘‘สงฺฆารามาปิ สพฺพสฺมา’’ติ อิทํ กลหการเกเนว โยเชตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภณฺฑนการกกลหการกเมว สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ ลภติฯ โส หิ ปกฺขํ ลภิตฺวา สงฺฆมฺปิ ภินฺเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 128)ฯ อิทํ ตูติ เอตฺถ วิเสสตฺถโชตเกน ตุ-สทฺเทน วุตฺตวิเสสนํ วินา อวเสสวินิจฺฉโย อนนฺตรสทิโสเยวาติ ทีเปติฯ ติสมุฏฺฐานํ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐานโตติฯ

นิกฺกฑฺฒนกถาวณฺณนาฯ

[1100-1] มชฺฌิมาสีสฆฏฺฏายาติ สีสํ น ฆฏฺเฏตีติ อสีสฆฏฺฏา, มชฺฌิมสฺส อสีสฆฏฺฏา มชฺฌิมาสีสฆฏฺฏา, ตาย, ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สีสาฆฏฺฏนปฺปมาณุพฺเพธเหฏฺฐิมตลายาติ อตฺโถฯ เวหาสกุฏิยาติ ปทราทีหิ อุปริ อจฺฉนฺนตลาย ทฺวิภูมิกาทิเภทาย กุฏิยาฯ อุปรีติ มตฺถเก, อกตปทราทิอตฺถรณาย ตุลามตฺตยุตฺตาย อุปริมตเลติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยาหิ กาหิจิ อุปริ อจฺฉนฺนตลา ทฺวิภูมิกกุฏิ วา ติภูมิกาทิกุฏิ วา ‘เวหาสกุฏี’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน อสีสฆฏฺฏา อธิปฺเปตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 131)ฯ อาหจฺจปาทเก มญฺเจติ ‘‘อาหจฺจปาทโก นาม มญฺโจ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ฐิโต โหตี’’ติ ปาฬิยํ ทสฺสิเต อฏนิสีสานิ วิชฺฌิตฺวา ปาทสิขํ อาวุณิตฺวา อุปริสิขาย อนาโกฏิตอาณิมฺหิ ฐิตมญฺเจติ อตฺโถฯ อาหจฺจปาทเก ปีเฐติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อาหจฺจปาทกํ นาม ปีฐํ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ฐิตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. 131)ฯ โสเยวตฺโถฯ

ตสฺมิํ อาหจฺจปาทเก มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิสีทนฺตสฺส วา นิปชฺชนฺตสฺส วา ตสฺส ภิกฺขุโน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติโย สิยุนฺติ โยชนาฯ

[1102-3] สงฺฆิเก สงฺฆิกสญฺญิเวมติกปุคฺคลิกสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํฯ ปุคฺคเลติ ปุคฺคลิเก วิหาเรฯ เวหาสกุฏิยา…เป.… คณนาเยว ตสฺส ติกทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ปุคฺคลิเก สงฺฆิกสญฺญิเวมติกอญฺญปุคฺคลิกสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ

เหฏฺฐา อปริโภเค วาติ ทารุสมฺภาราทีนํ วเสน เหฏฺฐิมตเล อวลญฺเช วาฯ สีสฆฏฺฏาย วาติ สีสฆฏฺฏนปฺปมาณตลาย กุฏิยา วาฯ อเวหาสวิหาเร วาติ อเวหาสกุฏิยา ภูมิยํ กตปณฺณสาลาทีสุฯ เอตฺถาปิ ‘‘วิสฺสาสิกวิหาเร’’ติ อิทํ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิเก อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 132) อิมสฺส อนุโลมนโต วุตฺตํฯ

[1104] ยตฺถ ปฏาณิ วา ทินฺนาติ ยสฺมิํ มญฺเจ ปาทสีสานํ อุปริ อฏนิมตฺถกโต ติริยํ อาณิ ปเวสิตา โหติ, ตตฺถ อภินิสีทโต, อภินิปชฺชโต วา น โทโสติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ปุพฺเพ วุตฺตอปเวสิตปฏาณิมฺหิ มญฺเจ วา ปีเฐ วาฯ ‘‘ฐตฺวา’’ติ อิมินา นิปชฺชนํ นิวตฺเตติฯ ลเคตีติ อุปริพทฺธองฺกุสสิกฺกาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปริกฺขารํ ลเคติฯ อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานโต เอฬกโลเมน สิกฺขาปเทน สมํ มตนฺติ โยชนาฯ

เวหาสกุฏิกถาวณฺณนาฯ

[1105] ยาว ทฺวารสฺส โกสมฺหาติ เอตฺถ ‘‘มหลฺลกสฺส วิหารสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสฺสามิโก วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. 136) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา การาเปตานํ ทายกานํ สมฺภวโต มหลฺลกสฺส ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา โหติ อวลิตฺโต วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺโต วา’’ติ ทสฺสิตเภทสฺส วิหารสฺส ทฺวารโกสสงฺขาตปิฏฺฐสงฺฆาฏสฺส ‘‘สมนฺตา หตฺถปาสา’’ติ (ปาจิ. 136) ปาฬิยํ วุตฺตทฺวารกวาฏปุถุลปฺปมาณทฺวารพาหสมีปํ อวธิํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺวารโกโส นาม ปิฏฺฐสงฺฆาฏสฺส สมนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ

อคฺคฬฏฺฐปนายาติ เอตฺถ อคฺคฬสหจริเยน ตํสหิตทฺวารกวาเฏน ยุตฺตทฺวารพาหานเมว วุตฺตตฺตา ทฺวารพาหานํ นิจฺจลตฺถายาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สกวาฏสฺส ทฺวารพนฺธสฺส นิจฺจลภาวตฺถายาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ ลิมฺปิตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ ติณมตฺติกานํ อุปริ ปุนปฺปุนํ มตฺติกาเลโป กาตพฺโพติ อตฺโถฯ

[1106-7] โย เญยฺโย, อยํ นโยติ สมฺพนฺโธ, ‘‘ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺพํ วา เลปาเปตพฺพเมว วา’’ติ โย วุตฺโต, อยํ นโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ อาโลกํ สนฺเธติ ปิเธตีติ อาโลกสนฺธิ, วาตปานกวาฏานเมตํ อธิวจนํฯ ยถาห ‘‘อาโลกสนฺธีติ วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ เอตฺถ กวาฏสฺส สามนฺตา กวาฏทฺวารผลกวิตฺถารปฺปมาณํ เลปฏฺฐานํฯ ยถาห ‘‘สพฺพทิสาสุ กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ

เอตฺถายมธิปฺปาโย – วาตปานกวาฏสฺส สามนฺตา ทฺวารผลกวิตฺถารปฺปมาเณ ฐาเน ติณฺณํ มตฺติกานํ อุปริปิ ยตฺตกํ พหลํ อิจฺฉติ, ตตฺตเก ฐาเน อาโลกสนฺธิ ปริกมฺมตฺถาย ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วาติฯ ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสิ ปุนปฺปุนํ เลปาเปสี’’ติ (ปาจิ. 134) อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อุปฺปนฺนโทเสน สิกฺขาปทสฺส ปญฺญตฺตตฺตา เลปํ อนุชานนฺเตน จ ทฺวารพนฺธนสฺส สามนฺตา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณเยว ปเทเส ปุนปฺปุนํ เลปสฺส อนุญฺญาตตฺตา ตโต อญฺญตฺถ ปุนปฺปุนํ ลิมฺเปนฺตสฺส วา ลิมฺปาเปนฺตสฺส วา ภิตฺติยํ มตฺติกาหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปุน จตุตฺถเลเป ทินฺเน ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพนฺติ วทนฺติฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ตีสุปิ ปุนปฺปุนํ เลปทานสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อญฺญตฺถ ปฏิกฺขิตฺตมตฺตํ ฐเปตฺวา ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ อนุรูปนฺติ วุตฺตํฯ

ฉทนสฺสาติ ปทภาชเน วุตฺตานํ อิฏฺฐกาสิลาสุธาติณปณฺณจฺฉทนานํ อญฺญตรสฺสฯ ทฺวตฺติปริยายนฺติ เอตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘ปริยาเยนาติ ปริกฺเขเปน, เอวํ ฉทนํ ปน ติณปณฺเณหิ ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 136) วุตฺตตฺตา ปริยายนฺติ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปริกฺขิปิตฺวา ฉทนเมว คเหตพฺพํฯ อิฏฺฐกาย วา สิลาย วา สุธาย วา ฉทเน ลพฺภมานํ มคฺเคน ฉทนํ ปน อุปลกฺขณวเสน ลพฺภติฯ ทฺวตฺติปริยาเยน ฉทนญฺจ ‘‘สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 136) อฏฺฐกถาวจนโต อุปรูปริ ฉทนวเสน เวทิตพฺพํฯ หริตํ นาม ปุพฺพณฺณาทิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘หริตนฺติ เจตฺถ สตฺตธญฺญเภทํ ปุพฺพณฺณํ, มุคฺคมาสติลกุลตฺถอลาพุกุมฺภณฺฑาทิเภทญฺจ อปรณฺณํ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ อิเมสุ อญฺญตรสฺสาภาเวน อหริตํ นามฯ

อธิฏฺเฐยฺยนฺติ วิธาตพฺพํฯ ตโต อุทฺธนฺติ ตีหิ ปริยาเยหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ วา อุทฺธํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วา ปริยายานํ วา อุปรี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 136)ฯ ปาจิตฺติยํ โหตีติ วกฺขมานทูรตาย ยุตฺเต อหริตฏฺฐาเน ฐตฺวา สํวิทหิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ฉาทาเปตฺวา ตติยวาเร ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพํฯ อปกฺกมนฺเตน ตุณฺหีภูเตน ฐาตพฺพํ, ตโต อุตฺตริ จตุตฺถวาเร ฉทนตฺถํ วิทหนฺตสฺส อิฏฺฐกาทิคณนาย, ติเณสุ ติณคณนาย, ปณฺเณสุ ปณฺณคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘มคฺเคน ฉาเทนฺตสฺส ทฺเว มคฺเค อธิฏฺฐหิตฺวา ตติยาย มคฺคํ อาณาเปตฺวา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. 136)ฯ ตติยาย มคฺคนฺติ เอตฺถ ตติยายาติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตติยํ มคฺคนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ หริเต, ‘‘สเจ หริเต ฐิโต อธิฏฺฐาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 137) วจนโต อธิฏฺฐานาย ติฏฺฐโตติ ลพฺภติฯ พีชโรปนโต ปฏฺฐาย ยาว สสฺสํ ติฏฺฐติ, ตาว หริตํ นามฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมิมฺปิ เขตฺเต วุตฺตํ พีชํ น ตาว สมฺปชฺชติ, วสฺเส ปน ปติเต สมฺปชฺชิสฺสตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135)ฯ

[1108-9] อหริตฏฺฐาเนปิ ติฏฺฐโต ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปิฏฺฐิวํเส’’ติอาทิฯ ‘‘ปิฏฺฐิวํเส’’ติ อิทํ วํสยุตฺตเสนาสนวเสน วุตฺตํฯ กณฺณิกํ คาหาเปตฺวา กตเสนาสนสฺสาปิ อุปลกฺขณํ โหติฯ ปิฏฺฐิวํเสติ จ ‘‘คงฺคายํ โฆโส’’ติอาทีสุ วิย สามีปิกาธาเร ภุมฺมํฯ กุโตยํ วิเสโส ลพฺภตีติ? อฏฺฐกถายํ ‘‘ปิฏฺฐิวํสสฺส วา กูฏาคารกณฺณิกาย วา อุปริ, ถุปิกาย วา ปสฺเส นิสินฺโน โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 135) วุตฺตวิธานโต ลพฺภติฯ

‘‘นิสินฺโน’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต ฐิโตติ เอตฺถ คตินิวตฺติสามญฺเญน นิสินฺโน จ วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ ยสฺมิํ ฐาเนติ เอตฺถ ‘‘อหริเต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ‘‘ฐาตุ’’นฺติ อิทํ อธิฏฺฐานกรณตฺถาย ฐานํ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ ‘‘ตสฺส อนฺโต อหริเตปิ ฐตฺวา อธิฏฺฐาตุํ น ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 136) อฏฺฐกถาวจนโต วิญฺญายติฯ

ปตโนกาสโตติ เอตฺถ ปฐมตฺเถ โต-ปจฺจโยฯ ตญฺหิ ฐานํ วิหารสฺส ปตโนกาโสติ โยชนาฯ หีติ เหตุอตฺเถ วตฺตมานโต ยสฺมา อหริเต ปตนฺตสฺส วิหารสฺเสตํ ฐานํ ปตโนกาโส, ตสฺมา ตตฺถ ฐาตุํ น วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํฯ

[1111] อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อาโท ตาว วิหารปทสฺส ปทภาชเน ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา’’ติอาทิวุตฺตตฺตา (ปาจิ. อฏฺฐ. 136) ตพฺพิปริยายโต ติเณเหว กตฉทนภิตฺติกา กุฏิ ติณกุฏิกาติ วิญฺญายตีติ ติณฉทนา กุฏิกา ติณกุฏิกาฯ

ทฺวตฺติปริยายกถาวณฺณนาฯ

[1112] ชานนฺติ โตยสฺส สปฺปาณกภาวํ ชานนฺโตฯ สิญฺเจยฺย สิญฺจาเปยฺยาติ เอตฺถ ‘‘เตน อุทเกนา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เตน อุทเกน สยํ วา สิญฺเจยฺยา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 140)ฯ

[1113] โย ปน ธารํ อจฺฉินฺทิตฺวา สเจ มตฺติกํ สิญฺเจยฺย, เอวํ สิญฺจโต ตสฺสาติ โยชนาฯ

[1114-5] สนฺทมานกนฺติ โตยวาหินิํฯ มาติกํ อาฬิํฯ สมฺมุขํ กโรนฺตสฺสาติ อุทกํ นฺหายิตุมิจฺฉิตํ ยทิ, สยํ อภิมุขํ กโรนฺตสฺสฯ

ตตฺถ ตตฺถ พนฺธโต อสฺส ภิกฺขุสฺส ปโยคคณนาย อาปตฺติ สิยาติ โยชนาฯ ปโยคคณนาติ ปโยคคณนาย, อุทกํ พนฺธิตฺวา พนฺธิตฺวา ยถิจฺฉิตทิสาภิมุขกรณปโยคานํ คณนายาติ อตฺโถฯ

[1116-7] ยํ ชลํ ติณาทิมฺหิ ปกฺขิตฺเต สเจ ขยํ วา อาวิลตฺตํ วา คจฺฉติ, ตาทิเส อุทเก มตฺติกํ, ติณเมว วา สเจ สกฏปุณฺณมฺปิ เอกโต ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ปกฺขิปนฺตสฺส เอกา ปาจิตฺติฯ เอเกกํ มตฺติกํ, ติณเมว วาฯ วา-สทฺเทน กฏฺฐโคมยาทิํ วา ปกฺขิปนฺตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยนฺติ โยชนาฯ อาวิลตฺตนฺติ ปาณกา ยถา นสฺสนฺติ, ตถา อาลุฬิตภาวํฯ อิมินา เอวํ อวินสฺสมานปาณเก มหาอุทเก ติณาทิํ ปกฺขิปนฺตสฺส อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทํ ปน มหาอุทกํ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 140)ฯ

[1118] ทุกฺกฏํ โหตีติ อาณาปนปจฺจยา ทุกฺกฏํ โหติฯ เอกา ปาจิตฺติฯ

[1119] สพฺพตฺถาติ สปฺปาณเก จ อปฺปาณเก จฯ วิมติสฺสาติ สหจริเยน วิมติสหิตมาหฯ

[1120] ‘‘สพฺพตฺถาปาณสญฺญิสฺสา’’ติอาทีสุ อธิการโต ลพฺภมานํ ‘‘สิญฺจนาทีสุ ยํ กิญฺจิ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธนียํฯ สพฺพตฺถาติ สปฺปาณเก, อปฺปาณเก จฯ อปาณสญฺญิสฺสาติ เอวํ กเตน ปโยเคน นสฺสมานา ปาณกา น สนฺตีติสญฺญิสฺสฯ อสญฺจิจฺจาติ ยถา ปาณกา น นสฺสนฺติ, เอวํ ฆฏาทีหิ คหิตํ สปฺปาณกอุทกํ อุทเกเยว โอสิญฺจนฺตสฺส วา โอสิญฺจาเปนฺตสฺส วา วฏฺฏิตฺวา ตสฺมิํ อุทเก ติณาทิมฺหิ ปติเต อสญฺจิจฺจ กตํ นาม โหติฯ

อสติสฺสาติ อสติยา กโรนฺตสฺสฯ อชานโตติ ปาณกานํ อตฺถิภาวํ อชานิตฺวา กโรนฺตสฺสฯ

[1121-2] วธกจิตฺเต สติ สตฺตเม สปฺปาณกวคฺเค ปฐมสิกฺขาปทสฺส วิสยภาวโต ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘วินา วธกจิตฺเตนา’’ติฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ปาฬิยํ (ปาจิ. 140) ‘‘สปฺปาณกํ อุทก’’นฺติ อิมินา อฏฺฐกถาคตํ ปฐมงฺคญฺจ ‘‘ชาน’’นฺติ อิมินา ทุติยงฺคญฺจ ‘‘สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา’’ติ อิมินา จตุตฺถงฺคญฺจ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ตติยงฺคํฯ ตญฺจ โข วธกจิตฺตสฺส สตฺตมวคฺเค ปฐมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยวจนโต เอตฺถ ตทภาวลกฺขณํ ตติยงฺคํ วุตฺตเมว โหตีติอธิปฺปาเยน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วินา วธกจิตฺเตนา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘จตฺตาเรวสฺส องฺคานิ, นิทฺทิฏฺฐานิ มเหสินา’’ติฯ อสฺสาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺสฯ

[1123] สปฺปาณกสญฺญิสฺส ‘‘ปริโภเคน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ปุพฺพภาเค ชานนฺตสฺสาปิ สิญฺจนสิญฺจาปนํ ‘‘ปทีเป นิปติตฺวา ปฏงฺคาทิปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนฺตสฺส ปทีปุชฺชลนํ วิย วินาปิ วธกเจตนาย โหตีติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชํ ติจิตฺต’’นฺติฯ เอตฺถ กิสฺมิญฺจิ กุปิตสฺส วา กีฬาปสุตสฺส วา สิญฺจโต อกุสลจิตฺตํ, มาลาคจฺฉาทิํ สิญฺจโต กุสลจิตฺตํ, ปณฺณตฺติํ อชานโต ขีณาสวสฺส อพฺยากตจิตฺตนฺติ ติจิตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสาติ สตฺตมวคฺเค ปฐมสิกฺขาปทสฺสฯ อสฺส จาติ อิมสฺส สิญฺจนสิกฺขาปทสฺส จฯ อิทํ วิเสสนนฺติ อิทํ นานากรณํฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ ปกรเณ นิทฺทิฏฺฐํ ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ ตํ โลกวชฺชํ, อิทํ ปณฺณตฺติวชฺชํฯ ตํ อกุสลจิตฺตํ, อิทํ ติจิตฺตํฯ ตํ ทุกฺขเวทนํ, อิทํ ติเวทนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สตฺตมวคฺเค ทุติยสฺส อิมสฺส จ โก วิเสโสติ เจ? อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ‘‘สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา’’ติ พาหิรปริโภควเสน ปฐมํ ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภุญฺเชยฺยา’’ติ (ปาจิ. 388) สิกฺขาปทํ อตฺตโน นหานปานาทิปริโภควเสน ปญฺญตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ วา ปฐมํ ปญฺญตฺเตปิ อตฺตโน ปริโภควเสเนว ปญฺญตฺตตฺตา ปุน อิทํ สิกฺขาปทํ พาหิรปริโภควเสน ปญฺญตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

สปฺปาณกกถาวณฺณนาฯ

เสนาสนวคฺโค ทุติโยฯ

[1124-6] อฏฺฐงฺคยุตฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สีลวา’’ติอาทิ เอกมงฺคํ, ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทิ ทุติยํ, ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิ ตติยํ, ‘‘กลฺยาณวาโจ โหตี’’ติอาทิ จตุตฺถํ, ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขุนีนํ ปิโย โหติ มนาโป’’ติ ปญฺจมํ, ‘‘ปฏิพโล โหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ ฉฏฺฐํ, ‘‘น โข ปเนตํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสา’’ติอาทิ สตฺตมํ, ‘‘วีสติวสฺโส วา โหติ อติเรกวีสติวสฺโส วา’’ติ อฏฺฐมนฺติ เอตานิ ปาฐาคตานิ อฏฺฐ องฺคานิ นามฯ ภิกฺขุนีนํ โอวาโท, ตทตฺถาย สมฺมุตีติ วิคฺคโหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ ญตฺติ จตุตฺถี ยสฺส กมฺมสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘กมฺเมนา’’ติ เสโสฯ

อฏฺฐงฺคยุตฺตสฺส ภิกฺขุสฺส มเหสินา ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ยา ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ อิธ อนุญฺญาตา, ตาย อสมฺมโต โย ภิกฺขูติ โยชนาฯ

ครุธมฺเมหิ อฏฺฐหีติ ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ตทหุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุปฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติอาทีหิ (ปาจิ. 149) ปาฬิยํ อาคเตหิ อฏฺฐหิ ครุธมฺเมหิฯ เอกํ ภิกฺขุนิํ, สมฺพหุลา วา ภิกฺขุนิโยติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติฯ โอสาเรนฺโตวาติ ปาฬิํ อุจฺจาเรนฺโตวฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โอสาเรตพฺพาติ ปาฬิ วตฺตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 149)ฯ เต ธมฺเมติ ปุพฺเพ วุตฺเต เต อฏฺฐ ครุธมฺเมฯ โอวเทยฺยาติ อฏฺฐครุธมฺมปาฬิภาสนสงฺขาตํ โอวาทํ กเรยฺยฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ปาฏิปเท โอวาทตฺถาย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ภิกฺขุนิโย ‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติอาทินา ปาฐาคตนเยน ‘‘สมคฺคตฺถ ภคินิโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สมคฺคมฺหยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘วตฺตนฺติ ภคินิโย อฏฺฐ ครุธมฺมา’’ติ ปุนปิ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วตฺตนฺตยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘เอโส ภคินิโย โอวาโท’’ติ นิยฺยาเทยฺยฯ ‘‘น วตฺตนฺตยฺยา’’ติ ยทิ วเทยฺยุํ, ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนายา’’ติอาทินา อฏฺฐครุธมฺมปาฬิภาสนวเสน โอวาทํ กเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘โอสาเรนฺโตว เต ธมฺเม โอวเทยฺยา’’ติฯ

[1127] อญฺเญน ธมฺเมนาติ สุตฺตนฺเตน วา อภิธมฺเมน วาฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ภิกฺขุนิสงฺเฆเยว อุปสมฺปนฺนํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนายา’’ติฯ ตถาติ โอวทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติฯ

[1128] ภิกฺขูนํ สนฺติเกเยว อุปสมฺปนฺนนฺติ มหาปชาปติยา โคตมิยา สทฺธิํ ปพฺพชิตา ปญฺจสตา สากิยานิโย สงฺคณฺหาติฯ ลิงฺควิปลฺลาเส อุปสมฺปนฺนภิกฺขุโน ลิงฺคปริวตฺตเน สติ ตถา ปาจิตฺติ เอว ปกาสิตาติ อตฺโถฯ

[1129] โอวาทํ อนิยฺยาเทตฺวาติ ‘‘วตฺตนฺติ ภคินิโย อฏฺฐ ครุธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วตฺตนฺตยฺยา’’ติ วุตฺเตติ เอตฺถาปิ โสเยวตฺโถฯ

[1130] ครุธมฺเมหิ โอวทโต ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1131] อคณฺหนฺตสฺส โอวาทนฺติ เอตฺถ โอวาทตฺถํ ยาจนสนฺเทโส ตทตฺถตาย โอวาโทติ คหิโตติ โอวาทสาสนํ อสมฺปฏิจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อปจฺจาหรโตปิ ตนฺติ ตํ อตฺตนา คหิตํ โอวาทสาสนํ อุโปสถคฺเค อาโรเจตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน ทินฺนํ ปฏิสาสนํ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส เนตฺวา อวทนฺตสฺสาปิฯ พาลนฺติ สาสนสมฺปฏิจฺฉนญฺจ อุโปสถคฺคํ เนตฺวา อาโรจนญฺจ ปฏิสาสนํ หริตฺวา ปาฏิปเท ภิกฺขุนิสงฺฆคณปุคฺคลานํ ยถานุรูปํ ปจฺจาโรจนญฺจ กาตุํ อชานนตาย พาลํฯ คิลานนฺติ อุโปสถคฺคํ คนฺตฺวาปิ อาโรจนสฺส พาธเกน เคลญฺเญน สมนฺนาคตํ คิลานํฯ คมิกนฺติ ปาฏิปทํ อนิสีทิตฺวา คนฺตพฺพํ อจฺจายิกคมนํ คมิกญฺจ ฐเปตฺวา ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธฯ

[1132] กมฺมสฺมินฺติ เอตฺถ กมฺม-สทฺเทน ภิกฺขุโนวาทกสฺส ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ทินฺนํ สมฺมุติกมฺมํ อธิปฺเปตนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ญตฺติํ, กมฺมวาจญฺจ ปริหาเปตฺวา, ปริวตฺเตตฺวา วา กตํ เจ, อธมฺมกมฺมํ นามฯ วคฺเคติ ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรเณน วา สนฺนิปติตานํ อุกฺโกเฏน วา วคฺเค สติฯ ติกปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี โอวทติ, เวมติโก โอวทติ, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 150) อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญิปกฺเข วุตฺตปาจิตฺติยตฺตยํ โหติฯ

[1133] อธมฺเม ปน กมฺมสฺมิํ เวมติกสฺสาปีติ โยชนาฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺฆสฺมิํ, ติกปาจิตฺติยํ สิยา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อธมฺมกมฺเม เวมติกปกฺเข ‘‘วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 150) อธมฺมิกกมฺเมเยว วิมติวาเร วุตฺตติกปาจิตฺติยํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธมฺมกมฺมนฺติ สญฺญิโน’’ติ อิมินาปิ ‘‘อธมฺเม ปน กมฺมสฺมิ’’นฺติ อิทํ โยเชตพฺพํ, ‘‘ตถา’’ติ สมฺพนฺโธ, เตน ‘‘วคฺเค’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี โอวทติ, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 150) วุตฺตํ ติกปาจิตฺติยํ โหติฯ เอวเมตา ปาจิตฺติโย สนฺธายาห ‘‘นว ปาจิตฺติโย วุตฺตา’’ติฯ

อิมสฺมิํ วิย อธมฺมกมฺมวาเร ‘‘สมคฺเค ภิกฺขุนิสงฺฆสฺมิ’’นฺติ วิกปฺเป จ เอวเมว นว ปาจิตฺติโย โหนฺตีติ อติทิสนฺโต ‘‘สมคฺเคปิ จ ตตฺตกา’’ติ อาหฯ ยถาห ‘‘อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อธมฺมกมฺเม เวมติโก สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 150)ฯ

[1134] ทฺวินฺนํ นวกานํ วสาติ ยถาทสฺสิตํ วคฺคนวกํ, สมคฺคนวกนฺติ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสนฯ ตาติ ปาจิตฺติโยฯ

‘‘ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม เวมติโก วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี วคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วคฺคปกฺเข นว ทุกฺกฏานิฯ ‘‘ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม เวมติโก สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก, สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วคฺคสญฺญี, เวมติโก โอวทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ สมคฺคสญฺญี โอวทติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 151) เอตฺถ อนฺเต วุตฺตํ อนาปตฺติวารํ วินา อวเสเสสุ อฏฺฐสุ วาเรสุ สมคฺคปกฺเข อฏฺฐ ทุกฺกฏานิฯ เอวํ ปุริมานิ นว, อิมานิ อฏฺฐาติ ธมฺมกมฺมปกฺเข สตฺตรส ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘ทุกฺกฏํ ธมฺมกมฺเมปิ, สตฺตรสวิธํ สิยา’’ติฯ

[1135] ‘‘โอสาเรหี’’ติ วุตฺโต กเถติ วาติ โยชนาฯ ‘‘อฏฺฐครุธมฺมํ กเถหี’’ติ วุตฺโต ตํ กเถติ วาฯ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ กเถติ วาติ อฏฺฐครุธมฺมวิสเย ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ตเมว วทติ วาฯ สิกฺขมานาย กเถติ วาติ สมฺพนฺโธฯ สิกฺขมานาย อฏฺฐครุธมฺเม กเถติ วา, เนว โทโสติ อตฺโถฯ อุมฺมตฺตกาทิโน กถยโต เนว โทโสติ โยชนาฯ

[1136] อิทานิ ติณฺณมฺปิ พหุสฺสุตานํ ลกฺขเณ เอกตฺถ ทสฺสิเต ภิกฺขุโนวาทกสฺส วิเสโส สุวิญฺเญยฺโย โหตีติ ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วาจุคฺคตาว กาตพฺพา’’ติอาทิฯ ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพาติ โยชนาฯ ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺเค มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตาว กาตพฺพาติ โยชนา, ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺคมาติกา ปคุณา กตฺวา ตาสํ อฏฺฐกถํ อุคฺคเหตฺวา ปาฬิโต, อตฺถโต จ วจนปถารุฬฺหา โวหารกฺขมาเยว กาตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ จตฺตาโร ภาณวารา ปคุณา วาจุคฺคตาว กาตพฺพาติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ ‘‘ปคุณา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปคุณํ กตฺวา ธาเรตฺวา ปริปุจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘วาจุคฺคตาว กาตพฺพา’’ติ อิมินา ตทตฺถํ สุตฺวา ธาเรตฺวา ปริปุจฺฉิตพฺพเมวาติ ทสฺเสติฯ

[1137] ปริกถตฺถายาติ สมฺปตฺตานํ ธมฺมกถนตฺถายฯ กถามคฺโคติ มหาสุทสฺสนกถามคฺโคฯ มงฺคล…เป.… อนุโมทนาติ อคฺคสฺส ทานาทิมงฺคเลสุ ภตฺตานุโมทนาสงฺขาตา ทานกถา จ, กุมารมงฺคลาทีสุ มหามงฺคลสุตฺตาทิมงฺคลานุโมทนา จ, อมงฺคลํ นาม กาลกิริยา, ตตฺถ มตกภตฺตาทีสุ ติโรกุฏฺฏาทิกถา จาติ เอวํ ติสฺโสเยวานุโมทนาฯ

[1138] อุโปสถาทิอตฺถายาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปวารณาทีนํ สงฺคโหฯ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโยติ กมฺมวคฺเค วุตฺตวินิจฺฉโย, ปริวาเร กมฺมวคฺเค อาคตขุทฺทานุขุทฺทกกมฺมวินิจฺฉโยติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ อิมินา ‘‘อุตฺตมตฺถสฺส ปาปก’’นฺติ วกฺขมานตฺตา วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานมาหฯ วิปสฺสนาวเสน อุคฺคณฺหนฺเตน จ ธาตุววตฺถานมุเขน อุคฺคเหตพฺพนฺติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ อุตฺตมตฺถสฺสาติ อรหตฺตสฺสฯ

[1139] เอตฺตกํ อุคฺคเหตฺวาน พหุสฺสุโตติ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อุคฺคหิตตฺตา พหุสฺสุโตฯ

ปญฺจวสฺโสติ อุปสมฺปทโต ปฏฺฐาย ปริปุณฺณปญฺจสํวจฺฉโรฯ ‘‘ทสวสฺโส’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สํวจฺฉรวเสน ปญฺจวสฺเสสุ ปริปุณฺเณสุ วุตฺถวสฺสวเสน อปริปุณฺเณสุปิ ปญฺจวสฺโสเยวฯ อิตรถา อูนปญฺจวสฺโสติ เวทิตพฺโพฯ ปริปุณฺณวีสติวสฺสูปสมฺปทาทีสุ วิย เกจิ สํวจฺฉรคณนํ อวิจาเรตฺวา ‘‘ปญฺจวสฺโส’’ติวจนสามญฺเญน วุตฺถวสฺสคณนเมว คณฺหนฺติ, ตทยุตฺตํฯ ตถา คหเณสุ ยุตฺติ วา มคฺคิตพฺพาฯ มุญฺจิตฺวา นิสฺสยนฺติ นิสฺสยวาสํ ชหิตฺวาฯ อิสฺสโรติ นิสฺสยาจริยวิรเหน อิสฺสโร, อิมินา นิสฺสยมุตฺตลกฺขณํ ทสฺสิตํฯ

[1140] ทฺเว วิภงฺคาติ ภิกฺขุภิกฺขุนิวิภงฺคทฺวยํฯ อิธ ‘‘วาจุคฺคตา’’ติ อิทํ ปริปุจฺฉมฺปิ สนฺธายาหาติปิ วุตฺตํฯ เตนาห สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ทฺเว วิภงฺคา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพา’ติอิทํ ปริปุจฺฉาวเสน อุคฺคหณมฺปิ สนฺธาย วุตฺต’นฺติ วทนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.145-147)ฯ พฺยญฺชนาทิโตติ เอตฺถ พฺยญฺชนํ นาม ปทํ, อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตํ อนุพฺยญฺชนํ นาม อกฺขรํ, ปทกฺขรานิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ จตูสฺวปิ นิกาเยสูติ ทีฆมชฺฌิมสํยุตฺต องฺคุตฺตรนิกาเยสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เอโก วา นิกาโย โปตฺถโกปิ จ เอโกติ โยชนาฯ อปิ-สทฺเทน ขุทฺทกนิกายสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปิ วา’’ติ อิมินา ขุทฺทกนิกาเย ชาตกภาณเกน สาฏฺฐกถํ ชาตกํ อุคฺคเหตฺวาปิ ธมฺมปทํ สห วตฺถุนา อุคฺคเหตพฺพเมวาติ ทสฺสิเต ทฺเว โปตฺถเก สมุจฺจิโนติ, จตฺตาริ ขนฺธกวตฺตานิ วาฯ

[1142] ทิสาปาโมกฺโข ยตฺถ ยตฺถ วสติ, ตสฺสา ตสฺสาทิสาย ปาโมกฺโข ปธาโนฯ

เยนกามํคโมติ ยตฺถ กตฺถจิ ทิสาภาเค ยถากามํ วุตฺติโก โหตีติ อตฺโถ ฯ ปริสํ อุปฏฺฐาเปตุํ กามํ ลภเต อิสฺสโรติ โยชนา, อิสฺสโร หุตฺวา ภิกฺขุปริสาย อตฺตานํ อุปฏฺฐาเปตุํ ยถารุจิยา ลภตีติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา ปริสูปฏฺฐาปกลกฺขณํ วุตฺตํฯ

[1143] วาจุคฺคนฺติ วาจุคฺคตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิทานิ อยํ ภณฺฑปาถาวิธิ น โหตีติ มิหกปริปุจฺฉนกถานุรูปโต อตฺถกรณํ น วาจุคฺคตกรณํ นามาติ วิญฺญายตี’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ อิมินา ยถาวุตฺตํ ทุติยงฺคเมว สงฺคหิตํฯ

[1144] อสฺสาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺสฯ อสมฺมตตาทีนิ ตีณิ องฺคานีติ อตฺตโน อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺฐครุธมฺมภณนนฺติ อิมานิ ตีณิ องฺคานิฯ

โอวาทกถาวณฺณนาฯ

[1146] ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย อตฺถงฺคตสญฺญี, เวมติโก, อนตฺถงฺคตสญฺญี’’ติ วิกปฺปตฺตเยฯ เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํฯ ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํ ปน โอวทโต ปาจิตฺติยเมวา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[1148] อุทฺเทสาทินเยนาติ ‘‘อนาปตฺติ อุทฺเทสํ เทนฺโต, ปริปุจฺฉํ เทนฺโต’’ติอาทินา อนาปตฺติวารนเยนฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ

อตฺถงฺคตสูริยกถาวณฺณนาฯ

[1149] ‘‘สเจ อสมฺมโต’’ติ วกฺขมานตฺตา โอวทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สมฺมตสฺสา’’ติ ลพฺภติฯ ภิกฺขุนุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํฯ

อญฺญตฺร กาลาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย , คิลานา โหติ ภิกฺขุนี’’ติ วุตฺตกาลโต อญฺญตฺรฯ ‘‘คิลานา นาม ภิกฺขุนี น สกฺโกติ โอวาทาย วา สํวาสาย วา คนฺตุ’’นฺติ (ปาจิ. 161) ทสฺสิเต คิลานกาเล อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1150] ปาจิตฺติยทฺวยํ โหตีติ ปฐมสิกฺขาปเทน, อิมินา จ สิกฺขาปเทน ทฺเว ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติฯ ‘‘ตีณิปิ ปาจิตฺติยานี’’ติ โยเชตพฺพา, ปฐมทุติยตติเยหิ สิกฺขาปเทหิ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[1151] อญฺเญน ธมฺเมนาติ ครุธมฺมโต อญฺเญน พุทฺธวจเนนฯ ทุกฺกฏทฺวยนฺติ อสมฺมตภิกฺขุนุปสฺสยคมนมูลกํ ทุกฺกฏทฺวยํฯ ภิกฺขุโนติ อสมฺมตสฺส ‘‘สมฺมตสฺสาปี’’ติ วกฺขมานตฺตาฯ ‘‘อฏฺฐหิ วา ครุธมฺเมหิ อญฺเญน วา ธมฺเมน โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 155) อตฺถงฺคตสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา ‘‘รตฺติเหตุก’’นฺติ อาห, รตฺติโอวาทนมูลนฺติ อตฺโถฯ

[1152] ปาจิตฺติยทฺวยนฺติ ทุติยตติยมูลกํฯ ครุธมฺเมน โอวาโท ครุธมฺโม, โส นิทานํ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺสาติ วิคฺคโหฯ สมฺมตตฺตา ครุธมฺมนิทานสฺส ปาจิตฺติยสฺส อภาวโตติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ปฐมสิกฺขาปเทน อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสติฯ

[1153] ตสฺเสวาติ สมฺมตสฺเสวฯ ทุกฺกฏํ อิมินา ตติยสิกฺขาปเทนฯ อนาปตฺติ ปฐมสิกฺขาปเทน, เตเนวาห ‘‘สมฺมตตฺตา’’ติฯ ปาจิตฺติ ทุติยสิกฺขาปเทน, เตเนวาห ‘‘รตฺติย’’นฺติฯ

[1154] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา อญฺญตฺร สมยา โอวทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 162) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ อิตรทฺวเยติ ‘‘อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสญฺญี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุปสมฺปนฺนาย เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 162) ทสฺสิเต อิตรทฺวเยฯ โอวทนฺตสฺสาติ เยน เกนจิ โอวทนฺตสฺสฯ

[1155] ติกปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏฏฺฐาเน ทุกฺกฏเมว โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตถา’’ติฯ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา อญฺเญน ธมฺเมน โอวทนฺตสฺส ตถาติ โยชนาฯ

ภิกฺขุนุปสฺสยกถาวณฺณนาฯ

[1156] จีวราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปิณฺฑปาตาทิอิตรปจฺจยตฺตยญฺจ สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ จ สงฺคหิตานิฯ สมฺมเตติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติยา สมฺมเตฯ

[1157] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญี เอวํ วทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 167) ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ ทสฺสิตเมวฯ อิธ กมฺมํ นาม ยถาวุตฺตํ สมฺมุติกมฺมํฯ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ วีสติวสฺโส วา อติเรกวีสติวสฺโส วาติ สมฺมุติยา องฺคานิฯ

[1158] ‘‘สมฺมตํ อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ กํ สนฺธายาหาติ เจ? สมฺมเตน หุตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย สามเณรภาวมุปคตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อามิสตฺถายาติ จีวราทีนมตฺถายฯ

อามิสกถาวณฺณนาฯ

[1162] ภิกฺขุนิยา ทินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ภิกฺขุนา ทินฺนนฺติ โยชนาฯ

‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ เสโส ฯ ตตฺถาติ จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปเทฯ สูจิตาติ ปกาสิตาฯ

จีวรทานกถาวณฺณนาฯ

[1163] อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรนฺติ โยชนาฯ

[1164] เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

[1165] สูจิํ จีวรํ ปเวเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ สูจินีหรเณติ จีวรโตฯ

[1166] ปโยคสฺส วสาติ เอกกฺขเณ พหู อาวุณิตฺวา สูจิยา นีหรณปโยคคณนายฯ พหู ปาจิตฺติโยติ โยชนา, ปโยคปฺปมาณาปตฺติโย โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[1169] อเนกา ปาจิตฺติยาปตฺตี โหนฺตีติ โยชนาฯ อารปเถติ สูจิมคฺเคฯ ทุติเย ปเถติ เอตฺถ อาร-สทฺโท คาถาพนฺธสุขตฺถํ ลุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

[1170] กา หิ นาม กถาติ ‘‘อเนกาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ เอตฺถ กิํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อญฺญาติกาย อญฺญาติกสญฺญี, เวมติโก, ญาติกสญฺญี จีวรํ สิพฺพติ วา สิพฺพาเปติ วา, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 178) วุตฺตํ ติกปาจิตฺติยํฯ

[1172] อญฺญํ ปริกฺขารนฺติ อุปาหนตฺถวิกาทิํฯ สิพฺพโตติ เอตฺถ ‘‘สิพฺพาปยโต’’ติ อธิการโต ลพฺภติฯ สิกฺขมานสามเณริโย สิกฺขมานาทิกา นามฯ

[1173] สิพฺพนกิริยาย อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยํฯ

จีวรสิพฺพนกถาวณฺณนาฯ

[1174-5] สํวิธายาติ ‘‘อชฺช ยาม, สฺเว ยามา’’ติอาทินา นเยน สํวิทหิตฺวาฯ ยถาห ‘‘อชฺช วา หิยฺโย วา ปเร วา คจฺฉามาติ สํวิทหตี’’ติ (ปาจิ. 183)ฯ มคฺคนฺติ เอกทฺธานมคฺคํ, อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิฯ อญฺญตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, สตฺถคมนีโย โหติ มคฺโค สาสงฺกสมฺมโต สปฺปฏิภโย’’ติ (ปาจิ. 182) วุตฺตกาลวิเสสา อญฺญตฺราติ วุตฺตํ โหติฯ สตฺถวาเหหิ วินา อคมนีโย มคฺโค สตฺถคมนีโย นามฯ โจรานํ สยิตนิสินฺนฏฺฐิตขาทิตปีตฏฺฐานานิ ยตฺถ ทิสฺสนฺติ, ตาทิโส มคฺโค สาสงฺโก นามฯ โจเรหิ หตมาริตฆาตวิลุตฺตมนุสฺสา ยตฺถ ปญฺญายนฺติ, โส สปฺปฏิภโย นามฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ กตสํวิธานํ อวิราเธตฺวา ตาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชนกาเลติ อตฺโถฯ

อญฺโญ คาโม คามนฺตรํ, ตตฺถ โอกฺกมนํ อุปคมนํ คามนฺตโรกฺกโม, ตสฺมิํ กเตติ อตฺโถฯ อคามเก อรญฺเญ อทฺธโยชนาติกฺกเม วาติ โยชนา, คามรหิตํ อรญฺญมคฺคมฺปิ ทฺวิคาวุตํ อติกฺกนฺเต วาติ อตฺโถฯ

[1176] ‘‘อาปตฺติ โหตี’’ติ สามญฺญโต ทสฺสิตอาปตฺติยา เภทาเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปทวินิจฺฉเย, ปกรเณ วาฯ ทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อกปฺปิยภูมฏฺโฐติ เอตฺถ อกปฺปิยา ภูมิ นาม อนฺโตคาเม ภิกฺขุนุปสฺสยทฺวารโกฏฺฐโกติ เอวมาทิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน อนฺโตคาเม ภิกฺขุนุปสฺสยทฺวาเร รถิกาย, อญฺเญสุ วา จตุกฺกสิงฺฆาฏกหตฺถิสาลาทีสุ สํวิทหนฺติ, ภิกฺขุโน อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 182-183)ฯ เอตฺถ จ จตุนฺนํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺฐานํ จตุกฺกํฯ ติณฺณํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺฐานํ สิงฺฆาฏกํฯ

[1177] กปฺปิยภูมิ นาม ภิกฺขุนุปสฺสยาทิฯ ยถาห ‘‘สเจ อุโภปิ ภิกฺขุนุปสฺสเย วา อนฺตราราเม วา อาสนสาลาย วา ติตฺถิยเสยฺยาย วา ฐตฺวา สํวิทหนฺติ, อนาปตฺติฯ กปฺปิยภูมิ กิรายํฯ ตสฺมา เอตฺถ สํวิทหนปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺติํ น วทนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 182-183)ฯ เตเนวาห ‘‘น วทนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ‘‘น วทนฺติ อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

[1178] อุภยตฺถาติ อกปฺปิยภูมิยํ ฐตฺวา สํวิธาย คมเน, กปฺปิยภูมิยํ ฐตฺวา สํวิธาย คมเน จาติ อุภยวิกปฺเปฯ คจฺฉนฺตสฺเสวาติ เอวกาเรน นิกฺขนฺตสฺส โชตกํฯ ยถาห ‘‘นิกฺขมเน อนาปตฺตี’’ติฯ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ อิมินา ภิกฺขุนิยา อนาปตฺติภาวํ ทีเปติฯ อาปตฺติเขตฺตนิยมนตฺถมาห ‘‘อนนฺตรสฺสา’’ติอาทิฯ

[1179] ตตฺราปีติ กปฺปิยภูมิอุปจาโรกฺกมเนปิฯ อุทีริตนฺติ มหาปจฺจริยํฯ ยถาห ‘‘มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติฯ

[1180] อนฺตราติ อตฺตโน นิกฺขนฺตคามสฺส, อนนฺตรคามสฺส จ เวมชฺเฌฯ ยถาห ‘‘คามโต นิกฺขมิตฺวา ปน ยาว อนนฺตรคามสฺส อุปจารํ น โอกฺกมติ, เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตปิ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 182-183)ฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท กาลทฺวารมคฺคานํ วเสน ตโย สงฺเกตวิสงฺเกตาติ เตสุ มคฺคทฺวารวิสงฺเกเตปิ อาปตฺติ โหเตวาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทฺวาร…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ กาลวิสงฺเกเต ปน อนาปตฺติํ วกฺขติฯ อาปตฺติ ปาจิตฺติฯ

[1181] อสํวิทหิเต กาเลติ ‘‘ปุเรภตฺตํ คมิสฺสามา’’ติอาทินา กตสํวิธานานํ ปจฺฉาภตฺตาทิ อสํวิทหิตกาลํ นาม, ตสฺมิํฯ

ภิกฺขุสฺเสว วิธานสฺมินฺติ ภิกฺขุนิยา สํวิธานํ วินา ภิกฺขุสฺเสว วิธาเน สติ อาปตฺติ ทุกฺกฏํฯ

[1182] สมเย วิทหิตฺวา คจฺฉโต วา อสมเย วิทหิตฺวา วิสงฺเกเตน คจฺฉโต วา อาปทาสุ วิทหิตฺวา คจฺฉโต วา อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ตถาติ ‘‘วิทหิตฺวา คจฺฉโต อนาปตฺตี’’ติ อิทํ อติทิสติฯ

ตตฺถ สมโย นาม ยถาวุตฺตกาลวิเสโสฯ วิสงฺเกโต นาม กาลวิสงฺเกโต, ‘‘อสุกสฺมิํ ทิวเส อสุกเวลาย คมิสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา คมนกาเล ตสฺส กาลสงฺเกตสฺส วิภวนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘กาลวิสงฺเกเตเยว อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 185)ฯ อาปทา นาม รฏฺฐเภเท ชนปทานํ ปลายนกาโลฯ ยถาห ‘‘รฏฺฐเภเท จกฺกสมารุฬฺหา ชนปทา ปริยายนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสู’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 185)ฯ เอตฺถ จ รฏฺฐเภเทติ รฏฺฐวิโลเปฯ จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ, สกฏจกฺกํ วา สมารุฬฺหาฯ อุมฺมตฺตกาทิโนติ อาทิ-สทฺเทน ขิตฺตจิตฺตาทโย คหิตาฯ

[1183] กายวาจาทิกตฺตยาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตํ คหิตํ, กายวาจาจิตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ

สํวิธานกถาวณฺณนาฯ

[1184] อุทฺธํ ชวตีติ อุชฺชวนี, ปฏิโสตคามินี นาวา, ตํฯ อโธ ชวนโต โอชวนี, อนุโสตคามินี นาวา, ตํฯ อภิรุเหยฺยาติ เอตฺถ ‘‘สํวิธายา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธาย เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺยา’’ติ (ปาจิ. 186)ฯ

โลกสฺสาทสงฺขาตมิตฺตสนฺถเวน ตํ นาวํ อารุยฺห กีฬนจิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อญฺญมญฺญํ สํวิธายาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขาโร สํวิทหิตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 188)ฯ

[1185] สคามตีรปสฺเสน คมเน คามนฺตรวเสน วา ปาจิตฺติ, อคามตีรปสฺเสน คมเน อทฺธโยชเน ปาจิตฺติ อทฺธโยชนาติเรเก ฐาเน คาเม วิชฺชมาเนปิ อวิชฺชมาเนปิฯ

[1186] โยชนปุถุลาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉโต อทฺธโยชนวเสน อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘ตถา’’ติอาทิฯ ‘‘อูนโยชนปุถุลาย นทิยา มชฺฌํ อุภยภาคํ ภชตีติ ตาทิสิกาย นทิยา มชฺเฌน คจฺฉนฺตสฺส คามนฺตรคณนาย, อทฺธโยชนคณนาย จ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ

[1187] ยถาสุขํ สมุทฺทสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘คนฺตพฺพ’’นฺติ เสโสฯ ‘‘สพฺพอฏฺฐกถาสู’’ติอาทินา ยถาสุขคมนานุญฺญาย เหตุํ ทสฺเสติฯ อิมินาว อสนฺทมาโนทเกสุ วาปิตฬากาทีสุ อนาปตฺตีติ วิญฺญายติฯ

[1188] ติตฺถสมฺปาทนตฺถายาติ ปรติตฺถํ ปาเปตุํฯ ตํ นาวํฯ ยุตฺตาติ นาวาปาชกาฯ

[1189] ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิมํ สงฺคณฺหาติฯ อสํวิทหิตฺวา ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, ติริยํ ตรณาย ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิทหิตฺวาปิ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, อาปทาสุ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิทหิตฺวาปิ เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย วา, ตถา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

‘‘อนนฺตรสโม’’ติ อิมินา ‘‘อสํวิทหิเต กาเล’’ติอาทินา วุตฺตวินิจฺฉยํ สงฺคณฺหาติฯ อิธาปิ กาลวิสงฺเกเต อนาปตฺติ, ติตฺถนาวาวิสงฺเกเต อาปตฺติเยวฯ ยถาห ‘‘อิธาปิ กาลวิสงฺเกเตเนว อนาปตฺตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 191)ฯ ‘‘โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กีฬาปุเรกฺขาโร สํวิทหิตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 188) วจนโต เกจิ ‘‘อิมํ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ โลกวชฺช’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ กีฬาปุเรกฺขารตาย หิ อภิรุหิตฺวา คามนฺตโรกฺกมเน, อทฺธโยชนาติกฺกเม วา กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคีปิ หุตฺวา อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ ยทิ หิ โส สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกเรยฺย, นิทฺทํ วา โอกฺกเมยฺย, กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิ กโรนฺโต คจฺเฉยฺย, กุโต ตสฺส อกุสลจิตฺตสมงฺคิตา, เยนิทํ สิกฺขาปทํ ‘‘อกุสลจิตฺตํ, โลกวชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตนฺติ สิทฺธํฯ

นาวาภิรุหนกถาวณฺณนาฯ

[1190] คิหิสมารมฺภํ หิตฺวา ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ ภตฺตํ ญตฺวา ภุญฺชโต ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนาฯ ปริปาจิตํ นาม ภิกฺขุโน สีลสุตาทิคุณํ กุลานํ วตฺวา นิปฺผาทิตํฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ, คุณปฺปกาสเนน นิปฺผาทิตํ ลทฺธพฺพํ กตนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 194)ฯ คิหิสมารมฺภนฺติ ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปุพฺเพเยว คิหิปฏิยตฺตํฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปฐมเมว ยํ คิหีนํ ปฏิยาทิตํ ภตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 194)ฯ วกฺขติ หิ ‘‘คิหิสมฺปาทิตมฺปิ วา วินา’’ติฯ

[1191] ‘‘ตสฺสา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ยํ โภชน’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ ตสฺสาติ ปญฺจธา วุตฺตสฺส โภชนสฺสฯ

สพฺเพสุ อชฺโฌหาเรสูติ สพฺเพสุ ปรคลกรณปฺปโยเคสุฯ

[1192] ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ ภุญฺชโต โทโสติ โยชนาฯ

[1193] อุโภสูติ ปริปาจิเตปิ อปริปาจิเตปิฯ สพฺพตฺถาติ อิเมสุ ทฺวีสุ ปริภุญฺชโต อชฺโฌหารวเสเนว ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1195] ปญฺจโภชนํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ปน ยํ กิญฺจิ ยาคุขชฺชผลาทิกํ ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

ปริปาจิตกถาวณฺณนาฯ

[1197] อิทํ สพฺพํ ทสมํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานนยาทินา ทุติยานิยเตเนว สทิสํ มตนฺติ โยชนาฯ อิทํ สิกฺขาปทนฺติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ เอโก เอกาย รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 199) วุตฺตํ รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํฯ

รโหนิสชฺชกถาวณฺณนาฯ

ภิกฺขุนิวคฺโค ตติโยฯ

[1198] เอโกติ เอกทิวสิโกฯ อาวสโถ ปิณฺโฑติ ปุญฺญตฺถิเกหิ เอกํ ปาสณฺฑํ อนุทฺทิสฺส ยาวทตฺถํ ทาตุํ สาลาทีสุ ปญฺญตฺตํ ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรํ โภชนํฯ

ยถาห ‘‘อาวสถปิณฺโฑ นาม ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ สาลาย วา มณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา อชฺโฌกาเส วา อโนทิสฺส ยาวทตฺโถ ปญฺญตฺโต โหตี’’ติ (ปาจิ. 206)ฯ อคิลาเนนาติ เอตฺถ ‘‘อคิลาโน นาม สกฺโกติ ตมฺหา อาวสถา ปกฺกมิตุ’’นฺติ วุตฺต ปทภาชนิยอฏฺฐกถายํ ‘‘อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สกฺโกตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 206) วุตฺตตฺตา ตมฺหา อาวสถา อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา คนฺตุํ สมตฺเถน อคิลาเนนาติ อตฺโถฯ ตโต อุทฺธนฺติ ทุติยทิวสโต อุตฺตริฯ

[1199] อโนทิสฺเสว ปญฺญตฺเต ปิณฺเฑติ โยชนา, ‘‘อิเมสํเยว วา’’ติ อญฺญตรํ ปาสณฺฑํ วา ‘‘เอตฺตกานํเยว วา’’ติ ตตฺถ ปุคฺคลปริจฺเฉทํ วา อกตฺวา สพฺพสาธารณํ กตฺวา ปญฺญตฺเต อาวสถปิณฺเฑติ อตฺโถฯ ยาวทตฺเถ เอว ปิณฺเฑ ปญฺญตฺเตติ โยชนา, ยาวตา อตฺโถ กุจฺฉิปูรณาทิกํ ปโยชนเมตฺถ ปิณฺเฑติ วิคฺคโห, ‘‘เอตฺตกํ ทาตพฺพ’’นฺติ อปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ภุญฺชนฺตานํ ยาวทตฺถํ ทาตพฺพ’’นฺติ ปญฺญตฺเต ปิณฺเฑ เอวาติ อตฺโถฯ ภุญฺชิตพฺพนฺติ กมฺมสาธนํ วา ภาวสาธนํ วาฯ ‘‘โภชน’’นฺติ อชฺฌาหรณียํฯ สกินฺติ เอกวารํฯ ตตฺถาติ อาวสเถฯ

[1200] ตสฺส ปิณฺฑสฺสฯ อชฺโฌหาเรสุ สพฺเพสูติ สพฺเพสุ อชฺโฌหารปฺปโยเคสุ กเตสุฯ ตสฺส อชฺโฌหารกสฺสฯ ปาจิตฺติโย ปโยคคณนายฯ

[1201] ‘‘เอเกน กุเลน นาเนกฏฺฐานเภเทสุ ปญฺญตฺเต’’ติ, ‘‘นานากุเลหิ วา นาเนกฏฺฐานเภเทสุ ปญฺญตฺเต’’ติ จาติ โยชนาฯ ‘‘ปิณฺเฑ’’ติ อธิกาโรฯ นานา จ เอโก จ นาเนกา, ฐานานํ เภทา ฐานเภทา, นาเนกา จ เต ฐานเภทา จาติ วิคฺคโห, เตสุฯ เอกโภโคติ เอกปิณฺฑปริโภโคฯ เอวกาเรน ทุติยทิวสาทิปริโภคํ นิวตฺเตติฯ

[1204] คิลานสฺสาติ วุตฺตลกฺขเณน คิลาโน หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ภุญฺชนฺตสฺส คจฺฉโต วา อาคจฺฉนฺตสฺส วา อนาปตฺตีติ โยชนา, อนฺตมโส อทฺธโยชนมฺปิ คจฺฉโต, คนฺตฺวา อาคจฺฉโต วา อนฺตรามคฺเค จ คตฏฺฐาเน จ เอกสฺมิํ ทิวเส ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘โย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกทิวสํ, คตฏฺฐาเน จ เอกทิวสํ ภุญฺชติ, ตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ อาคจฺฉนฺเตปิ เอเสว นโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 208)ฯ โอทิสฺส ปญฺญตฺเตติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘ภิกฺขูนํเยว อตฺถาย อุทฺทิสิตฺวา ปญฺญตฺโต โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 208)ฯ ปริตฺเตติ อุทรปูรณาย อปฺปโหนเก โถเก โภชเนฯ ยถาห ‘‘ยาวทตฺถํ ปญฺญตฺโต น โหติ, โถกํ โถกํ ลพฺภติ, ตาทิสํ นิจฺจมฺปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 208)ฯ สกินฺติ ยาวทตฺถํ ปญฺญตฺตํ วุตฺตนเยน เอกวารํ ภุญฺชโต อนาปตฺติฯ

[1205] ยาคุอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปญฺจโภชนโต อญฺเญสํ อชฺโฌหรณียานํ คหณํฯ

อาวสถกถาวณฺณนาฯ

[1206] วุตฺตา สมยา อญฺญตฺราติ โยชนา, ‘‘ตตฺถายํ สมโย, คิลานสมโย จีวรทานสมโย จีวรการสมโย อทฺธานคมนสมโย นาวาภิรุหนสมโย มหาสมโย สมณภตฺตสมโย’’ติ (ปาจิ. 217) วุตฺตา สตฺตวิธกาลา อญฺญตฺรฯ

ตตฺถ ยทา ปาทานํ ผลิตตฺตา น สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุํ, อยํ คิลานสมโยฯ อตฺถตกถินานํ ปญฺจ มาสา, อิตเรสํ กตฺติกมาโสติ อยํ จีวรทานสมโยฯ

ยทา จีวเร กริยมาเน กิญฺจิเทว จีวเร กตฺตพฺพํ กโรติ, อยํ จีวรการสมโยฯ ยทา อทฺธโยชนมฺปิ คนฺตุกาโม วา โหติ, คจฺฉติ วา, คโต วา, อยํ อทฺธานคมนสมโยฯ นาวาภิรุหนสมเยปิ เอเสว นโยฯ ยทา โคจรคาเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา น ยาเปนฺติ, อยํ มหาสมโยฯ ยทา โย โกจิ ปพฺพชิโต ภตฺเตน นิมนฺเตติ, อยํ สมณภตฺตสมโยฯ คโณ กตโมติ อาห ‘‘คโณ’’ติอาทิฯ

[1207] คณโภชนํ นาม กินฺติ อาห ‘‘ย’’นฺติอาทิฯ ยํ ปญฺจนฺนํ อญฺญตรํ นิมนฺตนโต, วิญฺญตฺติโต วา ลทฺธํ, ตํ อิธ โภชนนฺติ อธิปฺเปตํ โหตีติ โยชนาฯ นิมนฺตนโตติ ‘‘โภชนาน’’นฺติอาทินา วกฺขมานปฺปกาเรน กตํ อกปฺปิยนิมนฺตนมาหฯ วิญฺญตฺติโตปิ วาติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน กตมกปฺปิยวิญฺญตฺติมาหฯ

[1208-11] โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, ‘‘อญฺญตรสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘โอทโน สตฺตุ กุมฺมาโส, มจฺโฉ มํสญฺจ โภชน’’นฺติ สงฺคหิตานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรสฺสฯ นามนฺติ วกฺขมานํ โอทนาทินามํฯ ภิกฺขู นิมนฺเตตีติ เอตฺถ ‘‘เอกโต, นานโต วา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘เอกโต นิมนฺติตาฯ นานโต นิมนฺติตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 217-218)ฯ เอกโต นิมนฺตนํ นาม สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ เอกโต ฐิตานํ นิมนฺตนํฯ นานโต นิมนฺตนํ นาม ภิกฺขูนํ วิสุํ วิสุํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วา เอกโต ฐิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา วา อเนเกหิ นิมนฺตนํฯ ยถาห ‘‘จตฺตาริ ปริเวณานิ วา วิหาเร วา คนฺตฺวา นานโต นิมนฺติตา, เอกฏฺฐาเน ฐิเตสุเยว วา เอโก ปุตฺเตน, เอโก ปิตราติ เอวมฺปิ นานโต นิมนฺติตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 217-218)ฯ

เววจนํ นาม โอทนาทิสพฺพปทานํ, สมฺปฏิจฺฉถาติอาทิกิริยาปทานญฺจ ปริยายวจนํฯ ภาสนฺตรํ นาม มาคธวจนโต อญฺญํ สีหฬทมิฬาทิโวหารนฺตรํฯ เววจเนหิ เอว วา ภาสนฺตเรน วา นิมนฺเตตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตโต นิมนฺตนานนฺตรํฯ นิมนฺตนนฺติ ยถาวุตฺตํ อกปฺปิยนิมนฺตนํฯ เอกโต คณฺหนฺตีติ อญฺญมญฺญสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมุญฺจิตฺวา ฐิตา วา นิสินฺนา วา เอกโต คณฺหนฺติฯ

‘‘คณโภชนการณ’’นฺติ อิทํ โภชนปจฺจยา ปาจิตฺติยํ เอวํ คหณมนฺตเรน น โหตีติ วุตฺตํฯ

[1212] เอกโต, นานโต วาปิ ยํ คมนํ, โภชนมฺปิ วา, ตํ คณโภชเน น การณนฺติปิ วิญฺญู ภณนฺตีติ โยชนาฯ เอกโต นานโต วาปีติ เอตฺถ ‘‘ฐิตา วา นิสินฺนา วา’’ติ เสโสฯ

[1213-4] วิญฺญาเปตฺวาติ ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติอาทินา เอกโต วา ‘‘มยฺหํ เทหิ, มยฺหํ เทหี’’ติ ปาเฏกฺกํ วา วิญฺญาเปตฺวาฯ เอวมฺปีติ วิญฺญตฺติโตปิฯ

[1215] ทุวิธสฺสาติ นิมนฺตกสฺส, วิญฺญาปกสฺส จฯ

[1216] สตฺตสุปิ สมเยสุ ภุญฺชตํ อนาปตฺตีติ โยชนา, ‘‘คณโภชน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ, ยถาวุตฺเตสุ คิลานาทีสุ สตฺตสุ กาเลสุ เลสํ วินา ภุญฺชนฺตานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เอกโต’’ติ อิทํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ ภุญฺชตนฺติ ภุญฺชนฺตานํฯ ตถาติ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ

[1217] อนุปสมฺปนฺโน จ จารี จ ปตฺโต จ อนิมนฺติโต จ อนุปสมฺปนฺน…เป.… นิมนฺติตา, เต จตุตฺเถ กตฺวาติ อตฺโถ , อนุปสมฺปนฺนํ วา ปิณฺฑจาริํ วา จตุตฺถสฺส ปตฺตํ วา อนิมนฺติตํ วา จตุตฺถํ กตฺวา เอกโต คเหตฺวา ภุญฺชนฺตานํ คณเภโท มุนินา ปกาสิโต, คณสฺส อปริปุณฺณตา ทีปิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ปิณฺฑาย จรติ สีเลนาติ ปิณฺฑจารี, โส อิธ ปุพฺพปทโลเปน ‘‘จารี’’ติ วุตฺโต, ปิณฺฑปาติโกฯ โส หิ นิมนฺตนํ อสาทิยนฺโต คณโภชนโก คณขาทโก น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ปตฺโต นาม วิหาเร นิสีทิตฺวา จตุตฺเถน อตฺตนา ลทฺธพฺพโภชนตฺถาย เปสิโต ปตฺโตฯ อนิมนฺติโต นาม ปฐมํ อกปฺปิยนิมนฺตนาย นิมนฺติเต อนนฺโตคโธ อุปสมฺปนฺโนฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อปิ-สทฺโท เหฏฺฐา ทสฺสิตํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา วเสน วุตฺตวินิจฺฉยํ อเปกฺขติฯ

[1218] สมยลทฺธานนฺติ คิลานาทโย สตฺตสมยา ลทฺธา เยหิ เต สมยลทฺธา, เตสํ, นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ ‘‘อญฺญตรสฺสา’’ติ เสโส, ‘‘วเสนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ เนว คณเภโทติ โยชนาฯ สมยลทฺธกสฺส อตฺตโน อนาปตฺติภาวมนฺตเรน ตํ จตุตฺถํ กตฺวา คณโภชนํ คณฺหนฺตานํ ปน อาปตฺติสมฺภวโต อาห ‘‘อาปตฺติ ปน เวทิตพฺพา’’ติฯ ยถาห มหาปจฺจริยํ ‘‘สมยลทฺธโก สยเมว มุจฺจติ, เสสานํ คณปูรกตฺตา อาปตฺติกโร โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 220)ฯ

[1219] ปญฺจโภชเนสุ อญฺญตรสฺส นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตฺวา เตสุเยว อญฺญํ ทิยฺยมานํ คณฺหนฺตสฺส วิสงฺเกตาภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โภชนานญฺจา’’ติอาทิฯ โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, อญฺญตรสฺส วเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตํ วิสงฺเกตํ, โอทนาทีนํ นาเมน นิมนฺเตตฺวา ทิยฺยมานํ ยาคุอาทิํ คณฺหนฺตสฺส คณโภชนํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1221] ‘‘นิจฺจภตฺต’’นฺติ ธุวภตฺตํ วุจฺจติฯ ‘‘นิจฺจภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, พหูนมฺปิ เอกโต คเหตุํ วฏฺฏติฯ สลากภตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

คณโภชนกถาวณฺณนาฯ

[1223-4] พหูหิ มนุสฺสเกหีติ วิสุํ วิสุํ นิมนฺติเตหิ อเนเกหิ มนุสฺเสหิฯ ปญฺจสุ ยสฺส กสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สหธมฺมิเกสู’’ติ เสโส, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจีติ อตฺโถฯ ‘‘หิตฺวา’’ติอาทินา กิมาหาติ? ยสฺส วิกปฺเปติ, ตสฺมิํ สนฺนิหิเต ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ สมฺมุขา วิกปฺปนวเสน วา ตสฺมิํ อสนฺนิหิเต ตสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ อสมฺมุขา วิกปฺปนวเสน วา ปฐมนิมนฺตนาย วิกปฺปนํ หิตฺวา, ตํ อวิกปฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

ภตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ภุญฺชตี’’ติ เสโสฯ นิมนฺติโต โย ปจฺฉา นิมนฺติตํ ภตฺตํ ภุญฺชติ, ตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ โยชนาฯ อุปฺปฏิปาฏิยา เอกสิตฺถมฺปิ ภุญฺชโต ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ปจฺฉา นิมนฺติตานํ โภชนํ ปฐมํ ภุญฺชิตฺวา ปฐมํ นิมนฺติตานํ โภชนํ ปจฺฉา ภุญฺชนฺตสฺส จ เอกปตฺเตเยว เหฏฺฐา ปฐมํ นิมนฺติตานํ โภชนํ ปกฺขิปิตฺวา อิตรํ อุปริ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา หตฺถํ โอตาเรตฺวา เหฏฺฐา ฐิตโภชเน เอกสิตฺถมฺปิ ปฐมํ อภุญฺชิตฺวา อุปริ ฐิตํ ปฐมํ ภุญฺชนฺตสฺส จาติ วุตฺตํ โหติฯ

เตเนว ยถา อุปฺปฏิปาฏิ น โหติ, ตถา มิสฺสีกตํ โภชนํ ภุญฺชนฺตสฺส น โทโสติ มหาปจฺจริยํ วินิจฺฉโย พฺยติเรกโต ทสฺสิโต โหติฯ ยถาห ‘‘ทฺเว ตีณิ กุลานิ นิมนฺเตตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน นิสีทาเปตฺวา อิโต จิโต จ อาหริตฺวา ภตฺตํ อากิรนฺติ, สูปพฺยญฺชนํ อากิรนฺติ, เอกมิสฺสกํ โหติ, เอตฺถ อนาปตฺตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 229)ฯ

[1225-6] ปรมฺปรโภชนสฺส สรูปํ ปทภาชเน วุตฺตนเยน ทสฺเสตุมาห ‘‘โภชนานมฺปี’’ติอาทิฯ เตสเมว ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ ปริภุญฺชตีติ โยชนาฯ มเหสินา ปริทีปิตนฺติ ปทภาชเน ‘‘ปรมฺปรโภชนํ นาม ปญฺจนฺนํ โภชนาน’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 227) นเยน วุตฺตํฯ

[1227] ยตฺถาติ อเนเกหิ เอกภาชเน ปกฺขิตฺเต ยสฺมิํ โภชเนติ วุตฺตํ โหติ เอเกเนว ทินฺเน วิจารณาภาวาฯ สพฺพเมกรสํ สิยาติ วิสุํ วิสุํ วิญฺญายมานรสํ อหุตฺวา เอกรสเมว โหติฯ

[1230] ‘‘คาเมนา’’ติ อิมินา คามฏฺฐาเยว วุตฺตาฯ ‘‘นิมนฺติตสฺส โทโส น วิชฺชตี’’ติ อิทํ คามปูคนิคเมหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ คาม-สทฺเทน ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ (ปารา. 91) เอตฺถ วิย นครมฺปิ สงฺคหิตํฯ ปูโค นาม วิสุํ วิสุํ สมูหา หุตฺวา ปุญฺญการิโน ธมฺมิกมนุสฺสาฯ นิคโม นาม สาปโณ มหาคาโมฯ สกลคาเมน นิมนฺติโต หุตฺวา สมฺปตฺเต ยตฺถ กตฺถจิ เคเห ภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ ปูคาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถาห ‘‘สกเลน คาเมน เอกโต หุตฺวา นิมนฺติตสฺเสว ยตฺถ กตฺถจิ ภุญฺชโต อนาปตฺติฯ ปูเคปิ เอเสว นโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 229)ฯ นิจฺจภตฺเต โทโส น วิชฺชตีติ อเนกฏฺฐานโต ทิยฺยมานํ นิจฺจภตฺตมฺปิ อุปฺปฏิปาฏิยา ภุญฺชนฺตสฺส น โทโสติ วุตฺตํ โหติฯ

[1231] กาโย วาจา กายวาจาจิตฺตนฺติ อิเมหิ อาปชฺชนํ กถินสมุฏฺฐานํ นามฯ อิธ กฺริยํ นาม โภชนํ, อกฺริยํ นาม ปฐมนิมนฺตนสฺส อวิกปฺปนํ, อิทํ ทฺวยเมวาห ‘‘โภชนญฺจาวิกปฺปน’’นฺติฯ

ปรมฺปรโภชนกถาวณฺณนาฯ

[1232-3] ปูวาติ อติรสาทโย รสาฯ ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายฯ ปฏิยตฺตาติ สมฺปาทิตาฯ ปาเถยฺยตฺถายาติ คมิกสฺส สมฺพลตฺถายฯ ปฏิยตฺตา มนฺถา วาติ สมฺพนฺโธฯ มนฺถา นาม พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุติลตณฺฑุลาทโยฯ ยถาห ‘‘พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุติลตณฺฑุลาทิ สพฺพํ อิธ มนฺโถตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 233)ฯ เย ปูวา, มนฺถา วาติ โยชนาฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ ตตฺถ ปฏิยตฺเตสุ เตสุ ปูเวสุ วา มนฺเถสุ วาฯ ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘อากงฺขมาเนนา’’ติ เสโสฯ

ทฺวตฺติปตฺตาติ ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ วิคฺคโหฯ ปูราติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมราชิสมํ ปุณฺณาฯ ยถาห ‘‘มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมเลขาย สมปูเร ปตฺเต คเหตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 233)ฯ ‘‘ทฺวตฺติปตฺตา ปูรา’’ติ เจตฺถ ปริมาณํ ทสฺสิตํ, ปริมาณปริเมยฺยานํ อเภโทปจาเรน ปูวมนฺถา คเหตพฺพา ยถา ‘‘ทฺเว ติสฺโส ตณฺฑุลนาฬิโย’’ติฯ ปูเวหิ วา สตฺตูหิ วาติ โยชนาฯ สตฺตูติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตูนํ คหณํ, อิมินาว ติลาทีนิ อุปลกฺขิตานิฯ ตติยปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐาราชิยา อุทฺธํ กตฺวา ปกฺขิตฺตญฺเจตํ ‘‘ตโต อุตฺตริ’’นฺติ อิมินา จ คยฺหติฯ ยถาห ‘‘สเจ ตติยํ ปตฺตํ ถูปีกตํ คณฺหาติ, ปูวคณนาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 233)ฯ

[1237] ตตฺถ เตสุ ปูเวสุ วา มนฺเถสุ วา ทฺเว เจ ปตฺตปูรา ลทฺธาติ โยชนาฯ เอโก ปตฺตปูโร ปทาตพฺโพติ โยชนาฯ เอกโตติ เอกปตฺตปูรโต น ปทาตพฺโพติ โยชนา, กิญฺจิปิ อกามา น ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘เยน เอโก คหิโต, น เตน กิญฺจิ อกามา ทาตพฺพํฯ ยถารุจิ กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 233)ฯ เอวํ ททนฺเตน อาสนสาลาย วา อตฺตโน นิพทฺธวาสฏฺฐาเน วา ทิฏฺฐสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สาธารณํ กตฺวา ทานมนฺตเรน น มิตฺตานเมว ทาตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ยถามิตฺตํ ปน ทาตุํ น ลพฺภตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 233)ฯ

[1238-9] อปเหณกํ อปาเถยฺยํ เทนฺตานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘น ปเหณกตฺถาย น ปาเถยฺยตฺถาย ปฏิยตฺตํ เทนฺตี’’ติ (ปาจิ. 235)ฯ ตโตติ ปเหณกปาเถยฺยโตฯ วา-สทฺเทน อิธ อวุตฺตํ ‘‘คมเน ปฏิปฺปสฺสทฺเธ เทนฺตี’’ติ (ปาจิ. 235) อนาปตฺติวาเร วุตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตทูนกนฺติ ตโต ทฺวตฺติปตฺตโต อูนกํฯ ยถาห ‘‘อูนกทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. 235)ฯ อปาเถยฺยาทิอตฺถาย ปฏิยาทิตนฺติ สญฺญาย ปาเถยฺยาทิํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาปตฺติเยว อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺสฯ อตฺตโนเยว คหณตฺถํ ‘‘อิมสฺส หตฺเถ เทหี’’ติ วจเนนาปิ อาปชฺชนโต วจีกมฺมํฯ

กาณมาตุกถาวณฺณนาฯ

[1240] อญฺเญนาติ ตทฺธิตโลเปน นิทฺเทโส, อญฺญตเรนาติ อตฺโถ, ปวาริโตติ สมฺพนฺโธฯ โภชนานนฺติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ

ปวาริโตติ ‘‘คณฺหถ ภนฺเต ยาว อิจฺฉถา’ติ เอวํ ยาวทตฺถปวารณาย, สยญฺจ ‘อลํ อาวุโส โถกํ โถกํ เทหี’ติ เอวํ ปฏิกฺเขปปวารณายา’’ติ อฏฺฐกถาย วุตฺตปฺปการทฺวเยน ปวาริโตติ อตฺโถ ฯ วิกปฺปทฺวเย ปการทฺวเย ปวาริต-สทฺเท วร-ธาตุสฺส ปตฺถนวารณตฺถวเสนายมตฺโถ เวทิตพฺโพ, ‘‘ปาจิตฺติ อนติริตฺต’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘อนติริตฺตํ โภชน’’นฺติ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘อญฺเญนา’’ติ เอตฺถ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชน’’นฺติ โยเชตพฺพํ, วกฺขมาเน อนติริตฺตกตโภชนนิทฺเทเส วุตฺเตสุ ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรํ โภชนนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ (ปาจิ. 236, 238) สห เทสิตตฺตา เอกโยคญาเยน ‘‘ขาทนียํ วา’’ติ จ คเหตพฺพํฯ ปญฺจ โภชนานิ, กาลิกตฺตยญฺจ ฐเปตฺวา สพฺพํ ยาวกาลิกํ ขาทนียนฺติ วุตฺตํฯ

[1241] อสนนฺติ เอตฺถ วิปฺปกตโภชนํ ทิสฺสติ, ภุญฺชมาโน เจ ปุคฺคโล โหติ, โภชนกิริยานุปจฺฉินฺนา วตฺตตีติ อตฺโถฯ โภชนนฺติ ปวารณปโหนกโอทนาทิ หตฺถาทีสุ ทิสฺสติฯ หตฺถปาโสติ ปวารณปโหนกํ โภชนํ ทาตุํ อภิหริตฺวา ฐิโตกาโส อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาโณ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อภิหรณํ อภิหาโร, โส เอว อภิหารตา, ตถา ทาตุํ ฐิตสฺส กาเยน กโต อภิหาโร ทิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ กายวาจาปฏิกฺเขโปติ ตถา อภิหเฏ โภชเน ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺถวิการาทิโก กายิโก วา ‘‘อล’’นฺติอาทิโก วาจสิโก วา ปฏิกฺเขโป ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ

[1242] นิปฺปปญฺเจนาติ สห วาสนาย ปหีนตณฺหาทิปปญฺจตฺตยรหิเตน ตถาคเตนฯ

[1243] ตตฺถาติ โอทนาทีสุฯ สตฺตนฺนนฺติ ‘‘สาลี’’ติอาทินา วกฺขมานานุรูปานํฯ

[1244] โอทโกติ อุทเก ภโวฯ เอตฺถาติ ปญฺจงฺคปวารณายฯ อยํนิจฺฉโยติ วกฺขมานวิธิปฺปการํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติฯ

[1245] สาลีติ สพฺพสาลิชาติฯ วีหีติ สพฺพวีหิชาติฯ กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพา กงฺคุชาติฯ วรโก เสตวรโกฯ ธญฺเญน สมฺภตปุญฺญสมฺภาเรน ภควตาฯ

[1246] ติณนฺติ ติณพีชเมว วุตฺตํฯ ทีปิตํ สงฺคหิตํฯ วรกโจรโกติ สุขุมวรโกฯ

[1248] องฺคสมฺปตฺติํ ทสฺเสตุมาห ‘‘หตฺเถนา’’ติอาทิฯ

[1249] ตนูติ ตนุกาฯ

[1250] น รกฺขติ ปวารณํฯ

[1251-2] ธญฺญรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ทธิอาทโย คหิตาฯ อาโรเปตฺวาติ อุทฺธนํ อาโรเปตฺวาฯ ผลนฺติ เอลาฬุกาทิผลํฯ ปณฺณนฺติ สูปสากํฯ กฬีรนฺติ เวฬุอาทีนํ กฬีรํฯ พหูนีติ เตสเมว วิเสสนํฯ ตตฺถ จาติ ปกฺขิตฺตปณฺณาทิมฺหิ ตกฺกาทิเกฯ โอธิํ ทสฺเสตีติ เอตฺถ ‘‘ปริโภคกาเล’’ติ เสโสฯ สญฺชเนตีติ เอตฺถ ‘‘ผลาทิยาคู’’ติ ลพฺภติฯ

[1253-4] รเสติ มํสาทิรเสฯ ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วา ‘‘ยาคุ’’นฺติ วา วตฺวาติ โยเชตพฺพาฯ ยาคุ สงฺคหิตาติ เอตฺถ โอธิปญฺญายนอปญฺญายนวิกปฺปทฺวเย ยาคุยา สโม วินิจฺฉโยติ อธิปฺปาโยฯ

[1255] ฉุปนฺตีติ สมฺผุสนฺติฯ ฉุป สมฺผสฺเสติ ธาตุ, ปกฺขิปนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ยตฺถ มจฺฉมํสํ ปกฺขิปนฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239)ฯ สาสปมตฺตมฺปิ มจฺฉมํสํ วา สเจ ปญฺญายตีติ โยชนาฯ ปวารณนฺติ เอตฺถ ‘‘ชเนตี’’ติ เสโสฯ ยาคุยาติ ปทํ ปจฺจตฺตวเสน วิปริณาเมตฺวา ยาคุ ชเนตีติ โยเชตพฺพํฯ

[1256] สํสฏฺโฐติ ปริสฺสาวิโต น สญฺชเนตีติ โยชนาฯ

[1257] สพฺพโส ฐเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มํสาทิปกฺขิตฺตโอทนาทิปฺปกรณาวเสสโต องฺคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สพฺพโส’’ติฯ สพฺพโส น ปวาเรตีติ โยชนาฯ เวฬุตณฺฑุลนฺติ เวฬุวีหีนํ ตณฺฑุลํฯ อาทิ-สทฺเทน กนฺทมูลํ สงฺคหิตํฯ ยถาห ‘‘เวณุตณฺฑุลาทีหิ วา กนฺทมูลผเลหิ วา เยหิ เกหิจิ กตภตฺต’’นฺติฯ

[1258] ตโตติ สาลิอาทิโต, เวฬุอาทิโต จ, ตโต นิพฺพตฺตา ปุถุกา วาติ อตฺโถฯ ตาหีติ ปุถุกาหิฯ สุทฺธาติ ปุถุกาทีหิ อมิสฺสา น ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[1259] ภฏฺฐานนฺติ ภชฺชิตานํฯ สตฺตูหิ สงฺคหิตํ สตฺตุสงฺคหิตํฯ

[1261] สตฺตูนํ โมทโกติ สตฺตุพทฺธํ, พทฺธสตฺตูติ อตฺโถฯ

[1263] เตเหวาติ ลาเชหิ เอวฯ สุทฺธํ ขชฺชกํ วาติ วกฺขมานนเยน มจฺฉาทีหิ อสมฺมิสฺสํ ขชฺชกํฯ

[1264] ‘‘ปูริต’’นฺติอาทินา ตพฺพิปริยายํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ กุณฺฑกาทิฯ

[1266] อกปฺปิยํ มํสํฯ อวตฺถุตฺตาติ อกปฺปิยมํสานํ วาเรตพฺพตฺตา ปวารณาย อวตฺถุตฺตาฯ

[1267] วตฺถุกตฺตาติ กปฺปิยมํสสฺส ปวารณาย วตฺถุภูตตฺตาฯ ปวาเรตีติ เอตฺถ ‘‘ขาทิยมานสฺส จ มํสตฺตา’’ติ เสโส ทฏฺฐพฺโพฯ ยถาห ‘‘ยํ ปน ขาทติ, ตํ กิญฺจาปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺฐาเน ฐิตํ, ขาทิยมานํ ปน มํสภาวํ น ชหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239)ฯ

[1268] กิญฺจิ กปฺปิยโภชนนฺติ ปญฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิญฺจิ กปฺปิยโภชนํฯ

[1269] อกปฺปิยํ มํสํ อญฺญนฺติ อกปฺปิยมํสโต อวเสสํ กุลทูสนาทิวเสน อุปฺปนฺนโภชนํ คหิตํฯ ยถาห ‘‘กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ นิพฺพตฺตํ พุทฺธปฏิกุฏฺฐํ อเนสนาย อุปฺปนฺนํ อกปฺปิยโภชนํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติฯ

[1270-1] อสนํ โภชนนฺติ องฺคทฺวเย วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ อชฺโฌหฏ’’นฺติอาทิฯ อชฺโฌหฏนฺติ ปรคลคตํ โหติฯ ‘‘ปตฺเต’’ติ อิมินา ถาลกาทิภาชนญฺจ คหิตํฯ กตฺถจิ โภชนํ นตฺถีติ โยชนาฯ ปตฺเต, หตฺเถ, มุเข วา ยตฺถ กตฺถจิ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ กิญฺจิ น วิชฺชติ, คนฺธมตฺตํ ปญฺญายตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1272] อาทายาติ เอตฺถ ‘‘อญฺญตฺร ภุญฺชิตุ’’นฺติ เสโสฯ

‘‘โยปิ อญฺญตฺร คนฺตฺวา ภุญฺชิตุกาโม มุเข ภตฺตํ คิลิตฺวา เสสํ อาทายา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) มหาปจฺจริยฏฺฐกถายํ วุตฺตวจนสฺส ปมาณตฺตา อาห ‘‘น ปวาเรตี’’ติฯ

[1273] ‘‘มุเข ภตฺตํ คิลิตํ, หตฺเถ ภตฺตํ วิฆาสาทสฺส ทาตุกาโม, ปตฺเต ภตฺตํ ภิกฺขุสฺส ทาตุกาโม, สเจ ตสฺมิํ ขเณ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) เอวมาคตํ กุรุนฺทฏฺฐกถํ สงฺคเหตุํ ‘‘มุเข จ ภตฺต’’นฺติอาทิวจนโต จ ‘‘อสนสฺส อุปจฺเฉทา’’ติอาทินา วกฺขมานาย ยุตฺติยา อสนาวสาเน ยุชฺชมานตฺตา จ อิมิสฺสา คาถาย ‘‘โภตฺตุกาโม’’ติ ปาฐํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ทาตุกาโม’’ติ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ

[1274] ‘‘อสนสฺส อุปจฺเฉทา’’ติ อิมินา ตสฺมิํเยว อาสเน ยถานิสินฺเนเนว กาตพฺเพ อสเน อาสาวจฺเฉโท ทีปิโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตสฺมิํ ปน อาสเน น ภุญฺชิตุกาโม, วิหารํ ปวิสิตฺวา ภุญฺชิตุกาโม, อญฺญสฺส วา ทาตุกาโม’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239)ฯ กุรุนฺทฏฺฐกถายํ ตสฺส วินิจฺฉยสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘มหาปญฺญา’’ติ กุรุนฺทฏฺฐกถาจริยํ สนฺธายาหฯ การณาการณญฺญุโนติ ‘‘ปวารณสฺส อิทํ การณํ, อิทํ อการณ’’นฺติ ชานนฺตาฯ ‘‘การณาการณญฺญุนา’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ลิขนฺติฯ ตตฺถ มหาปญฺญา การณาการณญฺญุโน อาจริยา อสนสฺส…เป.… โสติ หิ การณํ กถยนฺตีติ โยชนาฯ

[1275] หตฺถปาสงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คณฺหโต…เป.… ปสาริต’’นฺติฯ คณฺหโตติ เยน อิริยาปเถน สมนฺนาคโต หุตฺวา คณฺหาติ, เอวํ คณฺหโตฯ

ปจฺฉิมํ องฺคนฺติ ทายเกน ทินฺนสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส โย อวยโว ปรภาเค โหติ , ตํ ฐานาทิอิริยาปถสมนฺนาคตสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส ปณฺหิอาทิํ ปจฺฉิมํ องฺคํฯ ททโต ปสาริตํ หตฺถํ วินา ปุริมํ องฺคนฺติ โยชนาฯ ปสาริตํ หตฺถนฺติ เอตฺถ ‘‘ทาตุ’’นฺติ เสโสฯ อุภินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘อนฺตเร’’ติ เสโสฯ ปฏิคฺคาหกทายกานํ ปจฺฉิมปุริมานํ อุภินฺนํ องฺคานํ อนฺตเร โอกาเสฯ อฑฺฒํ อุปฑฺฒํ หตฺถํ เตยฺยํ ตติยํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, อติเรกวิทตฺถิทฺวิรตนปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ

[1276] อภิหารงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ อฑฺฒเตยฺเย ตสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวาติ โยชนา, ทฺวิรตนวิทตฺถิปมาเณ ตสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวาติ อตฺโถฯ อภิหฏนฺติ อุปนีตํฯ ตาทิสนฺติ อภิหฏสทิสํ, ปวารณปโหนกานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรนฺติ อตฺโถฯ

[1277-8] อาธารเก วาปีติ วลยาทิปตฺตาธารเกปิฯ อูรูสูติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ, องฺเกติ อตฺโถฯ อาหริตฺวาติ อภิหริตฺวาฯ ภตฺตํ คณฺหาตีติ เอตฺถ ‘‘อิโต’’ติ เสโส, ‘‘อิโต ภตฺตํ คณฺหา’’ติ อนนฺตเร นิสินฺโน จ ภาสตีติ โยชนาฯ ภตฺตนฺติ อุปลกฺขณํ, ปญฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิญฺจีติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตถา คณฺหิตุํ วุตฺตภตฺตาทิโภชนํฯ อภิหารสฺส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ปทปูรณตฺโถ, เอวการตฺโถ วา, อภาวา เอวาติ โยชนาฯ

[1279] ‘‘ภตฺตปจฺฉิ’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณํฯ

[1280] ทียมาเนติ เอตฺถ ‘‘โภชเน’’ติ เสโสฯ อิตโรติ หตฺถปาเส นิสินฺโนฯ อภิหารงฺคสฺส อภาวา โส น ปวาริโตติฯ

[1281] ปฏิกฺเขปงฺเค วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กาเยนา’’ติอาทิฯ วาจาภิหารสฺส อนงฺคตฺตา อาห ‘‘กาเยนาภิหฏ’’นฺติฯ ยถาห ‘‘วาจาย อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239)ฯ อภิหฏโภชนํ ปฏิกฺขิปิตุํ องฺคุลิโย วา หตฺถํ วา หตฺถคตสฺส กสฺสจิ จลนาทิํ ยํ กญฺจิ กายวิการํ กโรนฺโต, ภมุํ อุกฺขิปนฺโต, กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต วา กาเยน ปฏิกฺขิปตีติ วุจฺจติฯ ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘อาคเมหี’’ติ วา ‘‘อธิวาเสหี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉาหี’’ติ วา เอวมาทิกํ วทนฺโต วาจาย ปฏิกฺขิปตีติ วุจฺจติฯ

[1282-3] อากิราติ เอตฺถาปิ ‘‘อิติ จา’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ วทนฺตสฺส นิวาเรตุกามตาจิตฺเต สติปิ นิวารณวจเนน โหนฺตํ ปวารณํ อากิราติอาทิวิธิวจเน น โหตีติ อาห ‘‘น ปน’นฺติ ปวารณา’’ติฯ ปวารณา ปน น อตฺถีติ โยชนาฯ

[1284] ‘‘รสํ คณฺหถา’’ติ วเทติ สมฺพนฺโธฯ ตํ สุตฺวาติ ตํ วจนํ สุตฺวาฯ

[1285] ‘‘สาร’’นฺติ อิทํ วณฺณภณนมตฺตํฯ ‘‘อิท’’นฺติ สามญฺเญน มจฺฉมํสํ วทติ, ปวารณงฺคํ โหติฯ มจฺฉรสํ มํสรสนฺติ เอตฺถ ทฺวนฺทสมาสสฺสปิ สมฺภวโต ‘‘มจฺฉํ, มํสํ คณฺหา’’ติ จ วุตฺตํ โหติ, ตญฺจ องฺคํ โหติฯ

[1286] ‘‘รสํ คณฺหา’’ติ วุตฺเต ปนสฺส วิกปฺปสฺส อภาวา ปวารณสฺส องฺคํ น โหติฯ เตเนวาห ‘‘อตฺถิ จ มํสํ เจ’’ติฯ

[1287] มุหุตฺตํ อาคเมหีติ กญฺจิ กาลํ โอโลเกหิฯ

[1288] ปนสาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน เวตฺตงฺคาทีนํ คหณํฯ

[1290] มจฺฉสูปํ มํสสูปนฺติ เอตฺถ สมาสวิกปฺปา ‘‘มจฺฉรสํ มํสรส’’นฺติ เอตฺถ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

[1291] กรมฺพกนฺติ มจฺฉมํเสน วา อญฺเญน วา มิสฺสสฺเสว สูปวิเสสสฺส นามํฯ เตเนว จ ‘‘มํสกรมฺพกํ คณฺหถ, มจฺฉกรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต นิเสเธน ปวารณา โหติ, ‘‘กรมฺพกํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต อนิยตวจนตฺตา น โหติฯ กฬีรสูปาทีหิ สมานวินิจฺฉยภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอเสว นโย วุตฺโต’’ติฯ

[1292] วุตฺตสฺมินฺติ วุตฺเตฯ

[1293] เยนาติ ภตฺเตนฯ อาปุจฺฉิโตติ ‘‘คณฺหถา’’ติ วุตฺโตฯ ตสฺส ภตฺตสฺสฯ อตฺถิตาย ยาคุยา วิชฺชมานตฺตาฯ อิติ การณนฺติ อิทํ ปวารณการณํฯ

[1294] ‘‘ยาคุมิสฺสกํ คณฺหา’’ติ วุตฺเต สา ยาคุ ตตฺถ ตสฺมิํ อภิหเฏ ภาชเน ปกฺขิตฺตภตฺเตน สมา วา พหุตรา วา เจ โหติ, โส เอวํ วตฺวา อภิหฏํ ปฏิกฺเขปํ ภิกฺขุ น ปวาเรติ กิราติ โยชนาฯ กิราติ อรุจิํ สูเจติฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘การณํ ปน ทุทฺทส’’นฺติฯ

[1295] สพฺพตฺถาติ สพฺพอฏฺฐกถาสุฯ

[1296] วิสุํ กตฺวาติ เอกสิตฺถมฺปิ ยถา น โหติ, ตถา รสํ วา ขีรํ วา ภตฺตโต วิโยเชตฺวาฯ

[1297] คจฺฉนฺเตเนวาติ ยาว โภชนนิฏฺฐานํ, ตาว คจฺฉนฺเตเนวฯ

ยถาห ‘‘คจฺฉนฺเตน นทิปูรํ ปตฺเตนปิ อฏฺฐตฺวา นทิตีเร คุมฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา วิจรนฺเตน นาวํ วา เสตุํ วา อารุฬฺเหน อฏฺฐตฺวา วฏฺเฏตฺวา วิจรนฺเตนา’’ติฯ

[1298] โสติ คจฺฉนฺโตฯ ตโตติ ฐานโต, คมนอิริยาปถสฺส วิโกปิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[1299] อาสนํ อวิจาเลตฺวาติ นิสชฺชาวเสน ผุฏฺฐฏฺฐานํ อจาเลตฺวา, อนุฏฺฐหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อทินฺนาทาเน วิย ฐานาจาวนํ คเหตพฺพ’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[1300] ตโตติ ปวาริตกาลโต อุทฺธํ, ตโต นิสินฺนฏฺฐานโต วาฯ อิโต, เอตฺโต วาฯ อีสกมฺปิ สํสริตุนฺติ นิสินฺนฏฺฐานโต อิโต จิโต จ โถกมฺปิ สํสริตุํ, อปคนฺตุนฺติ อตฺโถฯ

[1301] สพฺพตฺถาติ ปีฐกาทิสํหาริเม สพฺพสฺมิํ อาสเนฯ ‘‘วินยญฺญุนา’’ติ อิมินา ‘‘สเจ ปน นํ สห มญฺเจน อุกฺขิปิตฺวา อญฺญตฺร เนนฺติ, วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) อฏฺฐกถายํ ‘‘ปีฐกาทีสุปิ อยเมว วินิจฺฉโย’’ติ วุตฺตภาวํ ชานนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ

[1302] นิปชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปริวตฺตนฺเตน เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ฐานํ นาติกฺกเมตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปุพฺพสยิตฏฺฐานํ อวิชหิตฺวา สยิตฺวาเยวาติ อตฺโถฯ ตเถวาติ อุกฺกุฏิโก หุตฺวาวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตสฺส ปน เหฏฺฐา ปลาลปีฐํ วา กิญฺจิ วา นิสีทนกํ ทาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[1303] อติริตฺตํ กโรนฺเตน สิกฺขุนา ภาชนํ โอนเมตฺวาน โภชเน ทสฺสิเต อถ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ อติริตฺตํ กโรนฺเตนาติ ‘‘อติริตฺตํ นาม กปฺปิยกตํ โหติ, ปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อุจฺจาริตกตํ โหติ, หตฺถปาเส กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺฐิเตน กตํ โหติ, ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ วุตฺตํ โหติ, คิลานาติริตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. 239) วุตฺเตสุ อฏฺฐสุ อากาเรสุ อนฺตํ วินา ปุริเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ อติริตฺตํ กโรนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘อิเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺต’’นฺติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239)ฯ

อิธ อติริตฺตํ กาตุํ อภิหฏโภชนํ กปฺปิยญฺจ นาม โหติ, กปฺปิยกเตน สิงฺคิเวรลสุณาทิวตฺถุนา ยุตฺตตาย จ อกปฺปิยมํสาภาเวน จ กุลทูสนาทีหิ อนุปฺปนฺนภาเวน จ กตญฺจ นาม โหติฯ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตกตภาวโต เอวํ กปฺปิยญฺจ ตํ กตํ จาติ กปฺปิยกตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมุปริปิ กต-สทฺทสฺส อตฺโถ จ สมาสวิคฺคโห จ เวทิตพฺโพ ฯ อวสิฏฺฐปเทสุ ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหิตํ ปฏิคฺคหิตํ นามฯ ตํ การาเปตฺวา อาคเตน ภิกฺขุนา โถกํ อุจฺจาเรตฺวา, โอตาเรตฺวา วา ทสฺสิตํ อุจฺจาริตกตํ นามฯ กปฺปิยํ การาเปตุมาคตสฺส อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณหตฺถปาสพฺภนฺตรคเตน อติริตฺตกตํ ‘‘หตฺถปาเส กต’’นฺติ วุจฺจติฯ อนฺตมโส ปวารณชนกํ ยํ กิญฺจิ โภชนํ กุสคฺเคนาปิ คเหตฺวา ภุตฺตตฺตา ภุตฺตาวินาฯ ยถาห ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ อนฺตมโส กุสคฺเคนาปิ ภุตฺตํ โหตี’’ติฯ ภุญฺชนฺโต ปวาริโต หุตฺวา โย อาสนํ น โกเปติ, โส ภุตฺตาวี ปวาริโต ‘‘อาสนา อวุฏฺฐิโต’’ติ วุจฺจติ, เตน กตํ ‘‘ภุตฺตาวินา…เป.… อวุฏฺฐิเตน กต’’นฺติ วุตฺตํฯ

‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วจีเภทํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อลเมตํ สพฺพนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ ทสฺสิตํฯ อยํ สตฺตวิโธ วินยกมฺมากาโร นามฯ

คิลานาติริตฺตกํ ปน อิมิสฺสา คาถาย อวุตฺตมฺปิ อนติริตฺตสนฺทสฺสนตฺถํ วกฺขมานาย ‘‘กต’’นฺติอาทิคาถาย ‘‘น คิลานาติริตฺตญฺจา’’ติ อิมสฺส วิปริยายโต เวทิตพฺพํฯ คิลานโต อติริตฺตํ, ตสฺส อญฺญทิเนสุ ภุญฺชนตฺถาย อุปฏฺฐาปิตมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามฯ

‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตาวินา’’ติ จ ‘‘ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา วุฏฺฐิเตนา’’ติ จ วุตฺตปฺปกาเรน วิสิฏฺฐํ เตเนว ปากฏํ ภิกฺขุํ ปรามสติ, ปวารณชนกานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ภุตฺตาวินา, ภุตฺตาวี ปวาริโตปิ หุตฺวา อาสนา อวุฏฺฐิเตน วา ภิกฺขุนาติ วุตฺตํ โหติฯ โอนมิตฺวาน ภาชเนติ เอตฺถ ‘‘ทสฺสิเต โภชเน’’ติ เสโส, ‘‘อถา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กปฺปิยกรณารหานิ สิงฺคิเวราทีนิ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปฏิคฺคหาเปตฺวา อาคนฺตฺวา หตฺถปาสพฺภนฺตเร ปตฺวา อติริตฺตํ การาเปนฺเตน ภิกฺขุนา ภาชนํ โถกํ โอนาเมตฺวา อุจฺจาเรตฺวา ทสฺสิตกาลานนฺตราติ วุตฺตํ โหติฯ อุตฺตริ กาตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อล’’นฺติอาทิฯ

เอตฺตาวตา ‘‘เตน ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตาวินา กตํ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺฐิเตน กต’’นฺติ องฺคทฺวยํ สงฺคหิตํฯ ‘‘โอนเมตฺวาน ภาชน’’นฺติ อิมินา ‘‘อุจฺจาริตกตํ โหตี’’ติ อิทํ สงฺคหิตํฯ ‘‘กปฺปิยกตํ, ปฏิคฺคหิตกตํ, หตฺถปาเสกต’’นฺติ อิทํ ตยํ อนนฺตริยวาจินา อถ-สทฺเทน สงฺคหิตํฯ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อิทํ ปเนตฺถ สรูเปเนว ทสฺสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[1304] ปตฺเต ฐิตโภชนเมว อติริตฺตํ กาตพฺพนฺติ นตฺถิ, ปจฺฉิอาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ภาชเน ฐิตมฺปิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺปิยํ ปนา’’ติฯ กุณฺเฑติ ภณฺฑุกฺขลิยํฯ ภาชเนติ ยํ กิญฺจิ ภาชนํ คหิตํฯ

[1305] เอตนฺติ อติริตฺตกตํ เอตํ โภชนํฯ ตํ เอกเมว ฐเปตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘วฏฺฏเตวา’’ติ วุตฺเตปิ อพฺภงฺคาทีนมตฺถายาติ คณฺเหยฺยุนฺติ อาห ‘‘ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ, ตเมกํ วินา ปเรหิ ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[1306-7] กปฺปิยํ กาเรตฺวาติ อติริตฺตํ กาเรตฺวาฯ อากิรนฺติ เจติ ยทิ ปกฺขิปนฺติฯ ปุน ตถา อติริตฺตํ กาเรตฺวา ภุญฺชิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

ตํ เกน อติริตฺตํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ อติริตฺตกตํ โภชนํฯ เยน อกตนฺติ เยน ภิกฺขุนา ปฐมํ อติริตฺตํ น กตํ, เตน กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘เยน อกตนฺติ อญฺเญน ภิกฺขุนา เยน ปฐมํ น กตํ, เตน กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239)ฯ ยํ วา อกตํ, ตํ วิสุํ เตน วา กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ยํ วา อกตนฺติ ตสฺมิํ อติริตฺตกตโภชเน อปกฺขิตฺตํ ยํ โภชนํ อติริตฺตํ น กตํฯ ตํ วิสุํ เตน วา กาตพฺพนฺติ ปจฺฉา ปกฺขิตฺตํ โภชนํ อติริตฺตํ กเตน ยถา อมิสฺสํ โหติ, ตถา อญฺญสฺส ภาชนสฺส คหณวเสน วิสุํ กาเรตฺวา เตน ปฐมํ กตาติริตฺเตนาปิ อติริตฺตํ กาตพฺพํฯ ยถาห – ‘‘ยญฺจ อกตนฺติ เยน ปฐมํ กปฺปิยํ กตํ, เตนาปิ ยํ อกตํ, ตํ กาตพฺพํฯ ปฐมภาชเน ปน กาตุํ น ลพฺภติฯ ตตฺถ หิ กริยมานํ ปฐมํ กเตน สทฺธิํ กตํ โหติ, ตสฺมา อญฺญสฺมิํ ภาชเน กาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย’’ติฯ

[1308] อกปฺปิยาทีหิ สตฺตหีติ ‘‘อนติริตฺตํ นาม อกปฺปิยกตํ โหติ, อปฺปฏิคฺคหิตกตํ โหติ, อนุจฺจาริตกตํ โหติ, อหตฺถปาเส กตํ โหติ, อภุตฺตาวินา กตํ โหติ, ภุตฺตาวินา จ ปวาริเตน อาสนา วุฏฺฐิเตน กตํ โหติ, ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ อวุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. 239) วุตฺเตหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิฯ อติริตฺตํ กตนฺติ โยชนาฯ ‘‘โหติ อนติริตฺตก’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ

[1309] อุปกฏฺฐเวลายปิ อติริตฺตํ กโรนฺเตน ‘‘อหํ ปาโตว ภุญฺชิ’’นฺติ วา ‘‘โถกํ ปริภุญฺชิ’’นฺติ วา อจินฺเตตฺวา กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘โยปี’’ติอาทิฯ อุปกฏฺฐูปนีตมฺปีติ อุปกฏฺฐเวลาย อุปนีตมฺปิ โภชนํฯ

[1310] ยามาทิกาลิกนฺติ ยามสตฺตาหยาวชีวิกกาลิกํฯ อนามิสฺสนฺติ อามิเสน อมิสฺสํฯ ตํ ยามาทิกาลิกํ ปริภุญฺชโตติ สมฺพนฺโธฯ

[1312] คิลานสฺส ภุตฺตาติริตฺตํ วิย กทาจิ ภุญฺชิสฺสตีติ อุทฺทิสฺส ฐปิตมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามาติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ ‘‘วิหาราทีสุ คิลานสฺส ปาปุณนโกฏฺฐาสมฺปิ คิลานาติริตฺตํ นามา’’ติ วทนฺติฯ

[1313] กถิเนนาติ ปฐมกถิเนนฯ

ปฐมปวารณกถาวณฺณนาฯ

[1314] อนติริตฺเตนาติ เอตฺถ ‘‘ขาทนีเยน วา โภชนีเยน วา’’ติ เสโสฯ

เอตฺถ ‘‘ขาทนียํ นาม ปญฺจโภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ ฐเปตฺวา อวเสส’’นฺติ (ปาจิ. 239) วุตฺตํ ปญฺจโภชนโต อญฺญํ สพฺพํ ยาวกาลิกํ ขาทนียํ นามฯ ‘‘โภชนียํ นาม ปญฺจ โภชนานิ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํส’’นฺติ (ปาจิ. 239) วุตฺตํฯ เอตฺถ วินิจฺฉโย อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺโตฯ ปวาเรยฺยาติ เอตฺถ ‘‘อภิหฏฺฐุ’’นฺติ เสโสฯ อภิหฏฺฐุํ ปวาเรยฺยาติ อภิหริตฺวา ‘‘หนฺท ภิกฺขุ ยาวตกํ อิจฺฉสิ, ตาวตกํ คเหตฺวา ขาท วา ภุญฺช วา’’ติ เอวํ ปวาเรยฺยฯ ‘‘ปวาริต’’นฺติปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ ชานนฺติ สุตฺวา วา ทิสฺวา วา ตสฺส ปวาริตภาวํ ชานนฺโตฯ อาสาทนาเปกฺโขติ อาสาทนํ โจทนํ มงฺกุกรณภาวํ อเปกฺขมาโนฯ ภุตฺเตติ ตสฺส ปโยเคน อิตเรน ภุญฺชิตฺวา ปริโยสาปิเตฯ ตสฺสาติ โย ตสฺส ปวาริตภาวํ ญตฺวา ‘‘ภุญฺชา’’ติ นิโยเชสิ, ตสฺสฯ

[1315-6] เอกสฺส ภุญฺชเนน อญฺญสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ กถเมตนฺติ อาสงฺกาย ตถา วุตฺตตฺตา ปริหริตุมาห ‘‘ทุกฺกฏํ…เป.… ทสฺสิต’’นฺติฯ อิตรสฺส คหเณติ ปวาริตภิกฺขุโน ภุญฺชนตฺถาย ปฏิคฺคหเณฯ อชฺโฌหารปโยเคสุ จาติ เอตฺถาปิ ‘‘อิตรสฺสา’’ติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพํ ทุกฺกฏํ, ปาจิตฺติยญฺจฯ ทสฺสิตนฺติ ‘‘อภิหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ตสฺส วจเนน ‘ขาทิสฺสามิ ภุญฺชิสฺสามี’ติ ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ โภชนปริโยสาเน อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 244) เทสิตํ ภควตาติ อตฺโถฯ

[1317] อุภยตฺถาปิ วิมติสฺสาติ ปวาริเต จ อปวาริเต จ วิมติสฺสฯ ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ ‘‘ปวาริเต เวมติโกฯ อปฺปวาริเต เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 245) เทสิตํฯ

[1318] การาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ภุญฺชาหี’’ติ เสโสฯ อญฺญสฺสตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘อภิหรนฺโต คจฺฉาหี’’ติ เสโสฯ

[1319] โอมสวาทตุลฺยาวาติ อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺฐานํ สนฺธายาหฯ

ทุติยปวารณกถาวณฺณนาฯ

[1320] ขาทนียํ วาติ ปญฺจ โภชนานิ จ กาลิกตฺตยญฺจ วินา อวเสเสสุ ยํ กิญฺจิ วาฯ โภชนียํ วาติ ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรมฺปิฯ วิกาเลติ วิคเต กาเลฯ กาโล นาม อรุณุคฺคมนโต ยาว มชฺฌนฺติกา, ตทญฺโญ วิกาโลฯ ยถาห ‘‘วิกาโล นาม มชฺฌนฺติเก วีติวตฺเต ยาว อรุณุคฺคมนา’’ติ (ปาจิ. 249)ฯ ฐิตมชฺฌนฺติโกปิ กาเลเยว สงฺคยฺหติฯ ยถาห ‘‘ฐิตมชฺฌนฺติโกปิ กาลสงฺคหํ คจฺฉติฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน ขาทิตุํ วา ภุญฺชิตุํ วา น สกฺกา, สหสา ปิวิตุํ ปน สกฺกา ภเวยฺยฯ กุกฺกุจฺจเกน ปน น กาตพฺพํฯ กาลปริจฺเฉทชานนตฺถญฺจ กาลตฺถมฺโภ โยเชตพฺโพ, กาลพฺภนฺตเรว ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 248-249)ฯ โทสนฺติ ปาจิตฺติยํฯ

[1321] ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ เอตฺถ โภชนียสฺส ปวารณสิกฺขาปเท ทสฺสิตสรูปตฺตา ขาทนียํ ตาว สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ยมามิสคต’’นฺติอาทิฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ขาทนียโภชนีเยสุฯ ยํ ปน วนมูลผลาทิกํ อามิสคตํ อามิเส ยาวกาลิเก ปริยาปนฺนํ, ตํ ขาทนียนฺติ โยชนาฯ

กาลิเกสฺวสโมหตฺถนฺติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน ม-การโลโป, อสมฺโมหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทนฺติ วกฺขมานํ สนฺธายาหฯ

[1322] มูลนฺติ ยํ กิญฺจิ รุกฺขลตานํ มูลํฯ กนฺทนฺติ รุกฺขลตานเมว กนฺทํฯ มุฬาลนฺติ ปทุมคจฺฉมูลกนฺทํฯ มตฺถกนฺติ ตาลนาฬิเกราทีนํ มตฺถกํ, เวฬุกฬีรปลฺลวงฺกุรานญฺจ เอตฺเถว สงฺคโหฯ ขนฺธกนฺติ อุจฺฉุอาทิขนฺธกํฯ ตจนฺติ ฉลฺลิฯ ปตฺตนฺติ ปณฺณํฯ ปุปฺผนฺติ กุสุมํฯ ผลนฺติ รุกฺขลตาทีนํ ผลํฯ อฏฺฐีติ รุกฺขลตาทิพีชํฯ ปิฏฺฐนฺติ ธญฺญาทิปิฏฺฐํฯ นิยฺยาสนฺติ สิเลสํฯ ‘‘ขาทนีย’’นฺติ สพฺพตฺถ ปกรณโต ลพฺภติฯ

[1323] เอวํ ขาทนียานํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘มูลขาทนียาทีน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ รุกฺขมูลเมว ขาทนียํ, ตํ อาทิ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ มุขมตฺตนิทสฺสนํ นิโพธถาติ เอตฺถ ‘‘มยา กริยมาน’’นฺติ เสโสฯ มุขมตฺตนฺติ ปเวสทฺวารมตฺตํ, นิรวเสสโต ทสฺสเน ปปญฺจภีรุกานํ ปุพฺเพ ภยํ โหตีติ สงฺเขปโต ขาทนียานิ ทสฺสิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา ทสฺสเน ปโยชนมาห ‘‘นามตฺเถสุ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถายา’’ติ, มูลขาทนียาทีนํ นาเมสุ จ ตทตฺเถสุ จ ภิกฺขูนํ ปาฏวุปฺปาทนตฺถนฺติ อตฺโถฯ

[1324-5] มูลกมูลาทีนิ อุปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิฯ น หิ ตานิ ปริยายนฺตเรน วุจฺจมานานิปิ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ปริยายนฺตเรนปิ หิ วุจฺจมาเน ตํ ตํ นามํ อชานนฺตานํ สมฺโมโหเยว สิยา, ตสฺมา ตตฺถ น กิญฺจิ วกฺขามฯ สากานนฺติ สูเปยฺยปณฺณานํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อาหารตฺถนฺติ อาหาเรน กตฺตพฺพปโยชนํ, อาหารกิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อามิสตฺถ’’นฺติปิ ลิขนฺติฯ ผรนฺตีติ วิตฺถาเรนฺติฯ

[1326] ชรฏฺฐนฺติ ปุราณกนฺทํฯ ยํ ตํ ชรฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ เสสานํ ชรฏฺฐํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนาฯ เสสานนฺติ มูลกาทีนิ วุตฺตานิฯ ยถาห ‘‘มูลกขารกชชฺฌรีมูลานํ ปน ชรฏฺฐานิปิ อามิสคติกาเนวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 248-249)ฯ

[1331] โธโตติ นิพฺพตฺติตปิฏฺโฐฯ

[1332] อโธโต ขีรวลฺลิยา กนฺโทติ โยชนาฯ วากฺยปถาตีตาติ ‘‘อสุโก วา อสุโก วา’’ติ วตฺวา ปริยนฺตํ ปาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วจนปถาตีตาฯ

[1333] ปุณฺฑรีกํ เสตํฯ ปทุมํ รตฺตํฯ

[1334] สมฺภวํ ชาตํฯ

[1338] ชรฏฺฐพุนฺโทติ กนฺทสฺส เหฏฺฐา อตีว ปริณตฏฺฐานํฯ

[1339] ปถวิยํ คโตติ อนฺโตปถวิยํ คโต, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คตตรุณทณฺโฑติ วุตฺตํ โหติฯ

[1340] เอวํ อนฺโตภูมิยํ คโตฯ ‘‘ปณฺณทณฺโฑ อุปฺปลาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ สพฺโพติ ตรุโณปิ ปริณโตปิฯ อุปฺปลาทีนํ, ปทุมชาติยา จ สพฺโพ ปณฺณทณฺโฑ ยาวกาลิโกติ โยชนาฯ

[1345] ปตฺตขาทนียํนามาติ ปตฺตสงฺขาตํ ขาทนียํ นามฯ

[1348] มูลกาทีนนฺติ ‘‘มูลกํ ขารกญฺเจวา’’ติอาทิกาย คาถาย วุตฺตมูลกาทีนํฯ

[1349] กณฺณิกาติ ปทุมกณฺณิกาฯ

[1360] เกตกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ติมฺพรุสกํ คหิตํฯ ตาลผลฏฺฐีติ ตรุณผลานํ อฏฺฐิฯ

[1361] ‘‘ปุนฺนาคมธุกฏฺฐีนี’’ติ จ ‘‘ปุนฺนาคมธุกฏฺฐิจา’’ติ จ โปตฺถเกสุ อุภยถา ปาโฐ ทิสฺสติ, อตฺโถ ปน เอโกเยวฯ ‘‘เสลุ อฏฺฐี’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อนามิเสติ ยาวชีวิเกฯ

[1363] โธตํ ตาลปิฏฺฐนฺติ ตาลเผคฺคุํ โกฏฺเฏตฺวา อุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา กลเล ภาชนตลํ โอติณฺเณ ปสนฺโนทกํ อปเนตฺวา คหิตตาลปิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา ขีรวลฺลิยา ปิฏฺฐนฺติ โยชนา, ตเถว โกฏฺเฏตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา คหิตขีรวลฺลิยา ปิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ

[1364] อโธตํ วุตฺตวิปริยายโต คเหตพฺพํฯ ‘‘อาหารตฺถมสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิก’’นฺติ วจนโต เตสุ เตสุ ชนปเทสุ มนุสฺสานํ อาหารกิจฺจํ อกโรนฺตํ มูลาทิ ยาวชีวิกํ, ตทญฺญํ ยาวกาลิกนฺติ สงฺเขปลกฺขณํ กาตพฺพนฺติฯ

วิกาลโภชนกถาวณฺณนาฯ

[1369] โภชนํ สนฺนิธิํ กตฺวา ขาทนํ วาติ เอตฺถ โภชนขาทนียานิ ยถาวุตฺตเภทสรูปาเนวฯ สนฺนิธิํ กตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตมฺปิ อติกฺกาเมตฺวา, สนฺนิทหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตมฺปิ วีตินามิตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 253)ฯ ตเทว วกฺขติ ‘‘สย’’นฺติอาทินาฯ ขาทนนฺติ กมฺมสาธโนยํ, ‘‘ขชฺช’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถฯ

[1371] ‘‘สนฺนิธิํ กตฺวา’’ติ เอตฺถ นิทฺเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สย’’นฺติอาทิฯ

[1372] ‘‘ตํ น วฏฺฏตี’’ติ เอตฺถ อตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตโต’’ติอาทิฯ ตโตติ สนฺนิธิกตโภชนโตฯ สุทฺธจิตฺเตนาติ สวาสนสกลกิเลสปฺปหานโต นิมฺมลจิตฺเตนฯ ตาทินาติ อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ นิพฺพิการภาเวน ตาทินาฯ อถ วา ยาทิสา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา รูปารูปคุเณหิ อเหสุํ, ตาทิเสน ภควตาฯ

[1373] โอทนาทีสุ ปญฺจสุ โภชเนสุ ตาว อกปฺปิยมํเสน สนฺนิธิวเสน ปาจิตฺติยญฺจ อาปตฺติวิเสสญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘อกปฺปิเยสู’’ติอาทิฯ ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิปาจิตฺติยมาหฯ อิตเรติ สีหาทิมํสมฺหิฯ ทุกฺกเฏน สห ปาจิตฺตีติ โยชนาฯ

[1374] ยามกาลิกสงฺขาตํ ปริภุญฺชโตติ เอตฺถ ‘‘สนฺนิธิํ กตฺวา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ ฯ ‘‘ทุกฺกเฏน สหา’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชโตติ คเหตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ยามกาลิกํ สติ ปจฺจเย อชฺโฌหารโต ปาจิตฺติยํฯ อาหารตฺถาย อชฺโฌหารโต ทุกฺกเฏน สทฺธิํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 253)ฯ

[1375] อนฺนนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สนฺนิธิกต’’นฺติ อิทํ ปุเร วิย ลพฺภติ, ‘‘ปกติ’’นฺติ อิทํ ‘‘อนฺน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, มนุสฺสมํสาทีหิ อสมฺมิสฺสํ นาติริตฺตกตํ อนฺนมตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปาจิตฺติยทฺวยนฺติ อนติริตฺตปจฺจยา จ สนฺนิธิปจฺจยา จ ทฺเว ปาจิตฺติยานิฯ

[1376] ‘‘ทฺเว , ทฺวย’’นฺติ อุภยตฺถาปิ อยเมวตฺโถฯ

[1377] สามิเสน มุเขน ทฺเวติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจ โภชนานิ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ ฐเปตฺวา อวเสสํ ขาทนียํ นามา’’ติ (ปาจิ. 254) วุตฺตตฺตา ขาทนียาสงฺคหิเตน ยามกาลิเกน จ เตน สมฺมิสฺสตฺตา สนฺนิธินาเมน มุขคตอามิสมูลเกน จ สนฺนิธิปาจิตฺติยานิ ทฺเว โหนฺตีติ อตฺโถฯ สามิเสน มุเขนาติ อุปลกฺขณตฺตา ยถากถญฺจิ อามิเส มิสฺสีภูเต เอตฺตกา อาปตฺติโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิรามิสํ ยามกาลิกํ ภุญฺชโต เอกเมว ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา, เยน เกนจิ อากาเรน อสมฺมิสฺสํ ยามกาลิกํ ปริภุญฺชโต เอกเมว ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ

[1378] ตเมวาติ สนฺนิหิตเมว กาลิกํฯ เตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสูติ สามิสนิรามิสวิกปฺปทฺวเยฯ เกวลํ ทุกฺกฏํ วฑฺฒตีติ ปฐมวิกปฺเป ทฺวีหิ ปาจิตฺติเยหิ สทฺธิํ ทุกฺกฏํ, ทุติยวิกปฺเป ปาจิตฺติเยน สทฺธิํ ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1379] สุทฺธนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺนิธิกตํ โภชน’’นฺติ เสโสฯ อิทํ ‘‘ปกติโภชเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 253) อฏฺฐกถายํ, อิธ จ ‘‘น โทโส ยามกาลิเก’’ติ ยามกาลิกสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา วิญฺญายติ, อกปฺปิยมํสยามกาลิเกหิ อมิสฺสํ โภชนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[1380] มํเสติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปิเย’’ติ อิทํ ถุลฺลจฺจยาทิวจเนเนว ลพฺภติฯ วฑฺฒตีติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ ปาจิตฺติยทฺวเยหิ สทฺธิํ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยญฺจ สีหาทิมํเส ทุกฺกฏญฺจ วฑฺฒติฯ

มนุสฺสมํเส จ เสเส สีหมํสาทิเก อกปฺปิยมํเส จ ยถานุกฺกมโต ถุลฺลจฺจยญฺเจว ทุกฺกฏญฺจาติ ทฺวยํ วฑฺฒตีติ โยชนาฯ

[1381] อนติริตฺตมฺปิ โภชนํ วิกาเล ปริภุญฺชโต ภิกฺขุโน ตนฺนิมิตฺตโก โทโส ยถาวุตฺเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ นตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘วิกาล…เป.… กาลิเก’’ติ ยามกาลิกสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จ อติริตฺตการาปนญฺจ โภชเนเยว สมฺภวตีติ อนติริตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘นิหิตโภชน’’นฺติ เสโสฯ ‘‘อนติริตฺตปจฺจยา ปน วิกาเล สพฺพวิกปฺเปสุ อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 253) อฏฺฐกถาวจนโต โทโสติ อนติริตฺตปจฺจยา ปาจิตฺติยมาหฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ตนฺนิมิตฺตโก’’ติ, อนติริตฺตนิมิตฺตโกติ อตฺโถฯ สพฺพวิกปฺเปสูติ ‘‘สุทฺธํ วา มนุสฺสมํสมิสฺสํ วา สีหาทิมํสมิสฺสํ วา ยามกาลิกมิสฺสํ วา’’ติ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุฯ ‘‘ตนฺนิมิตฺตโก’’ติ วจเนเนว วาริตวิกาลาทินิมิตฺตสฺส โทสสฺส สมฺภวํ ทสฺเสติฯ

[1382-3] วิกาลปจฺจยา วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘อนติริตฺตปจฺจยา’’ติ อิทํ สมุจฺจิตํฯ อปิ-สทฺโท ‘‘ยามกาลิเกปี’’ติ โยเชตพฺโพฯ สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ อาหารสฺเสว อตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต คหเณ, ยถาวุตฺตสฺส สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกเภเทน ทุวิธสฺส ตุ อชฺโฌหารปโยเคสุ นิรามิเส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ตุ-สทฺโท เอว-การตฺโถฯ

[1384] อถาติ วากฺยารมฺเภ นิปาโตฯ อามิสสํสฏฺฐํ สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ วาติ โยชนาฯ คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวาฯ ฐปิตนฺติ อรุณํ อติกฺกาเมตฺวา ฐปิตํฯ ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิปาจิตฺติฯ

[1385] กาโลติ อรุณุคฺคมนาทิมชฺฌนฺติกาวสาโน กาโลฯ ยาโมติ มชฺฌนฺติกาทิทุติยอรุณุคฺคมนาวสาโนฯ ตํ ตํ กาลํ กาลิกํ อติกฺกามยโต ตุ โทโสติ โยชนาฯ ตุ-สทฺโท เอวการตฺโถฯ ตํ วา กาลิกนฺติ ยถากฺกมํ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[1386] ยาวกาลิกํ อตฺตนา สมฺภินฺนานิ อิตรานิ ตีณิ กาลิกานิ อตฺตโนเยว สภาวํ อุปเนตีติ โยชนาฯ สโก ภาโว สภาโว, ตํฯ

[1387-8] เอวเมว วินิทฺทิเสติ ‘‘ปุริมํ ปุริมํ กาลิกํ อตฺตนา สมฺมิสฺสํ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ อตฺตโน สภาวเมว คาหาเปตี’’ติ กเถยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ

อิเมสูติอาทีสุ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ อนฺโตวุตฺถํ โหตีติ อกปฺปิยกุฏิยํ ฐเปตฺวา อรุณุฏฺฐาปเนน อนฺโตวุตฺถํ นาม โหติฯ สนฺนิธิ จ โหตีติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา อรุณุฏฺฐาปเนน สนฺนิธิ จ นาม โหติฯ โปตฺถเกสุ ‘‘สนฺนิธิ’’นฺติ สานุนาสิโก ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘โหตี’’ติ กิริยาย สมฺพนฺธตฺตา สนฺนิธิ-สทฺโท ปฐเมกวจนนฺโตติ อนุนาสิโก อาคมสนฺธิโชติ เวทิตพฺโพฯ อุภยมฺปีติ ยถาวุตฺตํ อนฺโตวุตฺถํ, สนฺนิธิ จาติ อุภยมฺปิฯ น โหเตวาติ ปุริมกาลิกทฺวเยน อมิสฺสํ น โหเตวฯ

[1389] กปฺปิยกุฏินาเมน อกตํ, อสมฺมตํ, อปริคฺคหํ, ปาการาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ เสนาสนํ อกปฺปิยกุฏิ นามาติ สงฺเขปโต คเหตพฺพํฯ อนฺตทฺวเยนาติ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิเกน, สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘มิสฺสิต’’นฺติ เสโสฯ คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํฯ ตํ ปุพฺพํ ทฺวยนฺติ ยาวกาลิกยามกาลิกทฺวยํฯ

ปุริมกาลิกทฺวเย ยํ กิญฺจิ ตทหุปฏิคฺคหิตมฺปิ อกปฺปิยกุฏิยาเยว ฐเปตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาปิเตน ปจฺฉิมกาลิกทฺวเย เยน เกนจิ สมฺมิสฺสํ อนฺโตวุตฺถํ นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1390] อนฺโตวุตฺเถน ปจฺฉิมกาลิกทฺวเยน สํสฏฺฐํ ยทิทํ ปุริมกาลิกทฺวยํ, อยํ มุขสนฺนิธิ นาม โหตีติ อฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 295 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ปน อนฺโตวุตฺถํ โหติ, น กปฺปติ อิติ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

ตตฺถ ‘‘มุขสนฺนิธี’’ติ จ ‘‘อนฺโตวุตฺถ’’นฺติ จ นามมตฺตเมว นานากรณํ, โสเยวตฺโถติ อุภินฺนํ อฏฺฐกถาวจนานํ อนตฺถนฺตรตา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ มุข-สทฺโท อนฺโต-สทฺทปริยาโย, สนฺนิธิ-สทฺโท ปริวุตฺถ-สทฺทปริยาโยฯ มุเข สนฺนิธิ มุขสนฺนิธีติ กมฺมสาธนํฯ พหิ สนฺนิธินิวตฺตนตฺถํ อฏฺฐกถาสุ มุข-คฺคหณํ, อนฺโต-คหณญฺจ กตํฯ พหีติ จ ปฏิคฺคเหตฺวา อกปฺปิยกุฏิยา พหิ ยตฺถ กตฺถจิ ปริวุตฺถํ ปจฺฉิมกาลิกทฺวยํ ปุริเมน กาลิกทฺวเยน สํสฏฺฐํ อธิปฺเปตํฯ มุขสนฺนิธิอนฺโตวุตฺถปทานํ อนตฺถนฺตรภาโว สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโตฯ

ยถาห ‘‘สามเณโร ภิกฺขุสฺส ตณฺฑุลาทิกํ อามิสํ อาหริตฺวา กปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ปจิตฺวา เทติ, อนฺโตวุตฺถํ น โหติฯ ตตฺถ อกปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิตฺตสปฺปิอาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปกฺขิปิตฺวา เทติ, มุขสนฺนิธิ นาม โหติฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘อนฺโตวุตฺถํ โหตี’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ นามมตฺตเมว นานากรณ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 295)ฯ นิสฺสนฺเทเห ปน อญฺญถา วุตฺโต วิย วิญฺญายติ, ตตฺถปิ อยเมว นโย เวทิตพฺโพฯ

[1391] น โทโสติ สนฺนิธิโทโส น โหติฯ นิทหิตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา สกสกกาลพฺภนฺตเรเยว นิทหิตฺวาฯ เอตฺถ จ เหฏฺฐิมนฺตโต สนฺนิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตํ โธวิตฺวา ปุน ตตฺถ อจฺโฉทกํ วา อาสิญฺจิตฺวา องฺคุลิยา วา ฆํสิตฺวา นิสฺเนหภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 253) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เอเตน นิรเปกฺเขน ปฏิคฺคหณํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยํ วา อญฺเญน วา ตุจฺฉํ กตฺวาน สมฺมา โธวิตฺวา นิฏฺฐาปิเต ปตฺเต ลคฺคมฺปิ อวิชหิตปฏิคฺคหิตเมว โหตีติ ตตฺถ อาปตฺติ วุตฺตาติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ เอเตน นิรเปกฺเขน ปฏิคฺคหเณ วิสฺสฏฺเฐ ตาทิเสปิ ปตฺเต โทโส นตฺถีติ สิทฺธํฯ

สนฺนิธิกถาวณฺณนาฯ

[1393] ปณีตานิ โภชนานีติ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธี’’ติ (ปาจิ. 259) อุทฺทิสิตฺวา –

‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหิํสสปฺปิ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิฯ นวนีตํ นาม เตสญฺเญว นวนีตํฯ เตลํ นาม ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตลํฯ มธุ นาม มกฺขิกามธุฯ ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺตํฯ มจฺโฉ นาม โอทโก วุจฺจติฯ มํสํ นาม เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ มํสํฯ ขีรํ นาม โคขีรํ วา อชิกาขีรํ วา มหิํสขีรํ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ ขีรํฯ ทธิ นาม เตสญฺเญว ทธี’’ติ (ปาจิ. 260) –

นิทฺทิฏฺฐานิ นว ปณีตโภชนานีติ อตฺโถฯ

อคิลาโนติ ‘‘อคิลาโน นาม ยสฺส วินา ปณีตโภชนานิ ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. 260) วุตฺโตฯ อคิลาโนติ เอตฺถ ‘‘หุตฺวา’’ติ เสโสฯ

[1394] สปฺปินา เทหีติอาทิ วิญฺญาปนปฺปกาโรฯ สปฺปิภตฺตนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สปฺปิสํสฏฺฐํ ภตฺตํ, สปฺปิ จ ภตฺตญฺจ สปฺปิภตฺตนฺติ วิญฺญายติ, อฏฺฐกถาสุ ปน ‘‘สาลิภตฺตํ วิย สปฺปิภตฺตํ นาม นตฺถี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 259) การณํ วตฺวา ทุกฺกฏสฺเสว ทฬฺหตรํ กตฺวา วุตฺตตฺตา น สกฺกา อญฺญํ วตฺตุํฯ อฏฺฐกถาจริยา เอว หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ปมาณํฯ

[1395] ปาจิตฺติ ปริยาปุตาติ ‘‘อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 260) เอวํ อชฺโฌหารคณนาย ปาจิตฺติ วุตฺตาฯ

[1396] สุทฺธานีติ อนฺเนน อมิสฺสานิฯ เสขิเยสูติ สิกฺขากรณีเย วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[1397] ยสฺมา สุทฺธานํ ปณีตโภชนานํ วิญฺญาเปตฺวา ปริภุญฺชนํ ทุกฺกฏวิสยํ, ตสฺมาฯ สตฺตธญฺญมยนฺติ สาลิอาทีนํ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ อญฺญตรสฺส วิการภูตํฯ

[1398] สเจ ททาตีติ โยชนาฯ วิสงฺเกตนฺติ อนาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1399] เทติ เจติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญตเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิการโต ลพฺภติฯ อสฺส ภิกฺขุสฺสฯ วิสงฺเกตนฺติ อญฺญํ ยาจิตสฺส อญฺญสฺส ทินฺนตฺตา สงฺเกตสฺส วิราธเนน อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[1400] เยน เยน หีติ เอตฺถาปิ ตเถว กรณวจนํฯ ‘‘วิญฺญตฺต’’นฺติ อิทํ อธิกตสฺส ‘‘ภตฺต’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

เยน เยนาติ อนิยเมน ปณีเตนฯ เตน สปฺปิอาทิ วิสุํ วิสุํ คหิตเมว, สปฺปิอาทีนํ โคสปฺปิอาทิเภโท จ สงฺคหิโตฯ ตสฺมิํ ลทฺเธปีติ ยาจิเตเยว ลทฺเธ สติฯ ตสฺส ตสฺส มูเลปิ ลทฺเธติ วิจฺฉาวเสน โยชนาฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘สปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ สามญฺเญน วิญฺญาเปนฺตสฺส ตเมว วา ‘‘อิมินา สปฺปิํ กตฺวา คณฺหถา’’ติ นวนีตาทีสุ อญฺญตรํ วา เธนุํ วา มูลํ วา เทติ เจ, ‘‘โคสปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ วิเสสยุตฺตํ กตฺวา วิญฺญาเปนฺตสฺส ตเมว วา โคนวนีตาทีนิ วา คาวิํ วา ‘‘อิทํ ทตฺวา สปฺปิํ คณฺหถา’’ติ มูลํ วา สเจ เทติ, วิสงฺเกตํ น โหติ, ยถาวตฺถุกเมว อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

น อญฺญถาติ สปฺปิํ ยาจิตวโต ‘‘อิมํ คเหตฺวา สปฺปิํ กตฺวา คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘สปฺปิ นตฺถิ, อิทํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา วา ตุณฺหีภูเตน วา นวนีตาทีสุ กิสฺมิญฺจิ ทินฺเน วิเสสวิญฺญาปกสฺส ตทญฺญทาเนปิ วิสงฺเกตเมว โหตีติ อตฺโถฯ ปาฬิยา อนาคเตปิ ทินฺเน วิสงฺเกตเมว โหติฯ ‘‘สเจ ปน อญฺญํ ปาฬิยา อาคตํ วา อนาคตํ วา เทติ, วิสงฺเกต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 259) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[1401] ปาฬิยนฺติ ปุพฺเพ ทสฺสิตํ ‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปี’’ติอาทิํ นิทฺเทสปาฬิมาหฯ ยถาห ‘‘ปาฬิยํ อาคตนวนีตาทีนิ ฐเปตฺวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 259)ฯ อญฺเญหิ นวนีตาทีหิฯ สหตฺเถ กรณวจนํฯ

[1402] ‘‘วิญฺญาเปตฺวา’’ติ อิมสฺส กมฺมภูตํ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิกตํฯ คาถาพนฺธวเสน วา-สทฺทสฺส รสฺโส กโตฯ เอกโต วาติ โยชนา, ‘‘นานโต’’ติปิ คหิตเมว, เอกฏฺฐานโต วา นานฏฺฐานโต วาติ วุตฺตํ โหติฯ

ยถาห ‘‘สเจ ปน สพฺเพหิปิ สปฺปิอาทีหิ เอกฏฺฐาเน วา นานฏฺฐาเน วา วิญฺญาเปตฺวา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 259)ฯ เตเนว ภุญฺชตีติ เอตฺถ ปริกปฺปสูจกํ ‘‘เจ’’ติ อิทญฺจ อวกํสสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปี’’ติ อิทญฺจ อชฺฌาหริตพฺพํฯ มตาติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 259) วุตฺตํ สนฺธายาหฯ เอกโต วา นานโต วา ฐานา ภตฺตํ วิญฺญาเปตฺวา เอกรสํ กตฺวา อนฺตมโส กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปิ ภุญฺชติ เจ, นว ปาจิตฺติโย มตาติ โยชนาฯ

[1403] อกปฺปิเยน สปฺปินา เทหีติ วุตฺเตปีติ โยชนา, สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อธิกตํฯ ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ (ปาจิ. 260) วุตฺตปฺปการสฺส วิปริยายโต อกปฺปิยํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน เจ เทตีติ ยทิ เตน ยาจิเตน เตเนว อกปฺปิเยน สทฺธิํ โอทนํ เทตีติฯ

[1404] ตถาสญฺญิสฺสาติ ตถาสญฺญิโน, คิลาโนมฺหีติสญฺญิโนติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘คิลาโน คิลานสญฺญี, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 261)ฯ

[1405] คิลานกาเล วิญฺญตฺตํ อคิลานสฺส ภุญฺชโต อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ เอวมิตเรหิปิ ทฺวีหิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อนาปตฺติ คิลาโน หุตฺวา วิญฺญาเปตฺวา อคิลาโน ภุญฺชตี’’ติอาทิ (ปาจิ. 262)ฯ ญาตกาทีนนฺติ เอตฺถ ‘‘อายตฺต’’นฺติ เสโสฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปวาริตานํ อญฺญสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนน อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาตีติฯ

[1406] จตฺตาริ สมุฏฺฐานานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กายโต’’ติอาทิฯ

ปณีตโภชนกถาวณฺณนาฯ

[1407] ‘‘อทินฺน’’นฺติ อิมินา อทินฺนาทานสิกฺขาปเท (ปารา. 91 อาทโย) วิย ปรปริคฺคหิตํ อวตฺวา อปฺปฏิคฺคหิตเมว วตฺตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อทินฺนํ นาม อปฺปฏิคฺคหิตกํ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. 266)ฯ มุขทฺวารนฺติ มุเข ทฺวารํ มุขทฺวารํ, คลนาฬิกา, อิมินา ปน วจเนน ยํ กิญฺจิ อชฺโฌหรณียํ, ตํ มุเขน วา ปวิสตุ นาสิกาย วา, คลพิลํ ปวิฏฺฐเมว อาปตฺติกรนฺติ ทีเปติฯ อาหารนฺติ อุทกทนฺตโปเนหิ อญฺญํ อชฺโฌหริตพฺพํ ยํ กิญฺจิ ยาวกาลิกาทิํฯ ยถาห ‘‘อาหาโร นาม อุทกทนฺตโปนํ ฐเปตฺวา ยํ กิญฺจิ อชฺโฌหรณีย’’นฺติ (ปาจิ. 266)ฯ

อาหเรยฺยาติ มุขทฺวารํ ปเวเสยฺย, อิมินา ปรคลํ อกตฺวา มุเขน ปฏิคฺคหิตคฺคหเณปิ นตฺถิ โทโสติ สูจิตํฯ เตเนวาห ‘‘ทนฺตโปโนทกํ หิตฺวา’’ติฯ เตเนว วุตฺตํ คณฺฐิปเท ‘‘ภควโต ทนฺตกฏฺฐสฺส มุขทฺวารฐปเน อนาปตฺติวจเนเนว ยํ กิญฺจิ วตฺถุํ ปรคลํ อกตฺวา มุเข ฐปเน อนาปตฺติภาโว วุตฺโต’’ติฯ อุทกญฺหิ ยถาสุขํ ปาตุํ, ทนฺตกฏฺฐญฺจ ทนฺตโปนปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺส ปน รสํ คิลิตุํ น วฏฺฏติฯ สเจปิ ทนฺตกฏฺฐรโส อชานนฺตสฺส อนฺโต ปวิสติ, ปาจิตฺติยเมวฯ ทนฺเต ปุนนฺติ นิมฺมเล กโรนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํฯ

[1408-9] พฺยติเรกมุเขน อทินฺนลกฺขณํ, ปทภาชเน จ วุตฺตนเยน ปฐมํ ทินฺนลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หตฺถปาโส’’ติอาทิฯ หตฺถปาโสติ ปวารณสิกฺขาปเท –

‘‘คณฺหโต ปจฺฉิมํ องฺคํ, ททโต ปุริมํ ปน;

อุภินฺนํ อฑฺฒเตยฺยํ เจ, วินา หตฺถํ ปสาริต’’นฺติฯ (วิ. วิ. 1275) –

วุตฺตลกฺขโณ หตฺถปาโสฯ อภินีหาโรติ ตตฺเถว วุตฺตนเยน อภิมุขํ กตฺวา หรณญฺจฯ มชฺฌิมุจฺจารณกฺขโมติ ปฏิคฺคเหตพฺพภารสฺส อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปนารหตาฯ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโสฯ อวกํโส ปน ‘‘อนฺตมโส รถเรณุมตฺตมฺปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 269) อฏฺฐกถาวจนโต เวทิตพฺโพฯ อุจฺจารณํ อุกฺขิปนํฯ ‘‘อมนุสฺโส’’ติ อิมินา ตทญฺญสตฺตสามญฺเญน ติรจฺฉานคตาปิ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปกฺขี วา’’ติอาทิวกฺขมาเนน วา เวทิตพฺพาฯ กายาทินาติ กายกายปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อญฺญตเรนฯ เตเนวาห ‘‘ติธา’’ติฯ

ทฺวิธาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วาฯ ปญฺจงฺคสํโยเคติ เอตฺถ ‘‘หตฺถปาโส’’ติ ปฐมงฺคํ, ‘‘อภินีหาโร’’ติ ทุติยํ, ‘‘มชฺฌิมุจฺจารณกฺขโม’’ติ ตติยํ, ‘‘มนุสฺโส…เป.… ติธา’’ติ จตุตฺถํ, ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ…เป.… ทฺวิธา’’ติ ปญฺจมนฺติ อิมานิ ปญฺจ องฺคานิ, ปญฺจนฺนํ องฺคานํ สํโยโค สมาคโม สนฺนิปาโต ปญฺจงฺคสํโยโค, ตสฺมิํฯ คหณนฺติ ปฏิคฺคหณํฯ ตสฺส ภิกฺขุโนฯ รูหติ สมฺปชฺชติฯ

[1410-12] อิตโรติ ปฏิคฺคาหโกฯ ตสฺส องฺคสฺสฯ น คจฺฉตีติ นโค, ‘‘นโค’’ติ รุกฺโขปิ ปพฺพโตปิ วุจฺจติฯ เอวรูเปติ อีทิเส อุจฺจนีจฏฺฐาเนฯ

[1413] โสณฺฑายาติ หตฺเถนฯ

[1415-6] อีสกํ โอนตฺวา โถกํ นาเมตฺวา เตน ภิกฺขุนา ตํ เหฏฺฐิมํ ภาชนํ เอกเทเสนาปิ ปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[1417] อุคฺฆาเฏตฺวา อุจฺจาเรตฺวา, ภาชนานิ วิสุํ วิสุํ โอโรเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[1418] กาชภตฺตนฺติ ภตฺตกาชํ, ภตฺตภริตํ ปิฏกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โอนตฺวา เทตีติ สยํ โอนมิตฺวา พฺยาภงฺคิํ เทติฯ

[1419] ‘‘ติํสหตฺโถ’’ติ อิทํ ติํสรตนมตฺโต เจ โหติ, ‘‘ทูร’’นฺติ น ปริสงฺกิตพฺโพติ ทสฺสนตฺถมาหฯ คหิเตกสฺมินฺติ อุภยโกฏีสุ ฐปิเต ทฺเว ฆเฏ ปฏิคฺคหาเปตุํ หตฺถปาเส ฐิเตน ทายเกน ทิยฺยมานํ ติํสหตฺถเวณุํ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน เยน เกนจิ กายปฺปเทเสน วา กายปฏิพทฺเธน วา ‘‘อิมํ คณฺหามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา มญฺจาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ผุสิตฺวา ปฏิคฺคหิเตติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ สพฺพนฺติ เตสุ ทฺวีสุ ฆเฏสุ ปกฺขิตฺตํ สพฺพเมวฯ คหิตเมวาติ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ทายกสฺส หตฺถปาสพฺภนฺตเร คตตฺตา อิทํ ตสฺส กายปฏิพทฺธนฺติ ‘‘ทูร’’นฺติ สงฺกา น กาตพฺพาติ เอวกาเรน ทีเปติฯ ‘‘ทฺวีสุ ฆเฏสุ ภูมิยํ ฐปิเตสุปิ ตตฺถ พนฺธนเวฬุยํ ปฏิคฺคณฺหนมตฺเตเนว ปฏิคฺคหิตํ โหตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

[1420-24] ‘‘กฏสารเก’’ติ อิมินา โทณิผลกาทโย อุปลกฺขิตาฯ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิทํ ‘‘ติฏฺฐตี’’ติอาทีนํ อุปลกฺขณํฯ มญฺจาทีนิ ผุสิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘องฺคุลิยาปี’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘ปฏิคฺคหณสญฺญาย มญฺจาทีนิ องฺคุลิยาปิ ผุสิตฺวา ฐิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ ปตฺเตสูติ ตถา ฐปิเตสุ สพฺเพสุ ปตฺเตสุเยวฯ ยญฺจ ทียตีติ เอตฺถ ‘‘ตถา ฐิเตนา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ

มญฺจาทีสุ องฺคุลิอาทินา เยน เกนจิ ผุฏฺฐมตฺเตปิ ปฏิคฺคหณสฺส รุหณภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทาโรหเณนาปิ สิชฺฌตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทิฯ

สเจ ปน ปฏิคฺคเหสฺสามิจฺเจว มญฺจาทีนิ อารุหิตฺวา นิสีทติ, ทายโกปิ หตฺถปาเส ฐตฺวาน เทติ เจ, ตํ สพฺพํ คหิตํ โหตีติ โยชนาฯ

กุจฺฉิยา กุจฺฉิํ อาหจฺจ เย ปตฺตา ภูมิยํ ฐิตา, เตสุ ยํ ยํ ปตฺตํ องฺคุลิยาปิ วา สูจิยาปิ วา ผุสิตฺวา นิสินฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว ทียมานมฺปิ ปฏิคฺคณฺหาติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1425] กฏสาราทโย สเจ มหนฺตา, ปฏิคฺคหณํ น รุเหยฺยาติ วิกปฺโป สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘กฏสารเก’’ติอาทิฯ ‘‘มหนฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา กฏสารกสฺส ปุน วจเน เหตุมาหฯ หตฺถตฺถรํ นาม หตฺถิปิฏฺเฐ อตฺถริตพฺพํ อตฺถรณํฯ อาทิ-สทฺเทน อสฺสตฺถรรถตฺถราทิํ สงฺคณฺหาติฯ ฐิตปตฺเตสุ ทิยฺยมานํ คณฺหโต ปฏิคฺคหณรุหณเหตุํ ทสฺเสติ ‘‘หตฺถปาสสฺมิํ วิชฺชมาเน ตู’’ติฯ ตุ-สทฺโท วุตฺตวิเสสเมว โชเตติฯ

[1426] ตตฺถชาตกปณฺเณสูติ รุกฺเขเยว ฐิเตสุ ปณฺเณสุฯ คเหตุนฺติ ปฏิคฺคเหตุํฯ ‘‘น ปเนตานี’’ติอาทิ เยน เหตุนา น วฏฺฏติ, ตสฺส ทสฺสนํฯ หิ-สทฺโท ปสิทฺธิํ สูเจติฯ

[1427] ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อสํหาริยํฯ ตาทิเสติ ตถารูเป, อสํหาริเยติ วุตฺตํ โหติฯ ขาณุพทฺเธติ ภูมิยํ นิขาตขาณุเก พทฺเธฯ

[1428] ตินฺติณิกาติ จิญฺจาฯ อาทิ-สทฺเทน ตถา ขุทฺทกานํ กทมฺพปุปฺผปณฺณาทีนํ คหณํฯ ‘‘ตินฺติณิกาทิปณฺเณสู’’ติ วจนโต สาขาสุ ปฏิคฺคหณํ รุหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ภูมิยํ ปตฺถเฏสูติ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ภูมิยํ อตฺถเตสุ สุขุเมสุ ตินฺติณิกาทิปณฺเณสุปิ ปฏิคฺคหณํ น รุหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ

[1429] ปริเวสโกติ ทายโกฯ

[1430] อเสสโต ปุญฺฉิตฺวาติ โยชนาฯ

[1431] ปฏิคฺคเหตฺวาวาติ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวาวฯ ภิกฺขา คเหตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ

[1432] อปฏิคฺคหิเตติ เอตฺถ ‘‘ปตฺเต’’ติ เสโสฯ ตํ ปจฺฉา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชโต อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

[1433] อนาทิยิตฺวาติ อคฺคเหตฺวา, ตสฺมิํ วจเน อาทรํ อกตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[1435] อญฺญสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺสฯ

[1436] ปุพฺพาโภคสฺส อนุรูปวเสน ‘‘สามเณรสฺส ตํ ทตฺวา…เป.… ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ ‘‘อญฺญสฺส ทสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปรสนฺตกํ นาม น โหติ, ตสฺมา ตสฺส อทตฺวาปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

[1437-9] ภิกฺขุโนติ อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ภตฺตสฺสาติ กญฺชิกาทิทฺรวมิสฺสภตฺตมาหฯ อุปฺลวตีติ อุปริ ปฺลวติฯ กญฺชิกนฺติ อารนาลํ, อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ขีรตกฺกาทิทฺรวํ สงฺคหิตํฯ ปวาเหตฺวาติ มตฺถกโต ปลาเปตฺวาฯ อนฺโต ปวิฏฺฐํ สเจ ตนฺติ ตํ รชํ ยทิ ภตฺตสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐํ โหติฯ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อสติ หตฺถโต อโมเจนฺเตเนว ยตฺถ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถิ, ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํฯ

[1440] อปนียาวาติ เอตฺถ ‘‘ถูล’’นฺติ อิทํ ‘‘สุขุมํ เจ’’ติ วกฺขมานวิปริยายโต ลพฺภติฯ

สภตฺตํ อปนียาติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘อุปริภตฺเตน สทฺธิํ อปเนตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา วา ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ

[1441] เถโวติ พินฺทุฯ เถโว…เป.… วฏฺฏตีติ เอตฺถ ยถา ปฐมตรํ ปติตเถเว โทโส นตฺถิ, ตถา อากิริตฺวา อปเนนฺตานํ ปจฺฉา ปติตเถเวปิ อภิหฏตฺตา เนวตฺถิ โทโสฯ

[1442-4] จรุเกนาติ ขุทฺทกอุกฺขลิยาฯ ตโต จรุกโตฯ มสีติ ชลฺลิกาอาทิกา ภสฺมาฯ ภาชเนติ ภาชนปตฺตาทิภาชเนฯ ตสฺส จาติ ตสฺส มสิอาทิโน จฯ

อนนฺตรสฺส ภิกฺขุสฺส ทียมานํ ยํ ปตฺตโต อุปฺปติตฺวา อิตรสฺส ภิกฺขุโน ปตฺเต สเจ ปตติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ตสฺมา วฏฺฏเตวาติ โยชนาฯ ‘‘ทียมาน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ภตฺตาทิกํ ยํ กิญฺจี’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ วฏฺฏเตวา ยนฺติ เอตฺถ ‘‘วฏฺฏเตว อย’’นฺติ ปทจฺเฉโท น กาตพฺโพ ‘‘อย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธนียสฺส อภาวโตฯ ตสฺมา ว-กาโร คาถาฉนฺทวเสน ทีฆํ กตฺวา วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

[1445-6] ปายาสสฺสาติ เอตฺถ ปูรณโยเค สามิวจนํ, ปายาเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ อุณฺหโตติ อุณฺหตฺตาฯ น สกฺกตีติ น สกฺโกติฯ มุขวฏฺฏิยํ วฏฺฏตีติ มุขวฏฺฏิํ อุกฺขิปิตฺวา หตฺเถ ผุสาปิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ ตถา มุขวฏฺฏิยา คเหตุํ น สกฺกา เจ, อาธารเกนปิ คเหตพฺโพติ โยชนาฯ

[1447-8] อาหริยมานํ วา เนว ชานาติ, ทียมานํ วา น ชานาตีติ โยชนาฯ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ชานตี’’ติ รสฺโส กโตฯ อาโภคนฺติ ‘‘คณฺหามี’’ติ อาโภคํฯ

ยถาห มหาปจฺจริยํ ‘‘อาโภคมตฺตเมว หิ เอตฺถ ปมาณ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ ‘‘กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) วุตฺตตฺตา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสินฺนตฺตา ‘‘กายปฏิพทฺเธน คณฺหิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวาติปิ ยุชฺชเตวฯ

[1449] ‘‘หตฺเถน มุญฺจิตฺวา’’ติ อิทํ ‘‘อาธารกมฺปิ วา’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ปาเทน เปลฺเลตฺวา’’ติ อิมินา ปน ‘‘อาธารก’’นฺติ อิทเมว โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘หตฺเถน อาธารกํ มุญฺจิตฺวา ปาเทน เปลฺเลตฺวา นิทฺทายตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ เปลฺเลตฺวาติ ปีเฬตฺวา, อกฺกมิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[1450] กมิ-ธาตุสฺส มชฺเฌ ‘‘อกฺก’’อิติ ปทจฺเฉโท ยติหีนโทโสติฯ

‘‘สิโลเก นิยตฏฺฐานํ, ปทจฺเฉทํ ยติํ วิทู;

ตทเปตํ ยติพฺภฏฺฐํ, สวนุพฺเพชนํ ยถา’’ติฯ –

ทณฺฑินา วุตฺตลกฺขณโต สิทฺธตาย โทโส ยถา น โหติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ เกจิ ปเนตฺถ อิ-การาคมสฺส ปจฺจยภาวตฺตา ตํสหิโต ม-กาโร ตคฺคหเณน สงฺคยฺหตีติ อุภยปกฺขภาคีติ ธาตุปจฺจยานํ มชฺเฌ ยติยา อิจฺฉิตตฺตา น โทโสติ ปริหรนฺติฯ ชาครสฺสาปีติ อนิทฺทายนฺตสฺสาปิฯ อนาทโรติ อนาทรภาโวฯ

[1451] ตสฺมาติ ตถา คหณสฺส อนาทรภาวโตฯ ตนฺติ ตํ อาธารกํ ปาเทน อกฺกมิตฺวา ปฏิคฺคหณญฺจฯ ทียมานนฺติ ทายเกน ปฏิคฺคหาปิยมานํฯ ปตตีติ ปฏิคฺคาหกสฺส หตฺถํ อผุสิตฺวา รโชรหิตาย สุทฺธภูมิยา วา ปทุมินิปณฺณาทีสุ วา ปตติฯ

ยถาห ‘‘ยํ ทิยฺยมานํ ทายกสฺส หตฺถโต ปริคฬิตฺวา สุทฺธาย ภูมิยา วา ปทุมินิปณฺณวตฺถกฏสารกาทีสุ วา ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ สรชาย ภูมิยา ปติเต รชํ ปุญฺฉิตฺวา วา โธวิตฺวา วา ปฏิคฺคหาเปตฺวา วา ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อิทํ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สรชาย ภูมิยํ ปตตี’’ติอาทินา ทสฺสิตํฯ คเหตุนฺติ เอตฺถ ‘‘ภุญฺชิตุ’’นฺติ จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ปริจฺจตฺตํ ทายเกหี’’ติ จ เสโสฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ยํ ทิยฺยมานํ ปตติ, ตํ สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํฯ ปริจฺจตฺตํ ตํ ภิกฺขเว ทายเกหี’’ติ (จูฬว. 273)ฯ ‘‘ยํ ทิยฺยมานํ ปตตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา จตูสุปิ กาลิเกสุ อยํ นโย เวทิตพฺโพฯ

[1452] อพฺโพหาริกนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภุญฺชนฺตาน’’นฺติฯ

[1453-4] ตํ มลํฯ เตสูติ อุจฺฉุอาทีสุ วตฺถูสุฯ ตนฺติ มลมิสฺสกํ อุจฺฉุอาทิกํ วตฺถุฯ น ปญฺญายตีติ น ปน ปญฺญายติฯ ตสฺมินฺติ อุจฺฉุอาทิวตฺถุสฺมิํฯ

[1455] นิสโททุกฺขลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นิสทโปตมุสลาทีนํ คหณํฯ

[1456] วาสิยา อุปลกฺขณตฺตา ตชฺชาติกํ ยํ กิญฺจิ สตฺถมฺปิ คเหตพฺพํฯ ขีเรติ อนุปสมฺปนฺเนน ตาปิตขีเร, อิทํ อุปริ อามกสฺส วิสุํ คหเณน วิญฺญายติฯ นีลิกาติ นีลวณฺณํฯ สตฺถเก วิย นิจฺฉโยติ สตฺเถน อุฏฺฐิตมเล อุจฺฉุขณฺเฑ วิย ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[1457] ตนฺติ ตํ อคฺคิสนฺตตฺตวาสิอาทิํ, ตาปวตฺถุโต วาสิ คเหตพฺพาฯ

[1459] ตนฺติ ตํ หตฺถาทิกายาวยวํ วา จีวรํ วา โธวิตฺวา ปติตกิลิฏฺฐชลมิสฺสโมทนํฯ รุกฺขมูลาทีสุ นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺตสฺส ปตฺตาทีสุ รุกฺขปณฺณาทิํ โธวิตฺวา ปติตกิลิฏฺโฐทเกปิ เอเสว วินิจฺฉโยติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอเสวา’’ติอาทิฯ

[1460] ชลํ สเจ สุทฺธํ ปตติ, วฏฺฏตีติ โยชนา, ‘‘รุกฺขโต’’ติ ลพฺภติฯ อพฺโภกาเส จ สเจ สุทฺธํ โตยํ ปตติ, วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘อากาสโต’’ติ ลพฺภติฯ อุภยตฺถาปิ รุกฺขปณฺเณสุ, อากาเส จ รชสฺส ปฐมเมว วสฺโสทเกน โธวิตตฺตา อาห ‘‘สุทฺธ’’นฺติฯ

[1461] อจฺฉุปนฺเตนาติ อผุสนฺเตนฯ ตสฺส สามเณรสฺสฯ

[1462] ปตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปตฺตํฯ ฉุปิตฺวาติ อนุปสมฺปนฺนปตฺตคโตทนํ ผุสิตฺวาฯ ตํ อตฺตโน ปตฺเต ภตฺตํฯ ยถาห ‘‘อปฺปฏิคฺคหิเต โอทนํ ฉุปิตฺวา ปุน อตฺตโน ปตฺเต โอทนํ คณฺหนฺตสฺส อุคฺคหิตโก โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ

[1464] ปจฺฉาติ ตสฺมิํ คหิเตปิ อคหิเตปิ ปจฺฉาฯ ตํ ปฏิคฺคหิตโภชนํฯ

[1467] ตสฺส อตฺตโน ปตฺตคตสฺส ภตฺตสฺสฯ

[1468] ปเรนาติ อปฺปฏิคฺคหิตปตฺเตนฯ

[1469-70] ‘‘ยาคุอาทีนํ ปจเน ภิกฺขูนํ ภาชเน’’ติ สมฺพนฺโธฯ ปจนฺติ เอตฺถาติ ปจนํ, ภาชนํฯ ภาชนูปริ หตฺเถสุ สามเณรสฺสาติ ภาชนสฺส อุปริ กเตสุ สามเณรสฺส หตฺเถสุฯ

ปติตํ หตฺถโต ตสฺมินฺติ ตสฺส สามเณรสฺส หตฺถโต ปริคฬิตฺวา ตสฺมิํ ภาชเน ปติตํฯ

[1471] ‘‘น กโรติ อกปฺปิย’’นฺติ เอตฺถ การณมาห ‘‘ปริจฺจตฺตญฺหิ ต’’นฺติฯ ตญฺหิ ยสฺมา ปริจฺจตฺตํ, ตสฺมา อกปฺปิยํ น กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ อกตฺวาติ ยถาวุตฺตปกาเรน อกตฺวาฯ อากิรเตว เจติ สเจ ภาชเน อากิรติ เอวฯ ตํ ตถา ปกฺขิตฺตํ ภตฺตภาชนํฯ นิรามิสํ กตฺวาติ ตตฺถ ปติตํ อามิสํ ยถา น ติฏฺฐติ, เอวํ โธวิตฺวา ภุญฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[1472-3] กุฏนฺติ ฆฏํฯ อาวชฺเชตีติ กุฏํ นาเมตฺวา ยาคุํ อาสิญฺจติฯ

[1474] หตฺเถติ ทฺเว หตฺเถฯ ตตฺถาติ ตตฺถ ภูมิยํ ฐปิเตสุ ทฺวีสุ หตฺถตเลสุฯ

[1475-6] เอกสฺส คหณูปคํ เจ ภารนฺติ ถามมชฺฌิเมน เอเกน ปุริเสน อุกฺขิปนปฺปมาณํ ภารํ สเจ ภเวยฺยฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกสฺส คหณูปคํ ภาร’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติฯ

[1477] ลคฺเคนฺตีติ โอลมฺพนฺติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ มญฺจปีเฐฯ วฏฺฏเตวาติ อุคฺคหิตกํ น โหตีติ ทีเปติฯ

[1478] สมฺมุชฺชนฺโตติ สมฺมชฺชนฺโตฯ ฆฏฺเฏตีติ อสญฺจิจฺจ สมฺมชฺชนิยา ผุสติฯ

[1479] ตํ ญตฺวาติ ปฏิคฺคหิตภาวํ ญตฺวาฯ ฐเปตุํ วฏฺฏติ อุคฺคหิตกํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[1480] ตนฺติ ปฏิคฺคหิตสญฺญาย คหิตํ ตํ อปฺปฏิคฺคหิตํฯ อญฺญถา ปน น กตฺตพฺพนฺติ อปิหิตํ ปิธาตุญฺจ ปิหิตํ วิวริตุญฺจ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ

[1481] พหิ ฐเปติ เจติ ยทิ ปุพฺเพ ฐปิตฏฺฐานโต พหิ ฐเปติฯ เตนาติ พหิ ฐเปตฺวา มุตฺตหตฺเถน เตน ภิกฺขุนาฯ ตนฺติ พหิ ฐปิตํ หตฺถโต มุตฺตํฯ ญตฺวาติ อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ญตฺวาฯ ตํ ตถา ญตฺวา ฐปิตํฯ

[1482-3] อุฏฺเฐติ ยทิ กณฺณิกาติ สเจ กณฺณิกา สญฺชายติฯ สิงฺคิเวราทิเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปิปฺผลิอาทีนํ คหณํฯ มูเลติ ปญฺจมูลาทิเก มูเลฯ ฆุณจุณฺณนฺติ ฆุณปาณเกหิ อุปฺปาทิตจุณฺณํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อุฏฺเฐตี’’ติ กิริยํ ปจฺจามสติฯ ตํสมุฏฺฐานโตติ ปฏิคฺคหิตเตลาทีสุ สมุปฺปนฺนตฺตาฯ ตญฺเญวาติ ปวุจฺจตีติ ปฐมปฏิคฺคหิตํ ตเมว เตลาทิกนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘ปฏิคฺคหณ…เป.… น วิชฺชตี’’ติฯ

[1484-5] โกจิ ปุคฺคโลติ สามเณรคมิกาทีสุปิ โย โกจิ สตฺโตฯ ตาลปิณฺฑินฺติ ตาลกณฺณิกํ ผลํฯ อญฺโญ ภูมฏฺโฐติ ภูมิยํ ฐิโต อญฺโญ โกจิ ปุคฺคโล อิตฺถี วา ปุริโส วาฯ

[1486] ฉินฺทิตฺวาติ ฉินฺทํ กตฺวาฯ วตินฺติ หตฺถปาสปฺปโหนกพหลวติํฯ ยถาห ‘‘หตฺถปาเส สตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ ทณฺฑเก อผุสิตฺวาวาติ ยตฺตเกน คมนเวโค นิพฺพายติ, เอตฺตกํ, ปหรณโต วติทณฺฑเก วา อปฺปหริตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปหริตฺวา ฐตฺวา คจฺฉติ เจ, น วฏฺฏติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มยํ ปน ‘ยํ ฐานํ ปหฏํ, ตโต สยํ ปติตมิว โหตี’ติ ตกฺกยามฯ ตสฺมิมฺปิ อฏฺฐตฺวา คจฺฉนฺเต ยุชฺชติ สุงฺกฆาตกโต ปวฏฺเฏตฺวา พหิ ปติตภณฺฑํ วิยา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ

[1487-8] ปากาโรติ เอตฺถ ‘‘วติํ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา อิทํ อธิการโต คเหตพฺพํฯ ‘‘น ปุถุโล’’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตปฺปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโต…เป.… ปโหติ เจ’’ติฯ ‘‘อุทฺธํ หตฺถสตํ คนฺตฺวา’’ติ อิมินา ทายกสฺส ทาตุมิจฺฉาย อากาสํ ตํ อุกฺขิปิตฺวา วิสฺสฏฺฐภาวํ ญาเปติฯ สมฺปตฺตนฺติ หตฺถปฺปตฺตํฯ คณฺหโตติ ปฏิคฺคหณสญฺญาย คณฺหโตฯ

[1489] ‘‘สามเณร’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณนฺติ คิหิโนปิ คหณํฯ ตตฺเถวาติ ขนฺเธ เอวฯ นิสินฺโน สามเณโรฯ

[1491-2] ผลินิํ สาขนฺติ ผลวติํ สาขํฯ ‘‘ขาทิตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘จิตฺเต สมุปฺปนฺเน’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ สเจ ผลํ ขาทติ, เอวํ ขาทิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ มกฺขิกานํ นิวารตฺถนฺติ มกฺขิกานํ นิวาเรตุํฯ

[1493] ฉายตฺถญฺจ มกฺขิกา นิวาเรตุญฺจ คยฺหมานา ผลสาขา สุขปริโภคตฺถาย กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคหิตา เจ, ขาทิตุมิจฺฉาย สติ ปุน อปฺปฏิคฺคหิตาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘กปฺปิยํ ปน กาเรตฺวา’’ติอาทิฯ

[1494-5] ‘‘ตํ โส ปฏิคฺคหาเปตฺวา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิทํ อปฺปฏิคฺคหาเปตฺวา คหณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ตํ ปฏิคฺคหิตนฺติ เอตฺถ ‘‘เจ ปุพฺพเมวา’’ติ เสโสฯ

[1496-9] ภิกฺขุสฺส ปาเถยฺยตณฺฑุเลติ สมฺพนฺโธฯ โสติ สามเณโรฯ อิตเรหีติ ภิกฺขุนา คหิเตหิ อตฺตโน ตณฺฑุเลหิฯ

ทฺวีสุ ปตฺเตสูติ อุปลกฺขณํฯ พหูสุปิ เอเสว นโยฯ

อตฺตนา ลทฺธํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ อตฺตนา คเหตฺวา อญฺเญสํ ทานวเสน พหุนฺนมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ ตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาคุํ ภิกฺขุสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘อาวุโส ตุยฺหํ ยาคุํ มยฺหํ เทหี’ติ เอวํ เถเรหิ ปฏิปาฏิยา ยาจิตฺวาปิ ปิวิตุํ วฏฺฏติ, สพฺเพหิ สามเณรสฺส สนฺตกเมว ภุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ สามเณรสฺส ปีตตฺตาติ เอตฺถ ‘‘ยาคุยา’’ติอิทํ อธิการโต ลพฺภติฯ

[1500] อิมสฺสาติ ปาเถยฺยตณฺฑุลหารกสฺสฯ ‘‘น วิเสสตา’’ติ อิมินา วิสุํ อวตฺตพฺพตํ ทีเปติฯ

[1501] อสฺส วิเสสสฺสาติ ยถาวุตฺตวินิจฺฉยวิเสสสฺส วิสุํ วตฺตพฺพภาเวติ เสโสฯ ตสฺสาติ สามเณรตณฺฑุลหารกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ สาลยภาวนฺติ อตฺตนา หฏตณฺฑุเลสุ ปริกฺขีเณสุ ‘‘อิทํ อมฺหากมฺปิ ปทสฺสตี’’ติ สาลยภาโวฯ ฉายาทีนมตฺถาย คยฺหมานาย สาขาย อิมิสฺสา ผลํ ขาทิตุกามตาย สติ ขาทนารหนฺติ อาลยสฺส กาตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อยมฺปิ อวิเสโสติ วิญฺญายติ, ตตฺถ สมฺภวนฺตํ ปน วิเสสํ ทสฺเสตุมาหาติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

[1502-4] นิจฺจาเลตุํ น สกฺโกตีติ นิจฺจาเลตฺวา สกฺขรา อปเนตุํ น สกฺโกติฯ เจลโกติ จูฬสามเณโรฯ ปกฺกกาลสฺมิํ วิวริตฺวา ปกฺกตา ญาตพฺพาติ โยชนาฯ ปิ-สทฺโท ปน-สทฺทตฺเถฯ โอโรเปตฺวาติ อุทฺธนโต โอโรเปตฺวาฯ ปุพฺพตณฺฑุลโธวนตฺถาย กตปฏิคฺคหณสฺเสว ปมาณตฺตา อาห ‘‘น ปจฺฉสฺส ปฏิคฺคหณการณ’’นฺติฯ อสฺสาติ โภชนสฺสฯ

[1505] การิตนฺตสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา อาห ‘‘อุทฺธนํ สุทฺธภาชน’’นฺติ, อุทฺธเนติ วุตฺตํ โหติฯ

[1506] โกจีติ อนุปสมฺปนฺโนฯ เตน ภิกฺขุนาติ อุทฺธนํ สุทฺธภาชนํ อาโรเปตฺวา เยน อคฺคิ กโต, เตน ภิกฺขุนาฯ อิทญฺจ อุปลกฺขณํ อญฺเญนปิ น กาตพฺพตฺตาฯ

[1507] ปจฺฉาติ ตณฺฑุลปกฺเขปโต ปจฺฉาฯ ตํ ยาคุํฯ สเจ ปจตีติ อคฺคิํ กโรนฺโต ปจติฯ สามปากา น มุจฺจตีติ ตํ ยาคุํ ปิวนฺโต สามปากทุกฺกฏโต น มุจฺจติฯ

[1508] วลฺลิยา สห ตตฺถ วลฺลิยํ ชาตํ ผลํ กิญฺจิ อีสกมฺปิ จาเลติ, ตโต ลทฺธํ กิญฺจิ ผลํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ โยชนา, ตํ ปริภุญฺชโต ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺเสวาติ เอวกาเรน อญฺเญสํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ

[1509] ปรามฏฺฐุนฺติ อามสิตุํฯ อปสฺสยิตุนฺติ อวลมฺพิตุํ, อปสฺสนํ วา กาตุํฯ ‘‘กิรา’’ติ อิมินา เกวลํ มหาปจฺจริยํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) วุตฺตภาวํ สูเจติฯ

[1510-1] ตตฺถาติ ตสฺมิํ เตเลฯ หตฺเถน สณฺฑาสคฺคหณํ อมุญฺจนฺเตนฯ ตํ เตลํฯ

[1515-6] โลณกิจฺจนฺติ อลวณฏฺฐาเน โลเณน กาตพฺพกิจฺจํฯ สนฺนิหิตเสสกาลิกสมฺมิสฺสํ ยาวชีวิกํ วิย สมุทฺโททกสฺส อสนฺนิธิภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาวชีวิกสงฺขาต’’นฺติอาทิฯ กาลวินิมฺมุตฺตนฺติ อกาลิกํ, จตูสุ กาลิเกสุ อสงฺคหิตนฺติ อตฺโถฯ

[1517] หิมสฺส กรกาติ หิโมทกสฺส มุตฺตา วิย ปตฺถินสกฺขราฯ

พหลมฺปิ จาติ ปกฺขิตฺตฏฺฐาเน มุเข วา กทฺทมวณฺณสฺส อปญฺญายนปฺปมาณพหลํ ปานียญฺจฯ อปฺปฏิคฺคหิตํ วฏฺฏติฯ สเจ กทฺทมวณฺณํ ปญฺญายติ, น วฏฺฏตีติฯ ยถาห ‘‘สเจ ปน มุเข จ หตฺเถ จ ลคฺคติ, น วฏฺฏติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ

[1518] กสิตฏฺฐาเนติ กฏฺฐฏฺฐาเนฯ น วฏฺฏติ อปฺปฏิคฺคหิตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

[1519] โสพฺโภ ทุกฺโขคาหนชลาสโยฯ ‘‘อาวาโฏ’’ติ เกจิฯ กกุโธติ อชฺชุโนฯ

[1520] ปานียสฺส ฆเฏติ ปานียฆเฏฯ ตํ ปานียฆฏํฯ

[1521] วาสตฺถาย ปุปฺผานิ วาสปุปฺผานิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปานียฆเฏฯ กมลฺลิกาสูติ ปาฏลิกุสุมาทีหิปิ สห กณฺฏกมลฺลิกาสุฯ ทินฺนาสูติ ปานีเย ปกฺขิตฺตาสุฯ

[1522] วิสตีติ อนฺโตคลํ ปวิสติฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ ‘‘อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ฐปิตํ ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) วุตฺตํฯ อิทํ อฏฺฐกถาวจนํ ‘‘อญฺญตฺร อุทกทนฺตโปนา’’ติ (ปาจิ. 266) ปาฬิยา วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติฯ สา หิ เกวลํ ทนฺตกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺตา, อิทํ รสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ เตเนว ตทนนฺตรํ ‘‘อชานนฺตสฺส รเส ปวิฏฺเฐปิ อาปตฺติเยวฯ อจิตฺตกญฺหิ อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265) วุตฺตํฯ ตสฺส สิกฺขาปทสฺส อจิตฺตกตา ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตเก ปฏิคฺคหิตสญฺญี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา กปฺปิยสญฺญิโนปิ ปาจิตฺติยสฺส วุตฺตตฺตา วิญฺญายติฯ ปสนฺโนทกสฺส ปน อปฺปฏิคฺคเหตฺวาปิ ปาตพฺพตาย ทนฺตกฏฺเฐน สทิสตฺตา เอกโยคนิทฺทิฏฺฐานํ สเหว ปวตฺตีติ วิญฺญายติฯ อุทกสฺส จ ทนฺตโปนสฺส จ ตุลฺยโทเสน ภวิตพฺพนฺติฯ

[1523] มุตฺโตทกสิงฺฆาณิกาทิทฺรวอสฺสุขีราทิทฺรวสฺส อาโปธาตุปฺปการตฺตา, กณฺณมลาทิโน ฆนทพฺพสฺส ปถวิธาตุปฺปการตฺตา ‘‘สรีรฏฺเฐสุ ภูเตสู’’ติ อิมินา ขีราทิมาหฯ ‘‘กิ’’นฺติ อิทํ น วฏฺฏตีติ ปเทนปิ โยเชตพฺพํฯ กปฺปากปฺปิยมํสานนฺติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ

[1524] โลณนฺติ เอตฺถ ‘‘เอตํ สพฺพมฺปี’’ติ อิทํ อธิการโต ลพฺภติฯ

[1525] เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ กณฺณมลาทีสุฯ

[1528] จตฺตาริ วิกฏานีติ มหาวิกฏํ นาม คูถํ, มตฺติกา, มุตฺตํ, ฉาริกา จาติ วุตฺตานิ จตฺตาริ วิกฏานิฯ ตานิ หิ วิรุทฺธานิ สปฺปวิสานิ กตานิ วิหตานีติ ‘‘วิกฏานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ นตฺถิ ทายโก เอตฺถาติ นทายกํ, ฐานํ, ตสฺมิํฯ ‘‘น อ โน มา อลํ ปฏิเสเธ’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิเสธวาจินา น-สทฺเทน สมาโส, ‘‘อทายเก’’ติ อิมินา อนตฺถนฺตรํฯ อิธ ทุพฺพโจ จ อสมตฺโถ จ อสนฺโต นามาติ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265; กงฺขา. อฏฺฐ. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา, อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ อิทํ กาโลทิสฺสํ นามฯ

[1529] ปถวินฺติ อกปฺปิยปถวิํฯ ตรุนฺติ อลฺลรุกฺขํฯ อิมินา สปฺปทฏฺฐกาเล อสติ กปฺปิยการเก วิกฏตฺถาย อตฺตนา จ กตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

[1530] อจฺเฉทคาหโตติ วิลุมฺปิตฺวา คณฺหนโตฯ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ เหตุปเทหิ ยุชฺชติฯ ตสฺสาติ อปฺปฏิคฺคหิตสฺสาติ อตฺโถฯ อปรสฺส อภิกฺขุกสฺส ทาเนน จาติ โยชนาฯ

‘‘อภิกฺขุกสฺสา’’ติ ปน วิเสสเนน อุปสมฺปนฺนสฺส ทินฺเน ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ ทีเปติฯ สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตํ กาเยน คหณาทิปฺปการสฺส กลฺยํ คหิตํฯ เอวนฺติ อิมินา นิยาเมนฯ

[1531] ทุรุปจิณฺเณติ ทุฏฺฐุ อุปจิณฺเณ ทุรามฏฺเฐ, อปฺปฏิคฺคหิตสฺส อามิสภตฺตภาชนาทิโน กีฬาวเสน หตฺเถน ปรามสเน จ ตตฺถชาตกผลินิํ สาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา จาลเน จาติ อตฺโถฯ อุคฺคหิตสฺส คหเณติ อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ญตฺวาว คหิตสฺส กสฺสจิ วตฺถุโน ปฏิคฺคหเณ จฯ อนฺโตวุตฺเถ จาติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต ฐเปตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาปิเต จฯ สยํปกฺเก จาติ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตนา ปกฺเก จฯ อนฺโตปกฺเก จาติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโตเยว ปกฺเก จฯ ทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[1532-3] ปฏิคฺคหิตเก ตสฺมิํ ปฏิคฺคหิตสญฺญิสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ทนฺตโปนํ ทนฺตกฏฺฐํฯ

[1534] ภิกฺขุนีนนฺติ ภิกฺขุโน จ ภิกฺขุนิยา จ ภิกฺขุนีนํ, เอกเทสสรูเปกเสโสฯ เอตฺถ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ วินิจฺฉโย นวมชฺฌิมเถรภิกฺขุนีนํ ยโต อวิเสเสน อิจฺฉิตพฺพโก, ตโต ตสฺมา เหตุนา สกโล อยํ วินิจฺฉโย อสมาสโต มยา กถิโตติ โยชนาฯ กุสลตฺติกาทีสุ วิย อตฺถสากลฺยสฺส อตฺถสงฺเขปโตว วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘สกโล’’ติ วตฺวาปิ กถาย วิตฺถาริตภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสมาสโต’’ติฯ

ทนฺตโปนกถาวณฺณนาฯ

โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ

[1535] ‘‘อเจลกาทีน’’นฺติอาทีสุ ‘‘อเจลโก นาม โย โกจิ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน นคฺโค’’ติ (ปาจิ. 271) ปทภาชเน วุตฺตํ, ตทฏฺฐกถาย ‘‘ปริพฺพาชกสมาปนฺโนติ ปพฺพชฺชํ สมาปนฺโน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 269) วุตฺตํ, ตสฺมา อเจลกปพฺพชฺชมุปคโตเยเวตฺถ อเจลโก นามฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา’’ติ (ปาจิ. 270) มาติกา-คเต ทฺเว สงฺคณฺหาติฯ อิเมสุ จ ทฺวีสุ ‘‘ปริพฺพาชโก นาม ภิกฺขุญฺจ สามเณรญฺจ ฐเปตฺวา โย โกจิ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน’’ติ (ปาจิ. 271) วุตฺโต ปริพฺพาชโก นามฯ ‘‘ภิกฺขุนิญฺจ สิกฺขมานญฺจ สามเณริญฺจ ฐเปตฺวา ยา กาจิ ปริพฺพาชิกสมาปนฺนา’’ติ (ปาจิ. 271) วุตฺตา ปริพฺพาชิกา นามาติ คเหตพฺพาฯ ปริพฺพาชกา ปเนตฺถ ฉนฺนาเยว คเหตพฺพาฯ เทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ, เอตฺถ ‘‘กายาทินา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘ทเทยฺยาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา เทตี’’ติ (ปาจิ. 271)ฯ

[1536] ติกปาจิตฺติยนฺติ ติตฺถิเย ติตฺถิยสญฺญี, เวมติโก, อติตฺถิยสญฺญีติ ติเก ปาจิตฺติยตฺตยํฯ

[1537] อติตฺถิเย ติตฺถิยสญฺญิสฺส, เวมติกสฺส จ ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1538-9] เตสนฺติ ติตฺถิยานํฯ พหิเลปนนฺติ พหิสรีเร ลิมฺปิตพฺพํ กิญฺจิ เทนฺตสฺสฯ เตสํ ติตฺถิยานํ สนฺติเก สมีเป อตฺตโน ภตฺตปตฺตาทิกํ โภชนํ ฐเปตฺวา ‘‘โภชนํ คณฺหถา’’ติ วทนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ‘‘สมุฏฺฐานํ เอฬกูปม’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ

อเจลกกถาวณฺณนาฯ

[1540-2] ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ยํ กิญฺจิ อามิสํ ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วาติ โยชนาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ (ปาจิ. 275) สิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว วตฺวา เยน สทฺธิํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส ขาทนียาทิเภทํ ยํ กิญฺจิ อามิสํ ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วาติฯ

ตํ ภิกฺขุํ ‘‘คจฺฉา’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชตีติ โยชนาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เอวํ โย ภิกฺขุ เตน สทฺธิํ คามํ ปวิฏฺโฐ, ตํ ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธิํ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. 275) วตฺวา ตปฺปจฺจยา เตสํ อิตฺถิยาสทฺธิํ วจนาทีนํ อนาจารานํ ปจฺจยา คนฺตุํ นิโยเชตีติฯ ตปฺปจฺจยาติ ‘‘อุยฺโยชนมตฺตสฺมิ’’นฺติ วิเสสนํฯ ปฐเมน จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต ‘‘อุยฺโยชนมตฺตสฺมิญฺจา’’ติ โยเชตพฺโพฯ ตสฺสาติ อุยฺโยชกสฺสฯ

อสฺสาติ อุยฺโยชิตสฺส, อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ อุปจารสฺมิํ อติกฺกนฺเตติ วกฺขมานลกฺขเณ ทสฺสนูปจาเร วา สวนูปจาเร วา อติกฺกนฺเตติ อตฺโถ, ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํฯ ปุน อสฺสาติ อุปจารสฺสฯ ทฺวาทสรตนปริโยสานํ, ตทนฺโตคธํ ปาการาทิ เอว วา อุปจารสฺส สีมา นามฯ

[1543] ตํ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺสเน’’ติอาทิฯ อชฺโฌกาเส ทสฺสเน อุปจารสฺส ทฺวาทส หตฺถา ปมาณํ เทสิตาติ โยชนาฯ สวเน จ อชฺโฌกาเส เอวํ สวนูปจารสฺส อชฺโฌกาเส ทฺวาทส หตฺถา ปมาณํ เทสิตาติ โยชนา, สวเน จ อุปจารสฺส อวธิ ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณเมวาติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

น เจตเรติ อิตรสฺมิํ อนชฺโฌกาเส เอวํ อุปจารสฺส ปมาณํ ทฺวาทสหตฺถา น จ เทสิตา, กิํ นุ พฺยาวธากรา กุฏฺฏาทโย อุปจารสฺส ปมาณนฺติ เทสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺเจตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน อนฺตรา กุฏฺฏทฺวารปาการาทโย โหนฺติ, เตหิ อนฺตริตภาโวเยว ทสฺสนูปจาราติกฺกโม, ตสฺส วเสน อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 276)ฯ อิธ อุปจารทฺวเย สมาเนปิ อุยฺโยชิตมวธิอนฺตํ สนฺธาย อสวนูปจารํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ

[1544] ‘‘ติกปาจิตฺตีติ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีหิ ติกปาจิตฺติยํ ฯ อิตเรติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ ‘‘อิตเรติ สามเณเรเยวา’’ติ นิสฺสนฺเทเห ลิขิตํฯ เอตสฺเสวตฺถสฺส วชิรพุทฺธินาปิ วุตฺตภาโว ทสฺสิโตฯ ตถาทสฺสนํ ปญฺจสหธมฺมิเกสุ อิธาธิปฺเปตมนุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ เจ, ยุชฺชติฯ อญฺญถา ปาฬิอฏฺฐกถาสุ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติ สามญฺเญน นิทฺทิฏฺฐตฺตา คหฏฺฐานุปสมฺปนฺนมฺปิ ตถา อุยฺโยเชนฺตสฺส อนาปตฺติ น วตฺตพฺพาติ อมฺหากํ ขนฺติฯ

อุภินฺนนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํฯ นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘ภิกฺขุสามเณราน’’นฺติ ลิขิตํฯ กลิสาสนาโรปเนติ เอตฺถ กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ อาณา กลิสาสนํ, ตสฺส อาโรปนํ ปวตฺตนํ กลิสาสนาโรปนํ, ตสฺมิํ, โกธวเสน ฐานนิสชฺชาทีสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ โภ อิมสฺส ฐานํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ, ขาณุโก วิย ติฏฺฐติ, สุนโข วิย นิสีทติ, มกฺกโฏ วิย อิโต จิโต จ วิโลเกตี’’ติ เอวํ ‘‘อปฺเปว นาม อิมินาปิ อุพฺพาฬฺโห ปกฺกเมยฺยา’’ติ อมนาปวจนสฺส ภณเนติ วุตฺตํ โหติฯ

[1545] อุยฺโยเชนฺตสฺส กิจฺเจนาติ วิหารปาลกาทีนํ โภชนหรณาทิกิจฺเจน เปเสนฺตสฺส, อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ‘‘อนาปตฺติ ‘อุโภ เอกโต น ยาเปสฺสามา’ติ อุยฺโยเชตี’’ติอาทินา (ปาจิ. 278) อนาปตฺติวาราคตา สพฺเพปิ ปการา คเหตพฺพาฯ

อุยฺโยชนกถาวณฺณนาฯ

[1546] ขุทฺทเกติ เอตฺถ ‘‘สยนิฆเร’’ติ เสโส อุปริ ‘‘อสยนิฆเร ตสฺส, สยนิฆรสญฺญิโน’’ติ วกฺขมานตฺตา ลพฺภติฯ ‘‘มหลฺลเก’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปิฏฺฐิสงฺฆาฏโต อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณํ ยสฺส เวมชฺเฌ โหติ, อีทิเส ขุทฺทเก สยนิฆเรติ อตฺโถฯ ปิฏฺฐิวํสนฺติ ปิฏฺฐิวํเสน นิยมิตํ เคหมชฺฌํฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปิฏฺฐิวํสํ อติกฺกมิตฺวา’ติ อิมินา มชฺฌาติกฺกมํ ทสฺเสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 280)ฯ สโภชเนติ สห โภชเนหีติ สโภชนํ, ตสฺมิํ สโภชเนฯ อถ วา สโภชเนติ สโภเคฯ ราคปริยุฏฺฐิตสฺส ปุริสสฺส หิ อิตฺถี โภโค, อิตฺถิยา จ ปุริโส, เมถุนราเคน สารตฺตปุริสิตฺถิสหิเตติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ปทภาชเน ‘‘สโภชนํ นาม กุลํ อิตฺถี เจว โหติ ปุริโส จ, อิตฺถี จ ปุริโส จ อุโภ อนิกฺขนฺตา โหนฺติ, อุโภ อวีตราคา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 281)ฯ อิมินา ปริยุฏฺฐิตสฺส เมถุนราคคฺคิโน ตงฺขเณ นิพฺพตฺตภาโว ทีปิโตฯ กุเลติ ฆเรฯ

[1547] หตฺถปาสนฺติ อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณเทสํฯ ปิฏฺฐิสงฺฆาฏกสฺส จาติ ทฺวารสพนฺธสฺส จฯ

สยนสฺสาติ สยนฺติ เอตฺถาติ สยนํ, ตสฺส, อาสนฺเน ฐาเน โย นิสีทติ สโภชเน กุเล, ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, สยนสฺส สมีเป ฐาเน โย นิสีทตีติ อตฺโถฯ มหลฺลเกติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปมาณโต มหนฺเต สยนิฆเรฯ ‘‘อีทิสญฺจ สยนิฆรํ มหาจตุสาลาทีสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 280) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[1548] สยนเมตสฺส อตฺถีติ สยนี, สยนี จ ตํ ฆรญฺจาติ วิคฺคโหฯ ตตฺถาติ สยนิฆเรฯ

[1549-50] ทุติเย สตีติ ทุติเย ภิกฺขุมฺหิ สติฯ ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘ภิกฺขุ ทุติโย โหตี’’ติ (ปาจิ. 283)ฯ วีตราเคสูติ วีตราคปริยุฏฺฐาเนสุฯ วุตฺตลกฺขณํ ปเทสนฺติ ขุทฺทกมหนฺตเสนาสเน วุตฺตลกฺขณปเทสฯ อนติกฺกมฺม นิสินฺนสฺสาติ อนติกฺกมิตฺวา นิสีทโตฯ

สโภชนกถาวณฺณนาฯ

[1552] เตสนฺติ ทฺวินฺนํ อนิยตสิกฺขาปทานํฯ เอสนฺติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชสิกฺขาปทานํ, อยเมว วิเสโสติ อนนฺตรสิกฺขาปเทน สมุฏฺฐานภาวสงฺขาโต อยํ วิเสโส ทีปิโตติ โยชนาฯ

รโหปฏิจฺฉนฺนรโหนิสชฺชกถาวณฺณนาฯ

[1553-6] วุตฺโตติ นิมนฺติโตฯ สนฺตํ ภิกฺขุนฺติ ‘‘กุลํ อุปสงฺกมิสฺสามี’’ติ ยสฺมิํ ปเทเส จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส สามนฺตา ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐิตํ ภิกฺขุนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ยตฺถ ฐิตสฺส กุลานิ ปยิรุปาสนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตโต ปฏฺฐาย ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสติ, ยสฺส จ สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาโรเจตุํ, อยํ สนฺโต นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 298)ฯ

เอตฺถ ยํ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐิเตน โสตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ตํ ปกติวจนํ นามฯ อนาปุจฺฉาติ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ฆรํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘จาริตฺตํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา อีทิเสน วจเนน อนาปุจฺฉิตฺวาฯ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย เจติ ยทิ สญฺจเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, จีวรทานสมโย จีวรการสมโย’’ติ (ปาจิ. 299) สิกฺขาปเท อนุปญฺญตฺติวเสน วุตฺตา ทุวิธา สมยา อญฺญสฺมิํ กาเลฯ

อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ‘‘อวีติวตฺเต มชฺฌนฺเห’’ติ อิมินา ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตญฺจ สงฺคหิตํฯ เอตฺถ จ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เยน ภตฺเตน นิมนฺติโต, ตสฺมิํ อภุตฺเต วา ภุตฺเต วาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ปุเรภตฺตํ นาม เยน นิมนฺติโต, ตํ อภุตฺตาวีฯ ปจฺฉาภตฺตํ นาม เยน นิมนฺติโต, ตํ อนฺตมโส กุสคฺเคนปิ ภุตฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. 300) ปทภาชเน วุตฺตํฯ อญฺญสฺส ฆรนฺติ นิมนฺติตโต อญฺญสฺส เคหํฯ ฆรูปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ, อตฺตนา คตเคหสฺส อุปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ ปฐเมน ปาเทนาติ สมฺพนฺโธฯ

ฆรุมฺมาเรติ อญฺญสฺส เคหุมฺมาเรฯ ฆรูปจาเร ทุกฺกฏํ สนฺธาย ‘‘อปรมฺปิ จา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘สมติกฺกเม’’ติ อิมินา สห ‘‘ฆรุมฺมาเร’’ติ ปทํ ‘‘ฆรุมฺมารสฺสา’’ติ วิภตฺติวิปริณาเมน โยเชตพฺพํฯ

[1557] ฐิตฏฺฐาเนติ ยตฺถ ฐิตสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิํ ฐาเน ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเรติ อิทํ ยถาวุตฺตนิยาเมเนว คเหตพฺพํฯ โอโลเกตฺวาติ อุภยปสฺสํ, อภิมุขญฺจ โอโลเกตฺวาฯ ‘‘ยํ ปสฺเส วา อภิมุเข วา ปสฺสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 298) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[1558] ทูเรติ ทฺวาทสหตฺถโต ทูรเมวาหฯ อิโต จิโต จ คเวสิตฺวา อาโรจเน กิจฺจํ นตฺถีติ โยชนาฯ

[1559] น โทโสติ อนาปตฺติฯ สมเยติ เอตฺถ ‘‘อนาปุจฺฉโต’’ติ เสโสฯ เอตฺถ จ อุปริ จ ‘‘น โทโส’’ติ ปจฺเจกํ ยุชฺชติฯ สนฺตํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ฆเรนาติ อญฺญสฺส ฆเรน, เอตฺถ ‘‘ฆรูปจาเรน จา’’ติ เสโสฯ อารามํ คจฺฉโตติ เอตฺถ เตน มคฺเคนาติ วุตฺตํ โหติฯ

[1560] ‘‘เตน มคฺเคนา’’ติ จ ‘‘คจฺฉโต’’ติ จ ปททฺวยํ ‘‘ติตฺถิยานํ ปสฺสย’’นฺติ จ ‘‘ภิกฺขุนิปสฺสย’’นฺติ จ อุภยตฺถ ตถา-สทฺเทน ลพฺภติฯ เตน ฆเรน, ฆรูปจาเรน วา คนฺตพฺพมคฺเคน ติตฺถิยารามํ วา ภิกฺขุนิปสฺสยํ วา คจฺฉโต อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อาปทาย คจฺฉตีติ โยชนาฯ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายา อาปทาฯ อาสนสาลํ วาติ สีหฬทีเป วิย ภิกฺขูนํ ภุญฺชนตฺถาย ยตฺถ ทานปตีหิ อาสนานิ ปญฺญาปียนฺติ, ตํ อาสนสาลํ วา, โภชนสาลนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อาปทายาสนสาล’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ยการโลโปฯ ภตฺติยสฺส ฆรนฺติ นิมนฺติตฆรํ วา สลากภตฺตทายกานํ วา ฆรํฯ

[1561] ปเวสนํ กฺริยํฯ อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํฯ อจิตฺตกสมุฏฺฐานมิสฺสกตฺตา ‘‘อจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ กุสลากุสลาพฺยากตานํ อญฺญตรจิตฺตสมงฺคินา อาปชฺชิตพฺพํ สนฺธาย ‘‘ติจิตฺตญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ

จาริตฺตกถาวณฺณนาฯ

[1562] ‘‘สพฺพา’’ติ อิทํ วิวรนฺโต ‘‘จตุมาสปวารณา ปุนปวารณา นิจฺจปวารณา’’ติ ปวารณตฺตยํ ทสฺเสติฯ

เอตฺถ จ ‘‘จตุมาสปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพาติ คิลานปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. 307) ปทภาชเน วุตฺตํฯ ปุนปวารณา จ จตฺตาโรเยว มาเส เภสชฺเชน ปวารณํฯ เตนาห อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ‘‘เตน หิ ตฺวํ มหานาม สงฺฆํ อปรมฺปิ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรหี’’ติฯ นิจฺจปวารณา นาม ยาวชีวํ เภสชฺเชเหว ปวารณาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ‘‘เตน หิ ตฺวํ มหานาม สงฺฆํ ยาวชีวํ เภสชฺเชน ปวาเรหี’’ติ (ปาจิ. 303)ฯ

สพฺพา เจตา ปวารณา เภสชฺชปริยนฺตรตฺติปริยนฺตตทุภยปริยนฺตอปริยนฺตวเสน จตุพฺพิธา โหนฺติฯ ยถาห –

‘‘เภสชฺชปริยนฺตา นาม เภสชฺชานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ ‘เอตฺตเกหิ เภสชฺเชหิ ปวาเรมี’ติฯ รตฺติปริยนฺตา นาม รตฺติโย ปริคฺคหิตาโย โหนฺติ ‘เอตฺตกาสุ รตฺตีสุ ปวาเรมี’ติฯ เภสชฺชปริยนฺตา จ รตฺติปริยนฺตา จ นาม เภสชฺชานิ จ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ รตฺติโย จ ปริคฺคหิตาโย โหนฺติ ‘เอตฺตเกหิ เภสชฺเชหิ เอตฺตกาสุ รตฺตีสุ ปวาเรมี’ติฯ เนวเภสชฺชปริยนฺตา นรตฺติปริยนฺตา นาม เภสชฺชานิ จ อปริคฺคหิตานิ โหนฺติ รตฺติโย จ อปริคฺคหิตาโย โหนฺตี’’ติ (ปาจิ. 307)ฯ

[1563] ‘‘สาทิตพฺพา’’ติ วุตฺเต สาทิยนปฺปกาเร ทสฺเสตุมาห ‘‘วิญฺญาเปสฺสามี’’ติอาทิฯ เภสชฺชมฺปิ สติ เม ปจฺจเย วิญฺญาเปสฺสามีติ โยชนา, ‘‘สาทิตพฺพา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตเทว พฺยติเรกโต ทสฺเสตุมาห ‘‘น ปฏิกฺขิปิตพฺพา’’ติฯ ปฏิกฺเขปการณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โรโคทานิ น เมติ จา’’ติฯ สา ติวิธา ปวารณาฯ

[1564] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตตุตฺตริ ตตุตฺตริสญฺญี, เวมติโก, นตตุตฺตริสญฺญี เภสชฺชํ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 309) วุตฺตํ ปาจิตฺติยตฺตยํฯ อิธ ตตุตฺตรีติ เอตฺถ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ยาสุ จ รตฺตีสุ ปวาริโต, ตโต เจ อุตฺตริ อธิกนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘เภสชฺชปริยนฺเต เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต โหติ, ตานิ เภสชฺชานิ ฐเปตฺวา อญฺญานิ เภสชฺชานิ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ จ ‘‘รตฺติปริยนฺเต ยาสุ รตฺตีสุ ปวาริโต โหติ, ตา รตฺติโย ฐเปตฺวา อญฺญาสุ รตฺตีสุ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 308) จฯ ตตฺถ เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

[1565] ตโต จตุมาสโต อุตฺตริ อติเรกํ ตตุตฺตริ, ตตุตฺตริ น โหตีติ นตตุตฺตริ, นตตุตฺตรีติ สญฺญา อสฺส อตฺถีติ นตตุตฺตริสญฺญี, ภิกฺขุ, ตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ตานิ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สห เสเสน โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘อนาปตฺติ เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต โหติ, ตานิ เภสชฺชานิ วิญฺญาเปตี’’ติ (ปาจิ. 310)ฯ เยน วา เยหิ เภสชฺเชหิ ยาสุ วา รตฺตีสุ ปวาริโต, ตโต อญฺญมฺปิ ยถาตถํ อาจิกฺขิตฺวา ภิยฺโย วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สห เสเสน โยเชตพฺพํฯ ยถาตถํ อาจิกฺขิตฺวา ภิยฺโย วิญฺญาเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อิเมหิ ตยา เภสชฺเชหิ ปวาริตมฺห, อมฺหากญฺจ อิมินา จ อิมินา จ เภสชฺเชน อตฺโถ’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิญฺญาเปติ, ‘ยาสุ ตยา รตฺตีสุ ปวาริตมฺห, ตาโย จ รตฺติโย วีติวตฺตา, อมฺหากญฺจ เภสชฺเชน อตฺโถ’ติ อาจิกฺขิตฺวา วิญฺญาเปตี’’ติ (ปาจิ. 310) วจนโต ยถาตถํ วตฺวา อธิกํ วิญฺญาเปนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

[1566] อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺส อตฺถาย วา วิญฺญาเปนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ญาตกานํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ ญาตกานํ สนฺตกํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน วา ธเนน วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถ ธนํ นาม ตณฺฑุลาทิ กปฺปิยวตฺถุฯ

[1567] ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วิญฺญาเปนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘วิญฺญาเปนฺตาน’’นฺติ พหุวจนํ กาตพฺพํฯ

เภสชฺชกถาวณฺณนาฯ

[1568] อุยฺยุตฺตนฺติ สงฺคามตฺถาย กตอุยฺโยคํ, คามโต นิกฺขมฺม คจฺฉนฺตํ วา เอกตฺถ สนฺนิวิฏฺฐํ วาฯ ยถาห ‘‘อุยฺยุตฺตา นาม เสนา คามโต นิกฺขมิตฺวา นิวิฏฺฐา วา โหติ ปยาตา วา’’ติ (ปาจิ. 314)ฯ อญฺญตฺร ปจฺจยาติ ฐเปตฺวา ตถารูปปจฺจยํฯ

[1569] ทสฺสนสฺสุปจารสฺมินฺติ เอตฺถ ทสฺสนูปจารํ นาม ยสฺมิํ ฐาเน ฐิตสฺส เสนา ปญฺญายติ, ตํ ฐานํฯ ยถาห ‘‘ยตฺถ ฐิโต ปสฺสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 314)ฯ อุปจารํ วิมุญฺจิตฺวา ปสฺสนฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตทสฺสโนปจารฏฺฐานํ เอตฺถ ฐตฺวา โอโลเกตุํ น สุกรนฺติอาทินา การเณน ตํ ฐานํ ปหาย อญฺญตฺถ วิโลเกนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา อทิสฺสมานมฺปิ นินฺนํ ฐานํ โอติณฺณํ อปญฺญายมานมฺปิ ปญฺญายนฺตมฺปิ โอโลเกตุํ น สกฺกา เอวเมว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ยถาห ‘‘เกนจิ อนฺตริตา วา นินฺนํ โอรุฬฺหา วา น ทิสฺสตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 314)ฯ ปโยคโตติ ยถาวุตฺตทสฺสนปโยคคณนายฯ

[1570] อิทานิ จตุรงฺคเสนาลกฺขณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาโรหา ปน จตฺตาโร’’ติอาทิฯ อาโรหาติ เอตฺถ หตฺถาโรหา ทฏฺฐพฺพาฯ ตปฺปาทรกฺขกาติ ตสฺส ปาทรกฺขกาติ วิคฺคโหฯ ทฺเว ทฺเวติ เอเกกํ ปาทํ รกฺขนฺตา ทฺเว ทฺเวฯ ทฺวาทสโปโสติ ทฺวาทส โปสา เอตสฺสาติ วิคฺคโหฯ ทฺวาทสปุริสยุตฺโต เอโก หตฺถี นามฯ

[1571] อาโรโหติ เอตฺถ อสฺสาโรโห วุจฺจติฯ ติปุริโสติ ตโย ปุริสา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ หโยติ อสฺโสฯ เอโก สารถีติ รถจาริโกฯ ‘‘โยโธ เอโก’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อาณิรกฺขาติ รถจกฺกทฺวยสฺส อคฬนตฺถํ อกฺขกสฺส อุโภสุ โกฏีสุ อาโกฏิตา ทฺเว อาณิโย รกฺขนกาฯ

[1572] จตุโปโสติ จตฺตาโร โปสา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ จตุสจฺจวิภาวินาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เทสเกน ภควตาฯ ปทหตฺถาติ อาวุธหตฺถาฯ ปชฺชเต คมฺยเต อเนน ปเร หนิตุนฺติ ปทํ, อาวุธํ, ปทานิ หตฺเถสุ เยสํ เต ปทหตฺถาติ ภินฺนาธิกรโณ พาหิรตฺถสมาโส ยถา ‘‘วชิรปาณี’’ติฯ ปตฺติปทาติ-สทฺโท อนตฺถนฺตรา, มนุสฺสเสนาย อธิวจนํฯ

[1573] จตุรงฺคสมายุตฺตาติ จตูหิ องฺเคหิ อวยเวหิ สมายุตฺตาติ วิคฺคโหฯ

[1574] หตฺถิอาทีสูติ ยถาวุตฺตลกฺขณหตฺถิอสฺสรถปทาตินามเกสุ จตูสุ องฺเคสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เอเกกนฺติ เอเกกํ องฺคํฯ

เอเตสุ อวกํสโต เอกํ ปุริสารุฬฺหมปิ หตฺถิญฺจ ตถา อสฺสญฺจ เอกํ ปทหตฺถปุริสญฺจ เอกเมกํ กตฺวา อาห ‘‘เอเกกํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉโต’’ติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส เอกปุริสารุฬฺหํ เอกมฺปิ หตฺถิมฺปี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 315)ฯ อนุยฺยุตฺเตปีติ สงฺคามํ วินา อญฺเญน การเณน นิกฺขนฺเตฯ ยถาห ‘‘อนุยฺยุตฺตา นาม ราชา อุยฺยานํ วา นทิํ วา คจฺฉติ, เอวํ อนุยฺยุตฺตา โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 315)ฯ

[1575] สมฺปตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘เสน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อาปทาสูติ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย สติ ‘‘เอตฺถ คโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ คจฺฉโต อนาปตฺติฯ ตถารูเป ปจฺจเย คิลานาวโลกนาทิเก คมนานุรูปปจฺจเย สติ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

อุยฺยุตฺตกถาวณฺณนาฯ

[1576-7] ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน โกจิเทว ปจฺจโย เสนํ คมนาย, ทิรตฺตติรตฺตํ เตน ภิกฺขุนา เสนาย วสิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. 318) อนุญฺญาตตฺตา เกนจิ กรณีเยน สงฺคามตฺถํ อุยฺยุตฺตาย เสนาย ทิรตฺตติรตฺตํ ปฏิปาฏิยา วสิตฺวา จตุตฺถรตฺติยํ วสนฺตสฺส ปน ภิกฺขุโน อาปตฺติํ ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุตฺเถ’’ติอาทิฯ อนาปตฺติวาเร ‘‘คิลาโน วสตี’’ติ (ปาจิ. 321) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อโรควา’’ติฯ เสนายาติ เอตฺถ ปริกฺเขปารหฏฺฐาเนน วา สญฺจรณปริยนฺเตน วา เสนา ปริจฺฉินฺทิตพฺพา, เอวํ ปริจฺฉินฺนาย เสนาย อนฺโตวาติ อตฺโถฯ

ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อติเรกติรตฺเต อติเรกสญฺญี, เวมติโก, อูนกสญฺญี เสนาย วสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 320) ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํฯ

เสนาวาสกถาวณฺณนาฯ

[1580] อุยฺโยธิกํ นาม สงฺคามฏฺฐานํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา เอตฺถ ยุชฺฌนฺตีติ อุยฺโยธิกํ, สมฺปหารฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 322)ฯ พลคฺคนฺติ ‘‘เอตฺตกา หตฺถี’’ติอาทินา (ปาจิ. 324) ปทภาชนาคตนเยน พลสฺส คณนฏฺฐานํ พลคฺคํฯ ยถาห ‘‘พลสฺส อคฺคํ ชานนฺติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, พลคณนฏฺฐานนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 322)ฯ เสนาพฺยูหนฺติ ‘‘อิโต หตฺถี โหนฺตุ, อิโต อสฺสา, อิโต รถา, อิโต ปตฺตี โหนฺตู’’ติ (ปาจิ. 324) ปทภาชเน วุตฺตเสนาสนฺนิเวสฏฺฐานํ เสนาพฺยูหํฯ ยถาห ‘‘เสนาย วิยูหํ เสนาพฺยูหํ, เสนาสนฺนิเวสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 322)ฯ

[1581] ปุริเมติ อนนฺตรสิกฺขาปเทฯ ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี’’อิติ โย หตฺถี วุตฺโตติ โยชนาฯ เตนาติ เตน หตฺถินา เหตุภูเตนฯ

[1582] ‘‘เสเสสู’’ติ อิมินา อสฺสานีกรถานีกปตฺตานีกา คหิตาฯ ปตฺตานีกํ นาม ‘‘จตฺตาโร ปุริสา ปทหตฺถา ปตฺตี ปจฺฉิมํ ปตฺตานีก’’นฺติ (ปาจิ. 324) เสนงฺเคสุ ปฏินิทฺเทเสน นิพฺพิเสสํ กตฺวา วุตฺตํฯ ติณฺณนฺติ เอเตสํ อุยฺยุตฺตาทีนํฯ

อุยฺโยธิกกถาวณฺณนาฯ

อเจลกวคฺโค ปญฺจโมฯ

[1583] ปิฏฺฐาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปูวาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห ‘‘สุรา นาม ปิฏฺฐสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตา’’ติ (ปาจิ. 328)ฯ เอตฺถ จ ปิฏฺฐํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา ปกฺขิปิตฺวา กตา ปิฏฺฐสุราฯ

เอวํ ปูเว, โอทเน จ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ตชฺชํ อุทกํ ทตฺวา มทฺทิตฺวา กตา ‘‘ปูวสุรา, โอทนสุรา’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘กิณฺณา’’ติ ปน ตสฺสา สุราย พีชํ วุจฺจติ, เย ‘‘สุราโมทกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ, เต ปกฺขิปิตฺวา กตา กิณฺณปกฺขิตฺตาฯ หรีตกิสาสปาทินานาสมฺภาเรหิ สํโยชิตา สมฺภารสํยุตฺตาฯ

ปุปฺผาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ผลาทีนํ คหณํฯ ยถาห ‘‘เมรโย นาม ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโต’’ติ (ปาจิ. 328)ฯ ตตฺถ จ ปุปฺผาสโว นาม มธุกปุปฺผาทีนํ ชาติรสกโต เจว ตาลนาฬิเกรปุปฺผานญฺจ รโส จิรปริวาสิโตฯ ผลาสโว ปน มุทฺทิกาปนสผลาทีนิ มทฺทิตฺวา เตสํ รเสน กโตฯ มธฺวาสโว นาม มุทฺทิกานํ ชาติรเสน กโตฯ มกฺขิกามธุนาปิ กรียตีติ วทนฺติฯ อุจฺฉุรโส คุฬาสโวฯ หรีตกามลกกฏุกภณฺฑาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโตฯ อาสโว เมรยํ โหตีติ โยชนาฯ

[1584] พีชโต ปฏฺฐายาติ สมฺภาเร ปฏิยาทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ตาลนาฬิเกราทีนํ ปุปฺผรเส ปุปฺผโต คฬิตาภินวกาลโตเยว จ ปฏฺฐายฯ ปิวนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กุสคฺเคนา’’ติปิ เสโสฯ อุภยมฺปิ จาติ สุรํ, เมรยญฺจาติ อุภยมฺปิฯ พีชโต ปน ปฏฺฐาย กุสคฺเคน ปิวนฺตสฺสปิ ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ปโยคพาหุลฺเลน อาปตฺติพาหุลฺลํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปโยเค จ ปโยเค จา’’ติฯ อิทญฺจ วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปโยเค จ ปโยเค จ ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘วิจฺฉินฺทิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปิวโต ปโยคคณนาย อาปตฺติโย’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 328)ฯ

เอเกเนว ปโยเคน พหุมฺปิ ปิวนฺตสฺส เอกํ เอว อาปตฺติํ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ ยถาห ‘‘เอเกน ปน ปโยเคน พหุมฺปิ ปิวนฺตสฺส เอกา อาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 328)ฯ

[1585] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘มชฺเช มชฺชสญฺญี, มชฺเช เวมติโก, มชฺเช อมชฺชสญฺญี ปิวติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 328) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ

[1586] ‘‘อนาปตฺติ นมชฺชํ โหติ มชฺชวณฺณํ มชฺชคนฺธํ มชฺชรสํ, ตํ ปิวตี’’ติ (ปาจิ. 328) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อมชฺชํ มชฺชวณฺณ’’นฺติอาทิฯ อริฏฺฐํ นาม อามลกผลรสาทีหิ กโต อาสววิเสโสฯ โลณโสวีรกํ นาม อฏฺฐกถายํ –

‘‘หรีตกามลกวิภีตกกสาเว, สพฺพธญฺญานิ, สพฺพอปรณฺณานิ, สตฺตนฺนมฺปิ ธญฺญานํ โอทนํ, กทลิผลาทีนิ สพฺพผลานิ, เวตฺตเกตกขชฺชูริกฬีราทโย สพฺพกฬีเร, มจฺฉมํสขณฺฑานิ, อเนกานิ จ มธุผาณิตสินฺธวโลณติกฏุกาทีนิ เภสชฺชานิ ปกฺขิปิตฺวา กุมฺภิมุขํ ลิมฺปิตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา ตีณิ วา สํวจฺฉรานิ ฐเปนฺติ, ตํ ปริปจฺจิตฺวา ชมฺพุรสวณฺณํ โหติฯ วาตกาสกุฏฺฐปณฺฑุภคนฺทลาทีนญฺจ สินิทฺธโภชนภุตฺตานญฺจ อุตฺตรปานํ ภตฺตชีรณกเภสชฺชํ ตาทิสํ นตฺถิฯ ตํ ปเนตํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ วฏฺฏติ, คิลานานํ ปากติกเมวฯ อคิลานานํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ ปานปริโภเคนา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.192) –

วิภาวิโต เภสชฺชวิเสโสฯ สุตฺตํ นาม อเนเกหิ เภสชฺเชหิ อภิสงฺขโต อมชฺชภูโต อาสววิเสโสฯ

[1587] วาสคาหาปนตฺถายาติ สุคนฺธิภาวคาหาปนตฺถํฯ อีสกนฺติ มชฺชวณฺณคนฺธรสา ยถา น ปญฺญายนฺติ, เอวํ อปฺปมตฺตกํฯ ยถาห ‘‘อนติกฺขิตฺตมชฺเชเยว อนาปตฺติฯ ยํ ปน อติกฺขิตฺตมชฺชํ โหติ, ยตฺถ มชฺชสฺส วณฺณคนฺธรสา ปญฺญายนฺติ, ตสฺมิํ อาปตฺติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 329)ฯ สูปาทีนํ ตุ ปาเกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มํสปากาทโย สงฺคหิตาฯ ยถาห ‘‘สูปสมฺปาเก มํสสมฺปาเก เตลสมฺปาเก’’ติ (ปาจิ. 328)ฯ

[1588] วตฺถุอชานนา อจิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยถาห ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 329)ฯ วตฺถุอชานนตา จ นาม ‘‘มชฺช’’นฺติ อชานนภาโวฯ อิทนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํฯ จ-สทฺเทน อญฺญานิ จ คิรคฺคสมชฺชาทิสิกฺขาปทานิ สมุจฺจิโนติฯ อกุสเลเนวาติ อกุสลจิตฺเตเนวฯ ปานโตติ ปาตพฺพโตฯ โลกวชฺชกนฺติ สาธุโลเกน วชฺเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ โลกวชฺชเมว โลกวชฺชกํฯ

นนุ เจตฺถ วตฺถุอชานนตาย อจิตฺตกตฺเต ตํวตฺถุอชานนํ กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคิโนปิ สมฺภวติ, กสฺมา ‘‘อกุสเลเนว ปานโต โลกวชฺชก’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ยสฺมา อมชฺชสญฺญาย ปิวโต, มชฺชสญฺญาย จ ปิวโต มชฺชํ วตฺถุนิยาเมน กิเลสุปฺปตฺติยาว ปจฺจโย โหติ, ยถา มชฺชํ ปีตํ อชานนฺตสฺสาปิ อกุสลานเมว ปจฺจโย โหติ, น กุสลานํ, ตถา อชฺโฌหรณกาเลปิ วตฺถุนิยาเมน อกุสลสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อกุสเลเนว ปานโต โลกวชฺชก’’นฺติฯ

ยถา ตํ นิฬินิชาตเก (ชา. 2.18.1 อาทโย; ชา. อฏฺฐ. 5.18.1 อาทโย) เภสชฺชสญฺญาย อิตฺถิยา มคฺเค องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส กุมารสฺส ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ตสฺสา มคฺเค เมถุนํ ปฏิเสวามี’’ติ วา สญฺญาย อภาเวปิ กามราคุปฺปตฺติยา สีลาทิคุณปริหานิ วตฺถุนิยามโต จ อโหสิ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺโพฯ

เกจิ ปน ‘‘อกุสเลเนว ปานโต’’ติ อิทํ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญถา ปาณาติปาตาทีสุปิ อติปฺปสงฺโคติ มญฺญมานา พหุการณํ, นิยมนญฺจ ทสฺเสสุํฯ วินยฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 329), ปน ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. สิกฺขาปทวณฺณนา), วิภงฺคฏฺฐกถาทีสุ จ ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อกุสลจิตฺต’’มิจฺเจว วุตฺตตฺตา, สิกฺขาปทสฺส สามญฺญลกฺขณํ ทสฺเสนฺเตน ปกฺขนฺตรลกฺขณทสฺสนสฺส อยุตฺตตฺตา จ อฏฺฐกถาสุ ยถารุตวเสเนว อตฺถคฺคหเณ จ กสฺสจิ วิโรธสฺส อสมฺภวโต สจิตฺตกปกฺขเมว สนฺธาย อกุสลจิตฺตตา, โลกวชฺชตา เจตฺถ น วตฺตพฺพาฯ ‘‘วตฺถุํ ชานิตฺวาปิ อชานิตฺวาปิ มชฺชํ ปิวโต ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติยํฯ สามเณรสฺส ปน ชานิตฺวาว ปิวโต สีลเภโท, น อชานิตฺวา’’ติ (มาหาว. อฏฺฐ. 108 อตฺถโต สมานํ) ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ การณํ มคฺคิตพฺพํฯ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา พุทฺธานเมว วิสยตฺตา น ตํ มคฺคิตพฺพํ, ยถาปญฺญตฺเตเยว วตฺติตพฺพํฯ อิทํ ปน สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตํ, สุโขเปกฺขาเวทนานํ วเสน ทุเวทนญฺจ โหติฯ วินยฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 329), ปน มาติกฏฺฐกถายญฺจ (กงฺขา. อฏฺฐ. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ติเวทน’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ขุทฺทกปาฐวณฺณนาย (ขุ. ปา. อฏฺฐ. สิกฺขาปทวณฺณนา), วิภงฺคฏฺฐกถาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 703 อาทโย) จ ‘‘สุขมชฺฌตฺตเวทนาวเสน ทุเวทน’’นฺติ จ ‘‘โลภโมหมูลวเสน ทฺวิมูลก’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา โส ‘‘ปมาทปาโฐ’’ติ คเหตพฺโพฯ

สุราปานกถาวณฺณนาฯ

[1589] เยน เกนจิ องฺเคนาติ องฺคุลิอาทินา เยน เกนจิ สรีราวยเวนฯ หสาธิปฺปายิโนติ หเส อธิปฺปาโย หสาธิปฺปาโย, โส เอตสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห, ตสฺส, อิมินา กีฬาธิปฺปายรหิตสฺส อนาปตฺติํ พฺยติเรกโต ทีเปติฯ วกฺขติ จ ‘‘อนาปตฺติ นหสาธิปฺปายสฺสา’’ติฯ ผุสโต ผุสนฺตสฺสฯ

[1590] สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนสุฯ กายปฏิพทฺธาทิเก นเยติ ‘‘กาเยน กายปฏิพทฺธํ อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติเอวมาทินา (ปาจิ. 332) ทสฺสิเต นเยฯ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ทุกฺกฏานิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ตเถวานุปสมฺปนฺเน, ทีปิตํ ติกทุกฺกฏ’’นฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยสฺส วุตฺตภาโว ทีปิโต โหติฯ ยถา อุปสมฺปนฺเน ติกปาจิตฺติยํ ทีปิตํ, ตเถว อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนาฯ

[1591] เอตฺถ…เป.… ภิกฺขุนีติ เอตฺถ ภิกฺขุปิ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน ฐิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[1592] นหสาธิปฺปายสฺส ผุสโตติ หสาธิปฺปายํ วินา วนฺทนาทีสุ ปาทาทิสรีราวยเวน ปรํ ผุสนฺตสฺสฯ กิจฺเจ สตีติ ปิฏฺฐิปริกมฺมาทิกิจฺเจ สติฯ

องฺคุลิปโตทกกถาวณฺณนาฯ

[1593] ชเลติ เอตฺถ ‘‘อุปริโคปฺผเก’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘อุปริโคปฺผเก อุทเก’’ติ (ปาจิ. 337)ฯ นิมุชฺชนาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุมฺมุชฺชนปฺลวนานิ คหิตานิฯ

ยถาห ‘‘อุปริโคปฺผเก อุทเก หสาธิปฺปาโย นิมุชฺชติ วา อุมฺมุชฺชติ วา ปลวติ วา’’ติ (ปาจิ. 337)ฯ ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา นหานาทิกิจฺเจน โอตรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทีเปติฯ

[1594] อุปริโคปฺผเก ชเลติ โคปฺผกานํ อุปริภาคปฺปมาเณ ชเลฯ นิมุชฺเชยฺยปิ วาติ อนฺโตชลํ ปวิสนฺโต นิมุชฺเชยฺย วาฯ ตเรยฺย วาติ ปฺลเวยฺย วาฯ

[1595-6] อนฺโตเยโวทเก นิมุชฺชิตฺวาน คจฺฉโต ตสฺส หตฺถปาทปโยเคหิ ปาจิตฺติํ ปริทีปเยติ โยชนาฯ

[1597] หตฺถาทิสกลสรีราวยวํ สงฺคณฺหิตุํ ‘‘เยน เยนา’’ติ อนิยมาเมฑิตมาหฯ ชลํ ตรโต ภิกฺขุโน เยน เยน ปน องฺเคน ตรณํ โหตีติ โยชนาฯ

[1598] ตรุโต วาปีติ รุกฺขโตปิ วาฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ อุทเก หสธมฺเม หสธมฺมสญฺญิเวมติกอหสธมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํฯ ‘‘ติกทุกฺกฏ’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘อุทเก อหสธมฺเม หสธมฺมสญฺญี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อุทเก อหสธมฺเม เวมติโก, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 338) วตฺวา ‘‘อุทเก อหสธมฺเม อหสธมฺมสญฺญี, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. 338) ตติยวิกปฺเป ปาฬิยํ อนาปตฺติ วุตฺตาติ โส ปมาทปาโฐ, ‘‘ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ ปาโฐเยว คเหตพฺโพฯ

[1599] นาวํ ตีเร อุสฺสาเรนฺโตปิ วาติ สมฺพนฺโธฯ อุสฺสาเรนฺโตติ ตีรมาโรเปนฺโตฯ ‘‘กีฬตี’’ติ อิทํ ‘‘ปาเชนฺโต’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํฯ

[1600] กถลาย วาติ ขุทฺทกกปาลิกาย วาฯ อุทกนฺติ เอตฺถ ‘‘ภาชนคตํ วา’’ติ เสโสฯ ‘‘ภาชนคตํ อุทกํ วา’’ติ (ปาจิ. 338) หิ ปทภาชเน วุตฺตํฯ

[1601] กญฺจิกํ วาติ ธญฺญรสํ วาฯ อปิ-สทฺโท ‘‘ขีรํ วา ตกฺกํ วา รชนํ วา ปสฺสาวํ วา’’ติ (ปาจิ. 338) ปาฬิยํ อาคเต สมฺปิณฺเฑติฯ จิกฺขลฺลํ วาปีติ อุทกกทฺทมํ วาฯ เอตฺถ วิเสสโชตเกน อปิ-สทฺเทน ‘‘อปิจ อุปริโคปฺผเก วุตฺตานิ อุมฺมุชฺชนาทีนิ ฐเปตฺวา อญฺเญน เยน เกนจิ อากาเรน อุทกํ โอตริตฺวา วา อโนตริตฺวา วา ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตํ อุทกํ อนฺตมโส พินฺทุํ คเหตฺวา ขิปนกีฬายปิ กีฬนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 336) อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยวิเสสํ สมฺปิณฺเฑติฯ วิกฺขิปนฺติ วิกฺขิปิตฺวาฯ

[1602] สติ กิจฺเจ ชลํ วิคาหิตฺวา นิมุชฺชนาทิกํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ กิจฺจํ นาม นหานาทิกํฯ

[1603] อนนฺตรสฺสาติ องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทสฺสฯ วิเสโสว วิเสสตา, โกจิ วิเสโส นตฺถีติ อตฺโถฯ

หสธมฺมกถาวณฺณนาฯ

[1604-5] โย ภิกฺขุ ภิกฺขุนา ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน อสฺส วจนํ อกตฺตุกามตาย อาทรํ ปน สเจ น กโรติ, ตสฺส ตสฺมิํ อนาทริเย ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนา, อิมินา วากฺเยน ปุคฺคลานาทรมูลกํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘อนาทริยํ นาม ทฺเว อนาทริยานิ ปุคฺคลานาทริยญฺจ ธมฺมานาทริยญฺจา’’ติ (ปาจิ. 342), ‘‘ปุคฺคลานาทริยํ นาม อุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน ‘อยํ อุกฺขิตฺตโก วา วมฺภิโต วา ครหิโต วา อิมสฺส วจนํ อกตํ ภวิสฺสตี’ติ อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 342) จฯ

ธมฺมเมว วา อสิกฺขิตุกาโม โย ภิกฺขุ ภิกฺขุนา ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน อสฺส วจนํ อกตฺตุกามตาย อาทรํ ปน สเจ น กโรติ, ตสฺส ตสฺมิํ อนาทริเย ปาจิตฺติยมุทีรเยติ โยชนา, อิมินา ธมฺมานาทริยมูลกํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมานาทริยํ นาม อุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน กถายํ นสฺเสยฺย วา วินสฺเสยฺย วา อนฺตรธาเยยฺย วา, ตํ นสิกฺขิตุกาโม อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 342)ฯ อนาทริเยติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ

[1606] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 343) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ติกาตีเตนาติ โลกตฺติกมติกฺกนฺเตนฯ อนุปสมฺปนฺนานาทเร ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ

[1607] สุตฺเตเนวาภิธมฺเมนาติ เอตฺถ เอวกาโร ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺโพฯ ‘‘สุตฺเตน อภิธมฺเมนา’’ติ ปททฺวเยน อเภโทปจารโต สุตฺตาภิธมฺมาคโต ปริยตฺติธมฺโม วุตฺโตฯ อปญฺญตฺเตนาติ ปญฺญตฺตสงฺขาตวินยโต อญฺญตฺตา อปญฺญตฺเตนฯ ‘‘อปญฺญตฺเตนา’’ติ อิทํ ‘‘สุตฺเตน อภิธมฺเมนา’’ติ ปททฺวยวิเสสนํฯ ภิกฺขุนา วุตฺตสฺส ตสฺมิํ ภิกฺขุมฺหิ วา ธมฺเม วา อนาทรํ กโรโต ทุกฺกฏเมวฯ สามเณเรน อุภเยนปิ ปญฺญตฺเตน วา อปญฺญตฺเตน วา วุตฺตสฺส ตสฺมิํ สามเณเร วา ปญฺญตฺเต วา อปญฺญตฺเต วา ธมฺเม อนาทรํ กโรโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏเมวาติ โยชนาฯ

[1608] โทโสติ ปาจิตฺติยทุกฺกฏสงฺขาโต โกจิ โทโสฯ

[1609] เอตฺถาติ อิมสฺมิํ อาจริยานํ คาเหฯ คารยฺโห อาจริยุคฺคโห เนว คเหตพฺโพติ โยชนาฯ คารยฺโห อาจริยุคฺคโหติ เอตฺถ ‘‘ยสฺมา อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก, ตสฺส กสโฏ ยาวชีวิโก, ทฺวินฺนํเยว สมวาโย อุจฺฉุยฏฺฐิ, ตสฺมา วิกาเล อุจฺฉุยฏฺฐิํ ขาทิตุํ วฏฺฏติ คุฬหรีตเก วิยา’’ติ เอวมาทิโก สมฺปติ นิพฺพตฺโต คารยฺหาจริยวาโทฯ กตโร ปน คเหตพฺโพติ? ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพฯ

กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏติ, ปณฺณตฺติวชฺเช ปน วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 344) วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ‘‘สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมญฺจ อุคฺคหิตกานํเยว อาจริยานํ อุคฺคโห ปมาณํ, อชานนฺตานํ กถา อปฺปมาณ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 344) วุตฺตํฯ ‘‘ตํ สพฺพํ ปเวณิยา อาคเต สโมธานํ คจฺฉตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 344) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เอตฺถ โลกวชฺเช อาจริยุคฺคโห น วฏฺฏตีติ โลกวชฺชสิกฺขาปเท อาปตฺติฏฺฐาเน โย อาจริยวาโท, โส น คเหตพฺโพ, โลกวชฺชมติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ อมฺหากํ อาจริยุคฺคโห’’ติ วทนฺตสฺส อุคฺคโห น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ สุตฺตานุโลมํ นาม อฏฺฐกถาฯ ปเวณิยา อาคเต สโมธานํ คจฺฉตีติ ‘‘ปเวณิยา อาคโต อาจริยุคฺคโหว คเหตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 344) เอวํ วุตฺเต มหาอฏฺฐกถาวาเทเยว สงฺคหํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ

อนาทริยกถาวณฺณนาฯ

[1610-1] ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ภิํสาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 346) มาติกาวจนโต ภยสญฺชนนตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ เสโสฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘อิตรสฺส ตุ ภิกฺขุสฺสา’’ติฯ รูปาทินฺติ รูปสทฺทคนฺธาทิํฯ

อุปสํหเรติ อุปฏฺฐเปติ , ทสฺเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภยานกํ กถนฺติ โจรกนฺตาราทิกถํฯ ยถาห ‘‘โจรกนฺตารํ วา วาฬกนฺตารํ วา ปิสาจกนฺตารํ วา อาจิกฺขตี’’ติ (ปาจิ. 348)ฯ ปรสนฺติเกติ เอตฺถ ‘‘ปโร’’ติ วุตฺตนเยน ลพฺภมาโน อุปสมฺปนฺโน คเหตพฺโพฯ

ทิสฺวา วาติ อุปฏฺฐาปิตํ ตํ รูปาทิํ ทิสฺวา วาฯ สุตฺวา วาติ ตํ ภยานกํ กถํ สุตฺวา วาฯ ยสฺส ภยทสฺสนตฺถาย ตํ อุปฏฺฐาเปสิ, โส ภายตุ วา มา วา ภายตุฯ อิตรสฺสาติ ตทุปฏฺฐาปกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ตงฺขเณติ อุปฏฺฐาปิตกฺขเณฯ

[1612] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ภิํสาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 348) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ ภิํสาเปตุกาโม’’ติอาทิเก ทุกฺกฏวาเร อนุปสมฺปนฺนคฺคหเณน คิหิโนปิ สงฺคยฺหมานตฺตา ‘‘สามเณรํ คหฏฺฐํ วา’’ติ อาหฯ สามเณรํ…เป.… ภิกฺขุโน ตเถว ภิํสาเปนฺตสฺส ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

ภิํสาปนกถาวณฺณนาฯ

[1614] โชตินฺติ อคฺคิํฯ ตปฺเปตุกาโมติ วิสิพฺเพตุกาโมฯ

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ปทีเปปิ โชติเกปิ ชนฺตาฆเรปิ กุกฺกุจฺจายนฺตี’’ติ (ปาจิ. 352) อุปฺปนฺนวตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ตถารูปปจฺจยา โชติํ สมาทหิตุํ สมาทหาเปตุ’’นฺติ (ปาจิ. 352) วุตฺตตฺตา เอตฺถ ‘‘ตถารูปํ ปจฺจย’’นฺติ อิมินา ปทีปุชฺชลนญฺจ ปตฺตปจนสรีรเสทนาทิกมฺมญฺจ ชนฺตาฆรวตฺตญฺจ คเหตพฺพํฯ เอตฺถ จ โชติเกปีติ ปตฺตปจนเสทนกมฺมาทีสุ โชติกรเณติ อตฺโถฯ

[1615] สยํสมาทหนฺตสฺสาติ อตฺตนา ชาเลนฺตสฺสฯ

[1616] ชาลาเปนฺตสฺส …เป.… ทุกฺกฏนฺติ อาณตฺติยา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ สนฺธายาหฯ อาณตฺติยา ชลิเต อาปชฺชิตพฺพาปตฺติ ‘‘ชาลุฏฺฐาเน ปนาปตฺติ, ปาจิตฺติ ปริกิตฺติตา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา สิทฺธาติ วิสุํ น วุตฺตาฯ

[1617] คิลานสฺสาติ ‘‘คิลาโน นาม ยสฺส วินา อคฺคินา น ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. 354) วุตฺตสฺส คิลานสฺสฯ อวิชฺฌาตํ อลาตํ อุกฺขิปนฺตสฺสาติ คหเณน ภฏฺฐํ อนิพฺพุตาลาตํ อคฺคิโน สมีปํ กโรนฺตสฺส, ยถาฐาเน ฐเปนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

[1618-9] วิชฺฌาตํ อลาตนฺติ นิพฺพุตาลาตํฯ ยถาวตฺถุกํ ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺเญน วา กตํ วิสิพฺเพนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ วิสิพฺเพนฺตสฺสาติ ตปฺเปนฺตสฺสฯ องฺคารนฺติ วีตจฺจิกํ องฺคารํฯ ปทีปุชฺชลนาทิเกติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘โชติเก ชนฺตาฆเร ตถารูปปจฺจยา’’ติ (ปาจิ. 352) อาคตํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ จ ตถารูปปจฺจยาติ ฐเปตฺวา ปทีปาทีนิ อญฺเญนปิ ตถารูเปน ปจฺจเยนฯ

โชติสมาทหนกถาวณฺณนาฯ

[1620-1] มชฺฌิเม เทเสติ ชมฺพุทีเป ยตฺถ โพธิมณฺฑลํ โหติ, ตสฺมิํ นวโยชนสตาวฏฺเฏ มชฺฌิมมณฺฑเล, อิมินา อิทํ สิกฺขาปทํ ตตฺเถว เทโสทิสฺสกตาย นิยตนฺติ ทสฺเสติฯ เตเนว วกฺขติ อนาปตฺติวาเร ‘‘ปจฺจนฺติเมปิ วา เทเส’’ติฯ จุณฺณนฺติ สิรีสจุณฺณาทิกํ จุณฺณํฯ อภิสงฺขรโตติ ปฏิยาเทนฺตสฺสฯ

[1622-3] ‘‘มาเส อูนสญฺญิโน’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อติเรกทฺธมาเส อูนสญฺญิโน วา อติเรกทฺธมาเส วิมติสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อติเรกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ สมเยสุ จ นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ ‘‘อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย คิลานสมโย กมฺมสมโย อทฺธานคมนสมโย วาตวุฏฺฐิสมโย’’ติ (ปาจิ. 363) ทสฺสิเตสุ ฉสุ สมเยสุ อญฺญตเร สมฺปตฺเต สมเย สติํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อูนมาเสปิ นหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ เชฏฺฐมาโส จ อาสาฬฺหิมาสสฺส ปุริมปกฺโข จาติ ทิยฑฺฒมาโส อุณฺหสมโย นามฯ ยถาห ‘‘อุณฺหสมโย นาม ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ (ปาจิ. 364), วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส ปริฬาหสมโย นามฯ ยถาห ‘‘ปริฬาหสมโย นาม วสฺสานสฺส ปฐโม มาโส’’ติ (ปาจิ. 364)ฯ ‘‘ยสฺส วินา นหานา น ผาสุ โหตี’’ติ (ปาจิ. 364) วุตฺโต สมโย คิลานสมโย นามฯ ‘‘อนฺตมโส ปริเวณมฺปิ สมฺมฏฺฐํ โหตี’’ติ (ปาจิ. 364) วุตฺโต กมฺมสมโย นามฯ ‘‘อทฺธโยชนํ คจฺฉิสฺสามี’ติ นหายิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. 364) วุตฺโต อทฺธานคมนสมโย นามฯ ‘‘ภิกฺขู สรเชน วาเตน โอกิณฺณา โหนฺติ, ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ กาเย ปติตานิ โหนฺตี’’ติ (ปาจิ. 364) วุตฺโต วาตวุฏฺฐิสมโย นามฯ

นทีปารํ คจฺฉโตปิ อูนกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

วาลิกํ อุกฺกิริตฺวานาติ เอตฺถ สุกฺขาย นทิยา วาลิกํ อุกฺกิริตฺวาฯ กตาวาเฏสุปิ อูนกทฺธมาเส นฺหายนฺตสฺสปิ อนาปตฺตีติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นฺหายนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ

[1624] ปจฺจนฺติเมปิ วา เทเสติ ชมฺพุทีเป ยถาวุตฺตมชฺฌิมเทสโต พหิ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ, ขุทฺทเกสุ จ ทีเปสุฯ สพฺเพสนฺติ ลทฺธสมยานํ, อลทฺธสมยานญฺจ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํฯ อาปทาสูติ ภมรอนุพนฺธาทิอาปทาสุฯ ยถาห ‘‘ภมราทีหิ อนุพทฺธสฺส อุทเก นิมุชฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 366)ฯ กายจิตฺตสมุฏฺฐานํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํ นามฯ

นฺหานกถาวณฺณนาฯ

[1625-7] ‘‘นวํ นาม อกตกปฺปํ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. 369) ปาฬิวจนโต จ ‘‘ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) อฏฺฐกถาวจนโต จ จีวรนฺติ เอตฺถ ‘‘นว’’นฺติ เสโสฯ กปฺปิยํ พินฺทุํ อทตฺวา นวํ จีวรํ ภิกฺขุ ปริภุญฺชติ, ตสฺเสวํ ปริภุญฺชโต ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ฉนฺนนฺติ โขมาทีนํ, นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ อญฺญตรํ นวํ จีวรนฺติ นิทฺธาเรตพฺพํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘จตูสุ วา โกเณสุ ตีสุ วา ทฺวีสุ วา เอกสฺมิํ วา โกเณ’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) อฏฺฐกถาวจนโต จีวรโกเณสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ

กํสนีเลนาติ จมฺมการนีเลนฯ จมฺมการนีลํ นาม ปกตินีลํฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘จมฺมการา อุทเก ติผลํ, อโยคูถญฺจ ปกฺขิปิตฺวา จมฺมํ กาฬํ กโรนฺติ, ตํ จมฺมการนีล’’นฺติ วุตฺตํฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อโยมลํ โลหมลํ, เอตํ กํสนีลํ นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) วุตฺตํฯ ปตฺตนีเลน วาติ ‘‘โย โกจิ นีลวณฺโณ ปณฺณรโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) อฏฺฐกถาย วุตฺเตน นีลปณฺณรเสนฯ เยน เกนจิ กาเฬนาติ องฺคารชลฺลิกาทีสุ อญฺญตเรน เยน เกนจิ กาฬวณฺเณนฯ

‘‘กทฺทโม นาม โอทโก วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. 369) วุตฺตตฺตา กทฺทเมนาติ อุทกานุกทฺทมสุกฺขกทฺทมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

‘‘มงฺคุลสฺส ปิฏฺฐิปฺปมาณกํ มยูรสฺส อกฺขิปฺปมาณก’’นฺติ ยถากฺกเมน โยชนาฯ

[1628] ‘‘ปาฬิกปฺโป กณฺณิกากปฺโป’’ติ โยชนา, มุตฺตาวลิ วิย ปาฬิํ กตฺวา อปฺปิตกปฺโป จ กณฺณิกากาเรน อปฺปิตกปฺโป จาติ อตฺโถฯ กตฺถจีติ เอตฺถ ‘‘ยถาวุตฺตปฺปเทเส’’ติ เสโสฯ ‘‘จตูสุ วา โกเณสุ ตีสุ วา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) วุตฺตตฺตา ‘‘อเนกํ วา’’ติ อาหฯ วฏฺฏเมว วฏฺฏกํ, อิมินา อญฺญํ วิการํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ยถาห ‘‘ฐเปตฺวา เอกํ วฏฺฏพินฺทุํ อญฺเญน เกนจิปิ วิกาเรน กปฺโป น กาตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. 368)ฯ

[1629] ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิทํ ‘‘วิมติสฺสจา’’ติ เอตฺถ จ-สทฺเทน สมุจฺจิตํ ‘‘อาทินฺเน อาทินฺนสญฺญิโน’’ติ ตติยวิกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘อาทินฺเน อาทินฺนสญฺญี, อนาปตฺตี’’ติฯ

[1630] ‘‘กปฺเป นฏฺเฐปิ วา’’ติอาทีหิ จ โยเชตพฺพํฯ ปิ-สทฺเทน ‘‘กปฺปกโตกาเส ชิณฺเณ’’ติ อิทํ สมฺปิณฺเฑติฯ ยถาห ‘‘กปฺปกโตกาโส ชิณฺโณ โหตี’’ติฯ เตน กปฺปกเตนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ สํสิพฺพิเตสูติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปกเตสู’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติฯ นิวาสนปารุปนํ กฺริยํฯ กปฺปพินฺทุอนาทานํ อกฺริยํฯ

ทุพฺพณฺณกรณกถาวณฺณนาฯ

[1631-4] ‘‘วิกปฺปนา นาม ทฺเว วิกปฺปนา สมฺมุขาวิกปฺปนา จ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา จา’’ติ (ปาจิ. 374) วุตฺตตฺตา ‘‘วิกปฺปนา ทุเว’’ติอาทิมาหฯ อิตีติ นิทสฺสเน, เอวนฺติ อตฺโถฯ กถํ สมฺมุขาวิกปฺปนา โหตีติ อาห ‘‘สมฺมุขาย…เป.… นิทฺทิเส’’ติฯ เอกสฺสาติ เอตฺถ ‘‘พฺยตฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ อิธ พฺยตฺโต นาม วิกปฺปนปจฺจุทฺธารณวิธิํ ชานนฺโตฯ

ยถาวจนโยคโตติ ‘‘อิมํ จีวร’นฺติ วา, ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา, ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา, ‘เอตานิ จีวรานี’ติ วา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) อฏฺฐกถาย วุตฺตํ อนติกฺกมฺม, วจนสมฺพนฺธกฺกเมนาติ อตฺโถฯ ตเทกเทสสรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมํ จีวร’’นฺติฯ

‘‘อปจฺจุทฺธฏโต’’ติ อิมินา ‘‘น กปฺปตี’’ติ เอตสฺส เหตุํ ทสฺเสติฯ

[1635] ‘‘สนฺตก’’มิจฺจาทิ ปจฺจุทฺธรณปฺปกาโรฯ ยถาปจฺจยํ กโรหีติ ตุยฺหํ รุจฺจนกํ กโรหีติ อตฺโถฯ

[1636] สมฺมุขาวิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปรา สมฺมุขา วุตฺตา’’ติอาทิฯ อตฺตนา อภิรุจิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นามํ คเหตฺวาติ โยชนาฯ สหธมฺมินนฺติ เอตฺถ ‘‘ปญฺจนฺน’’นฺติ เสโส, นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ

[1639] เอวนฺติ วกฺขมานาเปกฺขํฯ อปิ-สทฺโท ปน สทฺทสฺสตฺเถฯ

[1640] มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต, ‘‘เตน วตฺตพฺพํ ‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโฐ วา’’ติ (ปาจิ. 374) วจนโต อิทํ อุปลกฺขณํฯ ปุน เตนปิ ภิกฺขุนา วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[1641-2] ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน ทมฺมี’ติ วา…เป.… ‘ติสฺสาย สามเณริยา ทมฺมี’ติ วา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) เสสอฏฺฐกถาปาเฐน ‘‘อิท’’มิจฺจาทิปาโฐ โยเชตพฺโพฯ

[1643] ทฺวีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เอตฺถ ‘‘วิกปฺปนาสู’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ

[1644-5] อิธ ปน อิมสฺมิํ สาสเน เยน ปน ภิกฺขุนา สห จีวรสามิเกน ตํ วินยกมฺมํ กตํ, ตสฺส อวิสฺสาเสน วิสฺสาสภาวํ วินา โส วินยกมฺมกโต ภิกฺขุ ตํ จีวรํ ปริภุญฺเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺตีติ โยชนาฯ ฉนฺทานุรกฺขนตฺถํ ‘‘วินยํกมฺม’’นฺติ อนุสฺสาราคโม เวทิตพฺโพ, วินยกมฺมนฺติ อตฺโถฯ ตํ จีวรํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส วา วิสฺสชฺชนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1646] ปจฺจุทฺธารกวตฺเถสูติ ปจฺจุทฺธฏวตฺเถสุฯ อปจฺจุทฺธารสญฺญิโนติ อปจฺจุทฺธฏสญฺญิโนฯ ตตฺถาติ อปจฺจุทฺธฏวตฺเถสุฯ เวมติกสฺสาติ ‘‘ปจฺจุทฺธฏานิ นุ โข มยา, อปจฺจุทฺธฏานี’’ติ สํสยาปนฺนสฺสฯ

[1647] ปจฺจุทฺธารณสญฺญิสฺสาติ ปจฺจุทฺธฏมิทนฺติ สญฺญิสฺสฯ วิสฺสาสาติ ยสฺส วา จีวรํ วิกปฺเปสิ, เตน อปจฺจุทฺธฏมฺปิ ตสฺส วิสฺสาสา ปริภุญฺชโต จฯ ยถาห ‘‘ตสฺส วา วิสฺสสนฺโต ปริภุญฺชตี’’ติ (ปาจิ. 376)ฯ

วิกปฺปนกถาวณฺณนาฯ

[1648-9] ‘‘ปตฺโต นาม ทฺเว ปตฺตา อโยปตฺโต มตฺติกาปตฺโต’’ติ (ปาจิ. 379) ชาติยา กปฺปิยปตฺตานํ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อธิฏฺฐานุปคํ ปตฺต’’นฺติฯ ตาทิสนฺติ อธิฏฺฐานุปคํฯ สูจิฆรํ นาม สสูจิกํ วา อสูจิกํ วาฯ กายพนฺธนํ นาม ปฏฺฏิกา วา สูกรนฺตกํ วาฯ นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจติฯ

‘‘ปตฺตํ วา’’ติอาทีหิ อุปโยคนฺตปเทหิ ‘‘อปเนตฺวา นิเธนฺตสฺสา’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ นิเธนฺตสฺสาติ เอตสฺส ‘‘หสาเปกฺขสฺสา’’ติ วิเสสนํฯ ยถาห ‘‘หสาเปกฺโขปีติ กีฬาธิปฺปาโย’’ติ (ปาจิ. 379)ฯ ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปฏิสามนาธิปฺปายาทิอญฺญาธิปฺปายาภาวํ ทีเปติฯ วกฺขติ จ ‘‘ทุนฺนิกฺขิตฺตมนาปตฺติ, ปฏิสามยโต ปนา’’ติฯ

[1650] เตนาปีติ อาณตฺเตนฯ ตสฺสาติ อาณาปกสฺสฯ ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิมินา จ อุปสมฺปนฺนสนฺตเก ติกปาจิตฺติยนฺติ อิทญฺจ วุตฺตเมว โหติฯ

[1651] อญฺญนฺติ ปาฬิยํ อนาคตํ ปตฺตตฺถวิกาทิปริกฺขารํฯ

[1652] สพฺเพสูติ ปาฬิยํ อาคเตสุ จ อนาคเตสุ จ สพฺเพสุ ปริกฺขาเรสุฯ

[1653] ธมฺมกถํ กตฺวาติ ‘‘สมเณน นาม อนิหิตปริกฺขาเรน ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 377) อฏฺฐกถาคตนเยน ธมฺมกถํ กตฺวาฯ อนิหิตปริกฺขาเรนาติ อปฺปฏิสามิตปริกฺขาเรนฯ นิเธติ เจ, ตถา อนาปตฺตีติ โยชนาฯ อวิเหเสตุกามสฺสาติ วิเหสาธิปฺปายรหิตสฺสฯ อกีฬสฺสาติ กีฬาธิปฺปายรหิตสฺส เกวลํ วตฺตสีเสน ‘‘ปฏิสาเมตฺวา ทสฺสามี’’ติ อปนิเธนฺตสฺสฯ

[1654] อทินฺนาทานสมุฏฺฐานาปตฺตีนํ อกุสลาทิวเสนปิ สจิตฺตกตฺตา อาห ‘‘อิทํ อกุสเลเนว สจิตฺต’’นฺติฯ

จีวราปนิธานกถาวณฺณนาฯ

สุราปานวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

[1655] ‘‘ติรจฺฉานคตํ ปาณ’’นฺติ อิมินา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 383) อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท อธิปฺเปตํ ปาณํ ทสฺเสติฯ อาปตฺตินานตฺตาภาวา อาห ‘‘มหนฺตํ ขุทฺทกมฺปิ วา’’ติฯ ยถาห ‘‘อิมสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท ติรจฺฉานคโตเยว ‘ปาโณ’ติ เวทิตพฺโพ, ตํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ มาเรนฺตสฺส อาปตฺตินานากรณํ นตฺถิ, มหนฺเต ปน อุปกฺกมมหนฺตตฺตา อกุสลํ มหนฺตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 382)ฯ ‘‘มาเรนฺตสฺส อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘ขุทฺทกมฺปิ วา มาเรนฺตสฺสา’’ติ อิมินา อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส มญฺจปีฐํ โสเธนฺโต มงฺคุลพีชเกปิ ปาณสญฺญี นิกฺการุณิกตาย ตํ ภินฺทนฺโต อปเนติ, ปาจิตฺติยํฯ ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ การุญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา อปฺปมตฺเตน วตฺตํ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวินิจฺฉโยปิ สงฺคหิโตฯ

[1656] อุภยตฺถ จาติ ปาเณ วา อปาเณ วาติ อุภยตฺถาปิฯ อวเสสวินิจฺฉโย ปเนตฺถ มนุสฺสวิคฺคเห วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

สญฺจิจฺจปาณกถาวณฺณนาฯ

[1658] สปฺปาณกนฺติ สห ปาณเกหีติ สปฺปาณกํฯ เย ปริโภเคน มรนฺติ, เอวรูปา อิธ ‘‘ปาณกา’’ติ อธิปฺเปตาฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ

[1659] ‘‘อวิจฺฉิชฺชา’’ติ อิมินา วิจฺเฉเทเนว ปโยคนานตฺตํ โหตีติ ทีเปติฯ ปตฺตปูรมฺปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท พฺยติเรเกฯ

[1660-1] อสฺส ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ สมฺพนฺโธฯ ตาทิเสนาติ สปฺปาณเกนฯ อาวิญฺฉิตฺวานาติ ปริพฺภมิตฺวาฯ ยาคุโยติ เอตฺถ ‘‘อุณฺหา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ อิทญฺจ ปาณีนํ มารณตฺถํ ยํ กิญฺจิ อุณฺหวตฺถุํ สปฺปาณเกน อุทเกน อนิพฺพาเปตุํ อุปลกฺขณํฯ ตํ สปฺปาณกํ อุทกํฯ นฺหายโตปิ วาติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน อฏฺฐกถายํ –

‘‘อุทกโสณฺฑิํ วา โปกฺขรณิํ วา ปวิสิตฺวา พหิ นิกฺขมนตฺถาย วีจิํ อุฏฺฐาปยโตปิฯ โสณฺฑิํ วา โปกฺขรณิํ วา โสเธนฺเตหิ ตโต คหิตอุทกํ อุทเกเยว อาสิญฺจิตพฺพํฯ สมีปมฺหิ อุทเก อสติ กปฺปิยอุทกสฺส อฏฺฐ วา ทส วา ฆเฏ อุทกสณฺฐานกปฺปเทเส อาสิญฺจิตฺวา ตตฺถ อาสิญฺจิตพฺพํฯ ‘ปวฏฺฏิตฺวา อุทเก ปติสฺสตี’ติ อุณฺหปาสาเณ อุทกํ นาสิญฺจิตพฺพํฯ กปฺปิยอุทเกน ปน ปาสาณํ นิพฺพาเปตฺวา อาสิญฺจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 387) –

วุตฺตวินิจฺฉยํ สมฺปิณฺเฑติฯ

[1662] อุภยตฺถปีติ สปฺปาณเกปิ อปฺปาณเกปีติ อุภยตฺเถวฯ

[1664-6] ปาณปฏิพทฺธตาย การณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปตน’’นฺติอาทิฯ สลภาทีนนฺติ ปฏงฺคาทีนํ ฯ ญตฺวาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ เอวมุปริปิฯ ปทีปุชฺชลนนฺติ เอตฺถ ‘‘วิยา’’ติ เสโสฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ สปฺปาณภาโวว สปฺปาณภาวตา, ตํฯ ภุญฺชโตติ ภุญฺชิตพฺพโตฯ

สลภาทีนํ ปตนํ ญตฺวาปิ สุทฺเธน เจตสา ปทีปุชฺชลนํ วิย สปาณภาวํ ญตฺวาปิ ชลสญฺญาย ภุญฺชิตพฺพโต เอตฺถ ปณฺณตฺติวชฺชตา เญยฺยาติ โยชนาฯ

เอวํ สนฺเต สิญฺจนสปฺปาณกสิกฺขาปทานํ อุภินฺนมฺปิ โก วิเสโสติ อาห ‘‘สิญฺจเน’’ติอาทิฯ สิญฺจนํ สิญฺจนสิกฺขาปทํ สิญฺจเน วุตฺตํ สิญฺจนวิสเย ปญฺญตฺตํ, อิทํ ปน สปฺปาณกสิกฺขาปทํ ปริโภเค วุตฺตํ อชฺโฌหารวิสเย ปญฺญตฺตนฺติ อยเมว ตสฺส เจว อสฺส จ วิเสโสติ โยชนาฯ

สปฺปาณกกถาวณฺณนาฯ

[1667] ยถาธมฺมนฺติ โย ยสฺส อธิกรณสฺส วูปสมนาย ธมฺโม วุตฺโต, เตเนว ธมฺเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ อิมินา อิตรานิ อธิกรณานิ อุปลกฺขิตานิฯ ยถาห ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานิ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ (ปาจิ. 394)ฯ อปโลกนกมฺมาทีนิ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจํ นาม, ตเทว สมเถหิ อธิกรณียตฺตา วูปสเมตพฺพตฺตา อธิกรณนฺติ กิจฺจาธิกรณํฯ ปุน นีหาตพฺพนฺติ ปุน นีหริตพฺพํ, วูปสเมตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อิมินา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปาฬิยํ ทสฺสิตา ทฺวาทส อุกฺโกฏา อุปลกฺขิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อุจฺจาเลนฺตสฺส ยถาปติฏฺฐิตภาเวน ปติฏฺฐาตุํ น เทนฺตสฺสฯ เอตฺถ จ ปติฏฺฐาตุํ น เทนฺตสฺสาติ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหฏํ, ตํ สุนิหฏเมวฯ

[1668] ‘‘อกตํ กมฺมํ, ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ วทตา วทนฺเตน ภิกฺขุนา ตํ กมฺมํ อุจฺจาเลตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1669] วิปฺปกเตติ อารทฺธานิฏฺฐิเตฯ ตนฺติ ปฏิกฺโกสนฺตํฯ สญฺญาเปตฺวาติ กตกมฺมสฺส อนวชฺชภาวํ ญาเปตฺวาฯ น ปนญฺญถาติ ตถา อสญฺญาเปตฺวาฯ

[1670] อธมฺเม ปน กมฺมสฺมินฺติ ยถาปาฬิอาคเต กมฺมสฺมิํฯ อุภยตฺถาปีติ ธมฺมกมฺเม, อธมฺมกมฺเม วาติ อุภยตฺถฯ

[1671] น จ กมฺมารหสฺส วาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ‘‘วคฺเคน จา’’ติ โยเชตพฺโพฯ จ-สทฺโท วา-สทฺทตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อธมฺเมน, วคฺเคน วา น กมฺมารหสฺส วา กต’’นฺติ ชานโต อุกฺโกฏเน โทโส นตฺถีติ โยชนาฯ

อุกฺโกฏนกถาวณฺณนาฯ

[1673] ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. 399) วจนโต ปาราชิกานมฺปิ ทุฏฺฐุลฺลตฺตา, อิธ จ ปาราชิกสฺส อนธิปฺเปตตฺตา อิธาธิปฺเปตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆาทิเสส’’นฺติ อิมินา ทุฏฺฐุลฺล-ปทํ วิเสสิตํฯ ยถาห ‘‘เอตฺถ จตฺตาริ ปาราชิกานิ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานิ, สงฺฆาทิเสสาปตฺติ ปน อธิปฺเปตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 399)ฯ ญตฺวาติ สามํ วา อญฺญโต วา ชานิตฺวาฯ ฉาทยโต ตสฺส ปริยาปุตาติ ‘‘อิมํ ชานิตฺวา โจเทสฺสนฺติ, สาเรสฺสนฺติ, นาโรเจสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ตสฺส ปริยาปุตา เทสิตาฯ

[1674-5] ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อญฺญสฺส น อาโรเจสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาฯ ตสฺสาติ ทุฏฺฐุลฺลสฺสฯ ปฏิจฺฉาทนํ เหตุ การณํ ยสฺส อาโรจนสฺสาติ วิคฺคโหฯ

ปฏิจฺฉาทนเหตุกนฺติ อาโรจนกิริยาย วิเสสนํ, ‘‘อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน, อญฺญสฺส น อาโรเจหี’’ติ วตฺวา อาโรจนํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิตีติ วุตฺตนิทสฺสเน, หีติ เอวการตฺเถ, เอวเมว วทตีติ อตฺโถฯ

ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ, ตาว เอวํ ภิกฺขูนํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ตํ อาปตฺติํ อาปชฺชติ เอวาติ โยชนาฯ

[1676] มูเลนาติ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนปุคฺคเลนฯ อาโรจิตสฺส ทุติยสฺสาติ สมานาธิกรณํฯ มูเลน ‘‘มม อาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ อญฺญสฺส น อาโรเจหี’’ติ อาโรจิตสฺส ทุติยภิกฺขุสฺส สนฺติกา สุณนฺเตน ตติเยน นิวตฺติตฺวา ตสฺเสว ทุติยสฺส ปกาสิเต อาโรจนสฺส โกฏิ ฉินฺนาติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ โกฏีติ อาโรจนกิริยาวสานํ วุจฺจติฯ

[1677] ทุฏฺฐุลฺลาย จ ทุฏฺฐุลฺลสญฺญีติ เอตฺถ ‘‘อาโรเจนฺโต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อิตเรสุ ปน ทฺวีสูติ ทุฏฺฐุลฺลาย เวมติโก, อทุฏฺฐุลฺลสญฺญีติ ทฺวีสุฯ

[1678] อทุฏฺฐุลฺลายาติ ปญฺจวิธาย ลหุกาปตฺติยาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุฯ ติกทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อทุฏฺฐุลฺลาย ทุฏฺฐุลฺลสญฺญิเวมติกอทุฏฺฐุลฺลสญฺญีนํ วเสน ทุกฺกฏตฺตยํ ปาฬิยํ (ปาจิ. 400) ทสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุฯ อนุปสมฺปนฺนวาเรสูติ ตีสุ อนุปสมฺปนฺนวิกปฺเปสุฯ ทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ

[1679-80] ‘‘สงฺฆสฺส เภทนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติอาทีหิ สพฺเพหิ ปเทหิ ‘‘น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถี’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ

สภาคํ วา น ปสฺสตีติ ตถา อปสฺสนฺโต น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถิฯ กกฺขโฬ อยนฺติ น อาโรเจติ เจ, โทโส นตฺถิฯ

[1681] อญฺญสฺส อนาโรจเนน อาปชฺชิตพฺพโต ‘‘อกฺริย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อาโรเจตพฺพ’’นฺติ อนุญฺญาตสฺส อนาโรจนํ อนาทรมนฺตเรน น โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติฯ เอตฺถ จ มาติกฏฺฐกถายํ ‘‘สมนุภาสนสทิสาเนวา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุฏฺฐลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, อิธ ‘‘ธุรนิกฺเขปตุลฺยาวา’’ติ, อุภยตฺถ นามมตฺตเมว วิเสโส, เอกเมว สมุฏฺฐานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทุฏฺฐุลฺลกถาวณฺณนาฯ

[1682] อูนวีสติวสฺสนฺติ เอตฺถ ‘‘ชาน’’นฺติ เสโส, ‘‘อูนวีสติวสฺโส’’ติ ชานนฺโตติ อตฺโถฯ อูนวีสติวสฺโส นาม ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย อปริปุณฺณวีสติสํวจฺฉโรฯ โยติ โย ภิกฺขุ อุปชฺฌาโย หุตฺวาฯ กเรยฺยาติ การาเปยฺยฯ อุปสมฺปชฺชตีติ อุปสมฺปโท, ตํฯ โย ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปทํ อุปสมฺปนฺนํ กเรยฺย, ตสฺส เอวํ อุปสมฺปาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนาฯ เสสานนฺติ ‘‘คณสฺส จ อาจริยสฺส จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 404) ปาฬิยํ ทสฺสิตานํ คหณํฯ

[1683] อูนวีสติวสฺสภาวํ ชานตา วา อชานตา วา ภิกฺขุนา โย ปุคฺคโล เจ อุปสมฺปาทิโต, โส อนุปสมฺปนฺโนว โหติ, ปุน โส ปริปุณฺณวีสติวสฺโส สมาโน อุปสมฺปนฺโน กาตพฺโพ อุปสมฺปาเทตพฺโพเยวาติ โยชนาฯ

[1684] ทสวสฺสจฺจเยน ปริปุณฺณทสวสฺโส หุตฺวา อุปชฺฌายสฺส สโต อสฺส ภิกฺขุปฏิญฺญสฺส อญฺเญสํ อุปสมฺปาทเน โกจิ โทโส เจ เอกํเสน นตฺถิ น วิชฺชตีติ โยชนาฯ

[1685] ตํ ภิกฺขุนฺติ อูนวีสติวสฺโส หุตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา ปริปุณฺณทสวสฺโส อุปชฺฌาโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺตํ ตํ ภิกฺขุปฏิญฺญํฯ คโณ เจ ปริปูรตีติ มชฺฌิมเทเส ทสวคฺโค, ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปญฺจวคฺโค คโณ สเจ อนูโน โหติฯ เตติ อุปสมฺปาทิตาฯ สูปสมฺปนฺนาติ สุฏฺฐุ อุปสมฺปนฺนาฯ

[1686-7] โย ภิกฺขุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา ‘‘อูนวีสติวสฺสปุคฺคลํ อุปสมฺปาทยิสฺสามิ’’อิติ คณมฺปิ วา อาจริยมฺปิ วา ปตฺตมฺปิ วา ปริเยสติ, มาฬกญฺจ สมฺมนฺนติ พทฺธสีมํ พนฺธติ, ตสฺส สพฺเพสุ ปโยเคสุ ทุกฺกฏํฯ ตถา ญตฺติยา ทุกฺกฏํฯ ตถา ทฺวีสุ กมฺมวาจาสุปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1688-9] วีสติ จ ตานิ วสฺสานิ จาติ วีสติวสฺสานิ, อูนานิ วีสติวสฺสานิ ยสฺส โส อูนวีสติวสฺโส, อูนวีสติวสฺโสติ สญฺญา อูนวีสติวสฺสสญฺญา, สา เอตสฺส อตฺถีติ ‘‘อูนวีสติวสฺสสญฺญี’’อิติ วตฺตพฺเพ นิปาตนลกฺขเณน วสฺส-สทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘อูนวีสติสญฺญี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส อูนวีสติสญฺญิสฺสฯ ปริปุณฺณานิ วีสติวสฺสานิ เอตสฺสาติ ‘‘ปริปุณฺณวีสติวสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ นิปาตนลกฺขเณน วีสติวสฺส-สทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘ปริปุณฺโณ’’ติ ปุคฺคโล วุจฺจติ, ตสฺมิํ ปริปุณฺเณ, ปริปุณฺณวีสติวสฺเส ปุคฺคเลติ อตฺโถฯ อุภยตฺถาติ อูนวีสติปริปุณฺณวีสติวสฺเสสุ อุโภสุ ปุคฺคเลสุฯ

อูนวีสติวสฺสกถาวณฺณนาฯ

[1691] เถยฺยสตฺเถน สทฺธินฺติ ‘‘เถยฺยสตฺโถ นาม โจรา กตกมฺมา วา โหนฺติ อกตกมฺมา วา’’ติอาทินา (ปาจิ. 409) ปทภาชเน วุตฺตสรูเปน สตฺถสงฺขาเตน ชนสมูเหน สหาติ วุตฺตํ โหติฯ สหาทิโยเค กรณวจนํฯ ชานนฺโตติ ‘‘เถยฺยสตฺโถ’’ติ ชานนฺโตฯ สํวิธายาติ ‘‘คจฺฉามาวุโส, คจฺฉาม ภนฺเต, คจฺฉามาวุโส, อชฺช วา หิยฺโย วา ปเร วา อปเร วา คจฺฉามา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน สํวิทหิตฺวาติ อตฺโถฯ มคฺคนฺติ เอกทฺธานมคฺคํ, เอตฺถ ‘‘อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติฯ ปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘คาเม คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อคามเก อรญฺเญ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ วุตฺตปฺปการํ ปาจิตฺติยํ ภเวยฺยฯ

[1692] น อุทฺธโฏติ อิธ น วุตฺโตฯ

[1693-4] มคฺคาฏวิวิสงฺเกเตติ มคฺควิสงฺเกเต, อฏวิวิสงฺเกเต จฯ ยถาวตฺถุกเมวาติ ปาจิตฺติยเมวฯ เตสูติ สตฺถิเกสุฯ อสํวิทหนฺเตสูติ สํวิธานํ อกโรนฺเตสุฯ สยํ วิทหโตปิ จาติ อตฺตนา สํวิทหนฺตสฺส จฯ อุภยตฺถาติ เถยฺยสตฺเถ วา อเถยฺยสตฺเถ วาติ ทฺวีสุฯ

[1695] อเถยฺยสตฺถสญฺญิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อุภยตฺถา’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํฯ กาลสฺสายนฺติ กาลิโก, วิสงฺเกโต, ตสฺมิํ, กาลสมฺพนฺธินิ วิสงฺเกเต จ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘กาลิเก’’ติ อิมินา วิสงฺเกตวิเสสเนน มคฺคาฏวิวิสงฺเกเตปิ อาปตฺติเยวาติ ทีเปติฯ

[1696] กายจิตฺตโต , กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐานโต อิทํ สิกฺขาปทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํ กถิตนฺติ โยชนาฯ

เถยฺยสตฺถกถาวณฺณนาฯ

[1697] สตฺตมนฺติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธิํ สํวิธายา’’ติอาทินา (ปาจิ. 413) อุทฺทิฏฺฐํ สตฺตมสิกฺขาปทํฯ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธาเนนาติ ภิกฺขุนิยา สทฺธิํ สํวิธานสิกฺขาปเทนฯ สมุฏฺฐานาทินาติ สมุฏฺฐานาทินา วินิจฺฉเยนฯ ตุลฺยนฺติ สทิสํฯ โกจิปีติ อปฺปมตฺตโกปิฯ

สํวิธานกถาวณฺณนาฯ

[1698] เอเต ปญฺจ ธมฺมา อนฺตรายกราติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ อิธ อยํ อนฺตรายกร-สทฺโท ปาฬิยํ อาคเตน อนฺตรายิก-สทฺเทน สมานตฺโถฯ ตสฺมา กมฺมนฺตรายิกา, กิเลสนฺตรายิกา, วิปากนฺตรายิกา, อุปวาทนฺตรายิกา, อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกาติ อิเม ปญฺจ อนฺตรายิกา ธมฺมา ภควตา ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อนติกฺกมนฏฺเฐน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีลาติ อนฺตรายิกา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.417; กงฺขา. อภิ. ฏี. อริฏฺฐสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ

ปญฺจานนฺตริยกมฺมาเนว กมฺมนฺตรายิกา, ตถา ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํฯ ตํ ปน โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรติ, น สคฺคสฺสฯ อิทญฺจ มิจฺฉาจารลกฺขณสฺส อภาวโต วุตฺตํฯ

น หิ ภิกฺขุนิยา ธมฺมรกฺขิตภาโว อตฺถิฯ ปากติกภิกฺขุนิวเสน เจตํ วุตฺตํฯ อริยาย ปน ปวตฺตํ อปายสํวตฺตนิกเมวฯ นนฺทมาณวโก (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.7; ธ. ป. อฏฺฐ. 1.68 อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.34) เจตฺถ นิทสฺสนํฯ อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทตาวเสน วา น สคฺคนฺตรายิกตา, โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โมกฺขตฺถาย ปฏิปตฺติยา วิทูสนโตฯ อภิภวิตฺวา ปน ปวตฺติยา สคฺคนฺตรายิกตาปิ น สกฺกา นิวาเรตุนฺติ วทนฺติฯ

อเหตุกทิฏฺฐิอกิริยทิฏฺฐินตฺถิกทิฏฺฐิสงฺขาตา มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺมา นิยตภาวปฺปตฺตา กิเลสนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกติรจฺฉานคตอุภโตพฺยญฺชนกานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตุปฺปาทธมฺมา วิปากนฺตรายิกา นามฯ ปณฺฑกาทิคฺคหณญฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ สพฺพายปิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วิปากนฺตรายิกภาวโต ฯ อริยูปวาทา อุปวาทนฺตรายิกา นามฯ เต ปน ยาว อริเย น ขมาเปนฺติ, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ สญฺจิจฺจ อาปนฺนา สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกา นามฯ เตปิ ยาว ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาติ, น วุฏฺฐาติ วา น เทเสติ วา, ตาวเทว, น ตโต ปรํฯ

[1699-700]

‘‘อนนฺตรายิกา เอเต;

ยถา โหนฺติ ตถา อหํ;

เทสิตํ มุนินา ธมฺมํ;

อาชานามีติ โย วเท’’ติฯ –

เอวํ ทุติยคาถา วตฺตพฺพาฯ ตถา อวุตฺเต ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถา ปฐมคาถาย สทฺธิํ ฆฏนา เอว น สิยาฯ ตสฺมา เอตฺถายํ คาถา ปริหีนาติ วิญฺญายติฯ

เอเตติ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ ภควตา ปกาสิตา ปญฺจ ธมฺมา ‘‘ยถา อนนฺตรายิกา โหนฺติ, ตถา อหํ มุนินา เทสิตํ ธมฺมํ อาชานามี’’ติ โย ภิกฺขุ วเทยฺย, โส ปน ภิกฺขุ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เกหิ กถํ วตฺตพฺโพติ อาห ‘‘เย ปสฺสนฺตี’’ติอาทิฯ เย ตถาวาทิตํ ภิกฺขุํ ปสฺสนฺติ, ‘‘อสุโก อายสฺมา เอวํวาที’’ติ ปรโต สุณนฺติ จ, เตหิฯ โส ปน ภิกฺขุ ‘‘มา อายสฺมา เอวํ อวจา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ

[1701] อวทนฺตสฺสาติ ตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ยถาวุตฺตนเยน อวทนฺตสฺสฯ ทุกฺกฏนฺติ ญาตทุกฺกฏํฯ ตํ ทุลทฺธิํฯ อนิสฺสชโตติ ภิกฺขูหิ เอวํ วุตฺเตปิ อนิสฺสชนฺตสฺสฯ ตถา ทุกฺกฏนฺติ อติทิสติฯ

[1702] กมฺมวาจายาติ ตติยาย กมฺมวาจายฯ โอสาเนติ ปริโยสาเน, ยฺยกาเร ปตฺเตติ อธิปฺปาโยฯ ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ ธมฺมกมฺเม เวมติโก น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสญฺญี น ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 421) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ อธมฺเม ติกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ

[1703] ‘‘อนาปตฺติ อกตกมฺมสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ กมฺมํ นาม สมนุภาสนกมฺมํฯ ยถาห ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. 422)ฯ

อริฏฺฐกถาวณฺณนาฯ

[1704] ญตฺวาติ อโนสาริตภาวํ สยเมว วา ปรโต วา ตสฺส วา สนฺติกา ญตฺวาฯ

อกตานุธมฺเมนาติ อกโต โอสารณสงฺขาโต อนุธมฺโม ยสฺส โส อกตานุธมฺโม, เตน, สหโยเค กรณวจนํฯ ตถาวาทิกภิกฺขุนาติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติอาทิํ วทนฺเตน ภิกฺขุนาฯ ‘‘อกตานุธมฺเมนา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณํฯ สํวเสยฺยาติ อุโปสถาทิกํ สงฺฆกมฺมํ กเรยฺยฯ ภุญฺเชยฺย จาติ อามิสสมฺโภคํ วา ธมฺมสมฺโภคํ วา กเรยฺยฯ สห เสยฺย วาติ นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺเชยฺยฯ

[1705] อิทานิ ยถาวุตฺตปาจิตฺติยสฺส เขตฺตนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุโปสถาทิกํ กมฺม’’นฺติอาทิฯ อาทิ-สทฺเทน ปวารณํ คหิตํฯ ยถาห ‘‘อุโปสถํ วา ปวารณํ วา’’ติ (ปาจิ. 425)ฯ เตน สหาติ อุกฺขิตฺตเกน สหฯ ‘‘กมฺมสฺส ปริโยสาเน’’ติ อิทํ สํวาเสน อาปตฺติเขตฺตนิทสฺสนํฯ

[1706] เอเกเนว ปโยเคน พหุํ ยามกาลิกาทิอามิสํ คณฺหโต เอกํ ปาจิตฺติยํฯ ตถา เอเกเนว ปโยเคน พหุํ อามิสํ ททโตปิ เอกํ ปาจิตฺติยํฯ พหูสุ ปโยเคสุ พหูนิ ปาจิตฺติยานีติ โยชนาฯ อิมินา จ อามิสสมฺโภเคน ตุลฺยผลํ ธมฺมสมฺโภคมฺปิ สหจริเยน อาหาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ปน ปทาทีหิ อุทฺทิสนฺตสฺส วา อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วา ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยน อาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

[1707] อิตโรติ ปกตตฺโตฯ อิตรสฺมินฺติ อุกฺขิตฺตเกฯ ปโรติ ปกตตฺโตฯ อุโภปิ วาติ ปกตตฺตอุกฺขิตฺตา ทฺเวปิ วาฯ ‘‘เอกตฺถ เอกโต นิปชฺชนฺตี’’ติ เสโสฯ อิเมสุ ตีสุปิ ฐาเนสุ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ

[1708] อุฏฺฐหิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิปชฺชนฺตสฺส นิปชฺชนปโยคานํ วเสน อาปตฺติโย สิยุนฺติ อชฺฌาหารโยชนา กาตพฺพาฯ

‘‘อุกฺขิตฺตเก นิปนฺนสฺมิ’’นฺติอาทินา วุตฺตาปตฺติวินิจฺฉโย กตฺถ โหตีติ อาห ‘‘เอกนานูปจาเรสุ, เอกจฺฉนฺเน วินิจฺฉโย’’ติฯ นานูปจาเรสูติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท จ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติ เอตฺถ อยนฺติ จ โยเชตพฺโพฯ เอโก อุปจาโร อสฺสาติ เอกูปจารํ, นานา อุปจาโร อสฺสาติ นานูปจารํ, เอกูปจารญฺจ นานูปจารญฺจ เอกนานูปจารานิ เอกเทสสรูเปกเสเสน, เตสุฯ เอกโต ฉนฺนานิ เอกจฺฉนฺนานิ, เตสุ เอกจฺฉนฺเนสูติ วตฺตพฺเพ วณฺณโลเปน วา วจนวิปลฺลาเสน วา ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติ วุตฺตํฯ เอกนานูปจาเรสุปิ เสนาสเนสุ เอกจฺฉนฺเนสุ อยํ ยถาวุตฺตอาปตฺติวินิจฺฉโย ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ

[1709] อุภยตฺถาปีติ อุกฺขิตฺตานุกฺขิตฺเตสุ ทฺวีสุปิฯ

[1710] ‘‘สญฺญิสฺส โอสาริโตติ จา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

อุกฺขิตฺตกถาวณฺณนาฯ

[1712] ตถา วินาสิตนฺติ ‘‘อชฺชตคฺเค เต อาวุโส สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ, ยมฺปิ จญฺเญ สมณุทฺเทสา ลภนฺติ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, สาปิ เต นตฺถิ, จร ปิเร วินสฺสา’’ติ (ปาจิ. 429) วุตฺตนเยน นาสิตํฯ ‘‘ตถา นาสิตํ สมณุทฺเทส’’นฺติ (ปาจิ. 428) วจนโต ‘‘สมณุทฺเทส’’นฺติ เสโสฯ ชานนฺติ วุตฺตนเยน ‘‘นาสิโต อย’’นฺติ ชานนฺโตฯ อุปลาเปยฺยาติ ‘‘อุปลาเปยฺย วาติ ตสฺส ปตฺตํ วา จีวรํ วา อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา ทสฺสามี’’ติ (ปาจิ. 430) ปทภาชเน อาคตนเยน สงฺคณฺเหยฺยฯ เตนาติ นาสิเตนฯ อุปฏฺฐาเปยฺย วาติ เตน ทิยฺยมานานิ จุณฺณมตฺติกาทีนิ สาทิยนฺโต เตน อตฺตโน อุปฏฺฐานํ การาเปยฺย วาฯ ‘‘เตนา’’ติ อิทํ สหตฺเถ กรณวเสน ‘‘สมฺภุญฺเชยฺยา’’ติอาทีหิ จ โยเชตพฺพํฯ

วาติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน รสฺโสฯ สมฺโภคสหเสยฺยา อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนยา เอวฯ ตสฺมา อาปตฺติปริจฺเฉโทเปตฺถ ตสฺมิํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[1713] อตฺถุทฺธารวเสน อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 428) วุตฺตา ติสฺโส นาสนา ทสฺเสตุมาห ‘‘สํวาเสน…เป.… ติสฺโส’’ติฯ ตตฺถ ตีสุ กตมา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ ทณฺฑกมฺเมน นาสนา เอตฺถ อธิปฺเปตาติ โยชนาฯ เอตาสํ วิภาโค จ ‘‘ตตฺถ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺเขปนา สํวาสนาสนา นามฯ ‘ทูสโก นาเสตพฺโพ, เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’ติ อยํ ลิงฺคนาสนา นามฯ ‘อชฺชตคฺเค เต อาวุโส สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ’ติ อยํ ทณฺฑกมฺมนาสนา นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 428) อฏฺฐกถาย วุตฺโตฯ

[1715] ‘‘วุตฺตา สมนุภาสเน’’ติ (วิ. วิ. 1703) ตตฺถ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อริฏฺเฐน สมา มตา’’ติฯ

กณฺฏกกถาวณฺณนาฯ

สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโมฯ

[1716-7] โย ภิกฺขุ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺโต ตํ วีติกฺกมํ เย ปสฺสนฺติ, สุณนฺติ จ, เตหิ ภิกฺขูหิ สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโน ‘‘มาวุโส เอวํ อกาสิ, น กปฺปติ เอตํ ภิกฺขุสฺสา’’ติ สิกฺขาปเท วุตฺตนเยน วุจฺจมาโน ‘‘เอตสฺมิํ สิกฺขาปเท เยน มํ ตุมฺเห วเทถ, เอตสฺมิํ สิกฺขาปทตฺเถ ยาว อญฺญํ วิยตฺตํ พหุสฺสุตํ ปกตญฺญุํ วินยธรํ น ปุจฺฉามิ, ตาว อหํ น สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณติ, ตสฺส เอวํ ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สาธิปฺปายโยชนาฯ

[1718-9] อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน อนุปสมฺปนฺเน สตฺถุนา ติกทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนา, อิมินา จ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน อุปสมฺปนฺเน ติกปาจิตฺติยํ ทีปิตํ โหติฯ อปญฺญตฺเตน โอวทนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น สลฺเลขายิทํ โหตี’’ติฯ อุโภหิปิ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ ฯ ‘‘อิทํ สลฺเลขาย น โหตี’’ติ อปญฺญตฺเตน วุจฺจมานสฺส ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทีนิ วทโต ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘น โทโส อุมฺมตฺตกาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ

สหธมฺมิกกถาวณฺณนาฯ

[1720] ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺยา’’ติอาทิสิกฺขาปทปาฐโต (ปาจิ. 439) อุทฺทิฏฺเฐหีติ เอตฺถ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหี’’ติ เสโสฯ ปาราชิกํ ฐเปตฺวา อวเสสา อุปาทายุปาทาย ขุทฺทานุขุทฺทกาติ นิทฺทิฏฺฐาฯ เอตฺถ กินฺติ ปฏิกฺเขเป, เอเตหิ กิํ, ปโยชนํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตหีติ สมีปตฺเถ วจนสามญฺเญน ‘‘อิเมหี’’ติ เอตสฺส ปริยาโยฯ ‘‘กิํ ปนิเมหี’’ติ (ปาจิ. 439) สิกฺขาปทปาเฐ ปฏิกฺเขปสฺส การณํ ทสฺเสติ ‘‘กุกฺกุจฺจาทินิทานโต’’ติฯ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วิเหสาวิเลขา คหิตาฯ เอตฺถ กุกฺกุจฺจํ นาม ‘‘กปฺปติ นุ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจกรณํฯ วิเหสา นาม วิปฺปฏิสาโรฯ วิเลขา นาม วิจิกิจฺฉาสงฺขาตา มโนวิเลขตา มโนวิเลขา, อิเมหิ สกเลหิ ปเทหิ สิกฺขาปทวิวณฺณกปฺปกาโร ทสฺสิโตฯ ‘‘อิติ สิกฺขาปทวิวณฺณเน’’ติ อิติ-สทฺโท อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺโพฯ วิวณฺณเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํฯ

กุกฺกุจฺจาทินิทานโต เอเตหิ ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหิ อุทฺทิฏฺเฐหิ กิํ อิติ สิกฺขาปทวิวณฺณเน ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ

[1721] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี วินยํ วิวณฺเณติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ อุปสมฺปนฺเน เวมติโก…เป.… อนุปสมฺปนฺนสญฺญี…เป.… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 441) ตีณิ ปาจิตฺติยานิ วุตฺตานิฯ ตํ วินยํ สเจ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก วิวณฺเณติ, ติกทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1722-4] อุภินฺนมฺปีติ อุปสมฺปนฺนานํ, อนุปสมฺปนฺนานํ อุภินฺนมฺปิ, ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโสฯ อญฺญธมฺมวิวณฺณเนติ วินยโต อญฺเญสํ สุตฺตาภิธมฺมานํ วิวณฺณเนฯ

อนาปตฺติวิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นวิวณฺเณตุกามสฺสา’’ติอาทิฯ นวิวณฺเณตุกามสฺส ‘‘หนฺท สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณ, ปจฺฉาปิ วินยํ ปริยาปุณิสฺสสิ’’ อิติ เอวํ วทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ สทิสา เอว สาทิสาฯ

วิเลขนกถาวณฺณนาฯ

[1725] โมหนกถายํ ตาว –

‘‘อนฺวฑฺฒมาสํ โย ภิกฺขุ;

ปาติโมกฺเข อเสสโต;

อุทฺทิสฺสมาเน อญฺญาณ-

ตาย ปุจฺฉติ อตฺตโน’’ติฯ –

ปฐมคาถาย ภวิตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘อญฺญาเณนา’’ติอาทิคาถา ปริปุณฺณสมฺพนฺธา สิยาติ วิญฺญายติฯ

อญฺญาเณนาติ เอตฺถ วา ‘‘อาปนฺนตฺตา’’ติ เสโสฯ อาปตฺติโมกฺโขติ อาปตฺติยา โมกฺโขฯ

อญฺญาเณน อาปนฺนตฺตา อาปตฺติโมกฺโข เนว วิชฺชตีติ โยชนาฯ กิํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘กาเรตพฺโพ’’ติอาทิฯ ยถา ธมฺโม ฐิโต, ตถา ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ธมฺม-สทฺโท ปาฬิวาจโก, ปาฬิยํ ยถา วุตฺตํ, ตถา กาเรตพฺโพติ อตฺโถ, เทสนาคามินี อาปตฺติ เจ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินี เจ, วุฏฺฐาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. 444)ฯ อญฺญาเณน อาปนฺนตฺตา ตสฺส อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิฯ ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ฐิโต, ตถา ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ, เทสนาคามินิํ เจ อาปนฺโน โหติ, เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺฐานคามินิํ เจ, วุฏฺฐาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ

[1726] อุตฺตรินฺติ ยถาธมฺมกรณโต อุตฺตริํฯ ทุติเยเนวาติ ญตฺติทุติเยเนวฯ นินฺทิตฺวาติ ‘‘ตสฺส เต อาวุโส อลาภา’’ติอาทินา ครหิตฺวาฯ

[1727] เอวํ อาโรปิเต โมเหติ ยถาธมฺมกรณโต อุปริ ยถาวุตฺตนเยน ตํ ปุคฺคลํ ครหิตฺวา ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ตสฺส เอวํ โมเห อาโรปิเตฯ ปุน ยทิ โมเหตีติ โยชนาฯ ตสฺมิํ โมหนเก ปุคฺคเล ปาจิตฺติ วุตฺตาติ โยชนาฯ

[1728] ทีปิตํ ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 447) ติกทุกฺกฏํ ทสฺสิตํฯ เอตสฺส วิปริยายโต ติกปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, เวมติโก, อธมฺมกมฺมสญฺญี โมเหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 447)ฯ

เอตฺถ กมฺมนฺติ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปตํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมกมฺเมติอาทีสุ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 447)ฯ

[1729-30] ‘‘น จ โมเหตุกามสฺสา’’ติอาทีหิ ‘‘อนาปตฺตีติ วิญฺเญยฺย’’นฺติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ‘‘วิตฺถาเรน อสุตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ เอตฺถ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ กมฺมปทํ อเปกฺขิตพฺพํฯ วิตฺถาเรน อูนกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ สุตสฺส จาติ โยชนาฯ ตถาติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตีติ วิญฺเญยฺย’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติฯ

โมหนกถาวณฺณนาฯ

[1731-2] กุทฺโธติ กุปิโตฯ ปหารํ เทตีติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารํ เทติฯ ยถาห ‘‘ปหารํ ทเทยฺยาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารํ เทตี’’ติ (ปาจิ. 451)ฯ เอตฺถ ‘‘อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺสา’’ติ เสโสฯ ตสฺสาติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โย’’ติ ลพฺภติฯ

อฏฺฐกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺปหริตุกาเมนา’’ติอาทิ, อิมินา มรณาธิปฺปาเยน ปหเฏ ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[1733] ‘‘อิติ เอวํ กเต อยํ สงฺฆมชฺเฌน วิโรจตี’’ติ วิรูปกรณาเปกฺโข วิรูปกรเณ อเปกฺขวา ตสฺส จ อเปกฺขิตสฺส ภิกฺขุสฺส กณฺณํ วา นาสํ วา ยทิ ฉินฺทติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1734] อนุปสมฺปนฺเนติ สามิวจนตฺเถ ภุมฺมํฯ ‘‘อิตฺถิยา’’ติอาทีหิ ปเทหิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนาย อิตฺถิยา อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุริสสฺสา’’ติฯ ติรจฺฉานคตสฺสปีติ เอตฺถ ‘‘อนฺตมโส’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 452)ฯ

[1735] ‘‘สเจ ปหรติ อิตฺถิญฺจา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ รตฺเตน เจตสาติ กายสํสคฺคราเคน รตฺเตน จิตฺเตนฯ วินิทฺทิฏฺฐาติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธิํ กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติอาทินา (ปารา. 270) ทสฺสิตาฯ

[1736] โมกฺขาธิปฺปาโยติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺเถนฺโตฯ โทโส น วิชฺชตีติ ทุกฺกฏาทิโกปิ โทโส นตฺถิฯ

[1737-9] เหเฐตุกามมายนฺตํ โจรมฺปิ วา ปจฺจตฺถิกมฺปิ วา อนฺตรามคฺเค ปสฺสิตฺวาติ โยชนาฯ ทิสฺวา กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา อิธาคจฺฉุปาสกา’’ติอาทิ, อาคมนปฏิกฺเขเปน ตตฺเถว ติฏฺฐาติ วุตฺตํ โหติฯ อายนฺตนฺติ เอวํ วุตฺเต ตํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํฯ ยถาห ‘‘วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 453)ฯ

เอเสว นโยติ ‘‘มา อาคจฺฉา’ติ วุตฺเตปิ อาคจฺฉนฺตํ ปหเฏ มเตปิ อนาปตฺตี’’ติ อยํ นโยฯ

[1740] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก, อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ปหารํ เทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 452) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ เสเสติ อนุปสมฺปนฺเนฯ

ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี, เวมติโก , อนุปสมฺปนฺนสญฺญี ปหารํ เทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 452) ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ อนาณตฺติกตฺตา อาห ‘‘กายจิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติฯ กายจิตฺตานํ สุโขเปกฺขาปิ สมฺภวนฺตีติ ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติฯ

ปหารกถาวณฺณนาฯ

[1741] กายนฺติ กาเยกเทสํ หตฺถาทิอวยวมาหฯ วาติ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑเนฯ กายพทฺธนฺติ กายปฏิพทฺธํ ปหรณโยคฺคาโยคฺเคสุ กตฺตรยฏฺฐิสตฺถาทีสุ อญฺญตรํฯ สเจ อุจฺจาเรยฺยาติ สเจ ปหรณาการํ ทสฺเสตฺวา อุกฺขิเปยฺย, อิทํ ‘‘กายํ วา กายปฏิพทฺธํ วา’’ติ อิเมหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ตสฺสาติ อุจฺจาริตกายาทิกสฺสฯ อุคฺคิรณปจฺจยาติ อุกฺขิปนการณาฯ

[1742] อสมฺปหริตุกาเมนาติ ปหารทานํ อนิจฺฉนฺเตนฯ ทินฺนตฺตาติ ปหารสฺส ทินฺนตฺตาฯ อปฺปหริตุกามตฺตา ปุริมสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ น โหติ, อุคฺคิริตุกามตาย กตปโยคสฺส อุคฺคิรณมตฺเต อฏฺฐตฺวา ปหารสฺส ทินฺนตฺตา อิมินาปิ ปาจิตฺติยํ น โหติ, อชฺฌาสยสฺส, ปโยคสฺส จ อสุทฺธตฺตา อนาปตฺติยาปิ น ภวิตพฺพนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ

[1743] สเจ เตน ปหาเรน ภิกฺขุโน หตฺถาทีสุปิ ยํ กิญฺจิ องฺคํ ภิชฺชติ, ปหฏสฺส ปหารทายกสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[1744] เสโส วินิจฺฉโย ‘‘โมกฺขาธิปฺปาโย’’ติอาทิโก อิธ อวุตฺโต วินิจฺฉโย สมุฏฺฐานาทินา สทฺธิํ อนนฺตเร วุตฺตนเยน วินยญฺญุนา เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ

‘‘ติรจฺฉานาทีนํ วจฺจกรณาทิํ ทิสฺวาน ปลาเปตุกามตาย กุชฺฌิตฺวาปิ อุคฺคิรนฺตสฺส โมกฺขาธิปฺปาโย เอวา’’ติ วทนฺติฯ

ตลสตฺติกถาวณฺณนาฯ

[1745] อมูลเกนาติ ทิฏฺฐาทิมูลวิรหิเตน, เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ เสโสฯ สงฺฆาทิเสเสนาติ เตรสนฺนํ อญฺญตเรนฯ ตสฺสาติ โจทกสฺส, โจทาปกสฺส วา ปาปภิกฺขุโนฯ สเจ จุทิตโก ตสฺมิํ ขเณ ‘‘เอส มํ โจเทตี’’ติ ชานาติ, ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา, อิมินา ‘‘สเจ เอวํ น ชานาติ, จิเรน วา ชานาติ, ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ สิทฺธํฯ

[1746] ตตฺถาติ อุปสมฺปนฺเนฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ เวมติโก…เป.… อนุปสมฺปนฺนสญฺญี อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 462) ติกปาจิตฺติยํ ฯ ทิฏฺฐาจารวิปตฺติยา โจทโก ทุกฺกฏาปตฺตีติ อมูลิกาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา อนุทฺธํเสนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[1747] ‘‘ตถาสญฺญิสฺส อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ตถาสญฺญิสฺสาติ สมูลกสญฺญิสฺสฯ

อมูลกกถาวณฺณนาฯ

[1748-9] สญฺจิจฺจาติ ตสฺส ปริปุณฺณวีสติวสฺสาทิภาวํ ชานนฺโตเยวฯ

ภิกฺขุโนติ เอตฺถ ‘‘อญฺญสฺสา’’ติ เสโส ฯ อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มญฺเญติ เอตฺถ ‘‘มญฺเญ’’ติ อิมินา ปริกปฺปตฺถวาจินา นิปาเตน ‘‘อุทกํ มญฺเญ อาทิตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 383) วิย มุสาวาทาปตฺติยา อวิสยตํ ทีเปติฯ หิเตสิตาย อนุสิฏฺฐิทานาทิเก ตถารูเป อญฺญสฺมิํ ปจฺจเย การเณ อสติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มญฺเญ’’ อิติ เอวมาทินา อญฺญสฺส ภิกฺขุโน โย ภิกฺขุ สเจ สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทยฺย, ตสฺส เอวํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ภิกฺขุโน วาจาย วาจาย ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนาฯ

[1750] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญี สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสฯ เวมติโก…เป.… อนุปสมฺปนฺนสญฺญี สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทหติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 467) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเน จฯ ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสน ติกทุกฺกฏํฯ วชฺชเมว วชฺชตาฯ

[1751] หิเตสิตาย ภาสโตติ สมฺพนฺโธฯ มา เอวนฺติ เอตฺถ ‘‘กโรหี’’ติ เสโส, ปุนปิ มา เอวํ กโรหีติ อตฺโถฯ ‘‘อหํ ตํ อิตฺถิยา สห นิสินฺนํ มญฺเญ, ตยา วิกาเล ภุตฺตํ มญฺเญ, ปุน มา เอวํ กโรหิ’’ อิติ หิเตสิตาย ภาสโต อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

สญฺจิจฺจกถาวณฺณนาฯ

[1753] ภณฺฑนํ นาม กลโห, ภณฺฑนํ ชาตํ เยสนฺติ วิคฺคโห, ชาตภณฺฑนานนฺติ อตฺโถ, ‘‘วจน’’นฺติ เสโสฯ โสตุํ อุปสฺสุติํ ติฏฺเฐยฺยาติ โยชนาฯ อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ หิ อุปสฺสุติ, ฐานํ, ยํ ฐานํ อุปคเตน สกฺกา โหติ กเถนฺตานํ สทฺทํ โสตุํ, ตตฺถาติ อตฺโถฯ

โย ปน ภิกฺขุ ภณฺฑนชาตานํ ภิกฺขูนํ วจนํ โสตุํ อุปสฺสุติํ สเจ ติฏฺเฐยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ

[1754] โจเทตุกามตาย คจฺฉโต อสฺสาติ โยชนาฯ

[1755] โสตุนฺติ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตานํ ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํฯ โอหียนฺตสฺสาติ ปกติคมนํ หาเปตฺวา โอสกฺกนฺตสฺสฯ ปุรโต คจฺฉโต ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ คจฺฉโต ตุริตํ วาปีติ ปุรโต คจฺฉนฺตานํ ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํ ปจฺฉโต สีฆํ คจฺฉนฺตสฺสาปิฯ อยเมว วินิจฺฉโยติ ปเท ปเท อยํ เอว วินิจฺฉโยฯ

[1756] อตฺตโน ฐิโตกาสนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุกฺกาสิตฺวาปิ วาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวา วาฯ เอตฺถ อหนฺติ วา วตฺวา ญาเปตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[1757] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสนฯ เสเส จาติ อนุปสมฺปนฺเนฯ ติกทุกฺกฏํ อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสญฺญิเวมติกอนุปสมฺปนฺนสญฺญีนํ วเสนฯ

[1758] โอรมิสฺสนฺติ มยา คหิตทุคฺคาหโต วิรมิสฺสามิฯ

[1759] กายจิตฺตโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐานโต เถยฺยสตฺถสมุฏฺฐานํฯ สิยา กิริยํ โสตุกามตาย คมนวเสน, สิยา อกิริยํ ฐิตฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา มนฺตยมานํ อชานาปนวเสน, เตนาห ‘‘อิทํ โหติ กฺริยากฺริย’’นฺติฯ

คมเนน สิชฺฌนโต กายกมฺมํ ฯ ตุณฺหีภาเวน สิชฺฌนโต วจีกมฺมํฯ สโทสนฺติ สาวชฺชํ, อกุสลจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อุปสฺสุติกถาวณฺณนาฯ

[1760] ธมฺมิกานนฺติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตานํฯ กมฺมานนฺติ อปโลกนกมฺมํ, ญตฺติกมฺมํ, ญตฺติทุติยกมฺมํ, ญตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ขียตีติ อรุจิํ ปกาเสติฯ

[1761] อุภยตฺถาติ อธมฺเม, ธมฺเม จฯ

[1762] อธมฺเมนาติ เอตฺถ ‘‘กมฺเมนา’’ติ เสโส, ธมฺมวิรุทฺเธน กมฺเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘กมฺมสฺมิ’’นฺติ อิทํ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา ‘‘กมฺเมนา’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํฯ วคฺเคนาติ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺตี’’ติ (มหาว. 387) วุตฺตสามคฺคิลกฺขณสฺส วิรุทฺธตฺตา อสมคฺเคน, เอตฺถ ‘‘สงฺเฆนา’’ติ เสโสฯ ‘‘ตถา อกมฺมารหสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘อธมฺเมน กมฺเมน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ‘‘อสมคฺเคน สงฺเฆน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ‘‘อธมฺเมน กมฺเมน วคฺเคน สงฺเฆน อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ตถา ‘‘อกมฺมารหสฺส อิเม กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ จ ญตฺวา โย ขียติ, ตสฺส จ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนาฯ

กมฺมปฏิพาหนกถาวณฺณนาฯ

[1764-5] อาโรจิตํ วตฺถุ ยาว น วินิจฺฉิตํ วาติ โยชนา, ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ อตฺตโน กถา กถิตา, อนุวิชฺชโก สมฺมโต, เอตฺตาวตาปิ วตฺถุเมว อาโรจิตํ โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 481) อฏฺฐกถาย วุตฺตตฺตา อาโรจิตํ วตฺถุ ยาว น วินิจฺฉิตํ โหตีติ อตฺโถฯ

ญตฺติ วา ฐปิตา , กมฺมวาจา นิฏฺฐํ ยาว น คจฺฉติ, เอตสฺมิํ…เป.…โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[1766] ฉนฺทํ อทตฺวา หตฺถปาเส ชหิเต ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ

[1767-9] อธมฺเมปิ กมฺมสฺมิํ ธมฺมกมฺมนฺติ สญฺญิโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ธมฺมกมฺเม จ อธมฺมกมฺมสญฺญิโน อนาปตฺติ อิธ น วุตฺตา, ปาฬิยํ ปน วุตฺตตฺตา อิธาปิ โยเชตพฺพาฯ ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ สญฺญิโน คจฺฉโต จ โย วา คิลาโน โหติ, ตสฺส คจฺฉโต จ คิลานสฺส กรณีเย สติ คจฺฉโต จ กมฺมํ นโกเปตุกามสฺส คจฺฉโต จ ปสฺสาวนาทินา ปีฬิตสฺส คจฺฉโต จ ‘‘อาคมิสฺสามิ’’อิติ เอวํ คจฺฉโตปิ น โทสตาติ โยชนาฯ ตตฺถ โทโส เอว โทสตา, อาปตฺติ, นโทสตา อนาปตฺติฯ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา คมเนน, ฉนฺทสฺส อทาเนน จ อาปชฺชนโต กฺริยากฺริยํฯ

ฉนฺทํอทตฺวาคมนกถาวณฺณนาฯ

[1770-1] สมคฺเคน สงฺเฆน สทฺธินฺติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ฐิเตน สงฺเฆน สทฺธิํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สมคฺโค นาม สงฺโฆ สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ฐิโต’’ติ (ปาจิ. 486)ฯ จีวรนฺติ วิกปฺปนุปคมาหฯ ยถาห ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ จีวรานํ อญฺญตรํ จีวรํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปาจิ. 486)ฯ สมฺมตสฺสาติ เสนาสนปญฺญาปกาทิสมฺมุติํ ปตฺเตสุ อญฺญตรสฺสฯ ขียตีติ ‘‘โย โย มิตฺโต, ตสฺส ตสฺส เทนฺตี’’ติอาทินา นเยน อวณฺณํ ภณติฯ

ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ

[1772-4] สงฺเฆนาสมฺมตสฺสาปิ จีวรํ, อญฺญเมว วา ตเถว สมคฺเคน สงฺเฆน ทตฺวา ขียติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อนุปสมฺปนฺเน ตเถว สมคฺเคน สงฺเฆน ทินฺเน สพฺพตฺถ จีวเร, อญฺญปริกฺขาเร จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อนุปสมฺปนฺเนติ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมํ, อนุปสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺโถฯ

สภาวโต ฉนฺทาทีนํ วเสเนว กโรนฺตํ ขียนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ นยา วินิจฺฉยกฺกมาฯ

ทุพฺพลกถาวณฺณนาฯ

[1775] อิทํ ทฺวาทสมนฺติ สมฺพนฺโธ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 490) อิมํ ทฺวาทสมํ สิกฺขาปทนฺติ อตฺโถฯ ติํสกกณฺฑสฺมิํ นิสฺสคฺคิยกณฺเฑฯ อนฺติเมนาติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปเทนา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ จ-สทฺโท เอวการตฺโถฯ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 658) อิมินา อนฺติเมเนว สิกฺขาปเทน สพฺพถา สพฺพํ วตฺตพฺพํ ตุลฺยนฺติ โยชนาฯ อยเมว วิเสสตาติ เอตฺถ วิเสโสเยว วิเสสตา, อยเมว วิเสโสติ อตฺโถฯ

[1776] ตตฺถาติ ตสฺมิํ นิสฺสคฺคิยาวสาเน สิกฺขาปเทฯ อตฺตโน ปริณามนาติ อตฺตโน ปริณามนเหตุฯ

ปริณามนกถาวณฺณนาฯ

สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ

[1777-8] โย ปน ภิกฺขุ เทวิยา วาปิ รญฺโญ วาปิ อวิทิตาคมโน อปฺปฏิสํวิทิตาคมโน สยนียฆรา ราชสฺมิํ อนิกฺขนฺเต, เทวิยา อนิกฺขนฺตาย ตสฺส สยนียฆรสฺส อุมฺมารํ อินฺทขีลํ สเจ อติกฺกเมยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปฐเม ปาเท ทุกฺกฏํ สิยา, ทุติเย ปาเท ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนาฯ

[1779] ปฏิสํวิทิเตติ อตฺตโน อาคมเน นิเวทิเตฯ เนวปฏิสํวิทิตสญฺญิโนติ อนิเวทิตสญฺญิโนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปฏิสํวิทิตาคมเนฯ เวมติกสฺสาติ ‘‘ปฏิสํวิทิตํ นุ โข, น ปฏิสํวิทิตํ นุ โข’’ติ สํสยมาปนฺนสฺสฯ

[1780-1] เนว ขตฺติยสฺส อปฺปฏิสํวิทิเตปิ วา น ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส อปฺปฏิสํวิทิเตปิ วา ปวิสโต น โทโสติ โยชนา, เอวรูปานํ อนิเวทิเตปิ ปวิสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

อุโภสุ ราชินิ จ เทวิยา จ สยนิฆรโต พหิ นิกฺขนฺเตสุ ปวิสโตปิ วา อุภินฺนํ อญฺญตรสฺมิํ นิกฺขนฺเต ปวิสโตปิ วา น โทโสติ โยชนาฯ กถิเนนาติ เอตฺถ ‘‘สมุฏฺฐานาทินา สม’’นฺติ เสโส, อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานาทิวเสน กถินสิกฺขาปเทน สมานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สยนียฆรปฺปเวโส กฺริยํฯ อปฺปฏิสํเวทนํ อกฺริยํฯ

อนฺเตปุรกถาวณฺณนาฯ

[1782] รชตํ , ชาตรูปํ วา อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส, อุคฺคณฺหาปยโตปิ วา ตสฺส นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ โยชนาฯ

[1783] คณปุคฺคลสงฺฆานํ อตฺถาย เจติเย นวกมฺมสฺส อตฺถาย อุคฺคณฺหาปยโต, อุคฺคณฺหโตปิ วา ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนาฯ ชาตรูปรชตานํ สรูปํ นิสฺสคฺคิเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[1784] มุตฺตาทิรตนมฺปิ วุตฺตสรูปเมวฯ สงฺฆาทีนมฺปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คณปุคฺคลเจติยานํ สงฺคโหฯ

[1785-6] ยํ กิญฺจิ คิหิสนฺตกํ สเจ กปฺปิยวตฺถุ วา โหตุ, อกปฺปิยวตฺถุ วาปิ โหตุ, มาตุกณฺณปิฬนฺธนํ ตาลปณฺณมฺปิ วา โหตุ, ภณฺฑาคาริกสีเสน ปฏิสามยโต ตสฺส ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ

[1787] น นิเธตพฺพเมวาติ น ปฏิสาเมตพฺพเมวฯ

[1788] เอโส หิ ยสฺมา ปลิโพโธ นาม, ตสฺมา ฐเปตุํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[1789] อนุญฺญาเต ฐาเนติ เอตฺถ ‘‘ปติต’’นฺติ เสโสฯ เอตฺถ อนุญฺญาตฏฺฐานํ นาม อชฺฌาราโม วา อชฺฌาวสโถ วาฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา นิกฺขิปิตุํ ‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ (ปาจิ. 504)ฯ เอตฺถ จ อชฺฌาราโม นาม ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโตฯ อชฺฌาวสโถ นาม ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส มุสลปาตพฺภนฺตรํฯ ‘‘อุคฺคเหตฺวา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ, อุคฺคหาเปตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติฯ

[1790-1] อนุญฺญาเต ปน ฐาเน ยถาวุตฺตอชฺฌารามาทิเก ฐาเน รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ วา สยนภณฺฑํ วา คเหตฺวา นิกฺขิปนฺตสฺส, รตนสมฺมตํ วิสฺสาสํ คณฺหนฺตสฺส จ ตาวกาลิกเมว วา คณฺหนฺตสฺส อุภยตฺถ อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ น โทโสติ โยชนาฯ

สญฺจริตฺตสโมทยนฺติ เอตฺถ ‘‘สมุฏฺฐานาทินา อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติ วตฺตพฺพํ, อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺฐานาทินา สญฺจริตฺตสมชาติกนฺติ อตฺโถฯ

รตนกถาวณฺณนาฯ

[1792] ปุเรติ ปุพฺพภาเคฯ

[1793-4] สนฺตนฺติ จาริตฺตสิกฺขาปเท วุตฺตสรูปํฯ อนาปุจฺฉาติ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวาฯ ปจฺจยํ วินาติ ตาทิสํ อจฺจายิกํ กรณียํ วินาฯ ปริกฺเขโปกฺกเมติ ปริกฺเขปสฺส อนฺโตปเวเสฯ อุปจาโรกฺกเมติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

[1795] อถาติ วากฺยนฺตรารมฺเภฯ

[1796] ตโต อญฺญนฺติ ปฐมํ วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉิตฺวา ตโต ปวิฏฺฐคามโต อญฺญํ คามํฯ ปุน ตโตติ ทุติยคามมาหฯ กตฺถจิ โปตฺถเก ‘‘อาปุจฺฉเน กิจฺจ’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘อาปุจฺฉนกิจฺจ’’นฺติ ปาโฐเยว ปน ยุตฺตตโรฯ ยถาอากงฺขิตปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คามสเตปิ วา’’ติฯ

[1797] ปสฺสมฺเภตฺวานาติ ปฏิวิโนเทตฺวาฯ อนฺตรา อญฺญํ คามํ ปวิสนฺติ เจติ โยชนาฯ

[1798-9] กุลฆเร วา อญฺญตฺถ อาสนสาลาย วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา โย ภิกฺขุ สปฺปิภิกฺขาย วา เตลภิกฺขาย วา สเจ จริตุกาโม สิยาติ โยชนาฯ

ปสฺเสติ ปกติวจนสวนารเห อตฺตโน สมีเป, เอเตเนว เอตฺตกา ฐานา ทูรีภูโต อสนฺโต นาม โหตีติ พฺยติเรกโต ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ อสนฺเตติ อวิชฺชมาเน วา วุตฺตปฺปมาณโต ทูรีภูเต วาฯ นตฺถีติ เอตฺถ ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ เสโสฯ

[1802] อโนกฺกมฺมาติ อนุปสกฺกิตฺวาฯ มคฺคาติ คนฺตพฺพมคฺคาฯ

[1803] ติกปาจิตฺติยนฺติ วิกาเล วิกาลสญฺญิเวมติกกาลสญฺญีนํ วเสน ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ

[1804] อจฺจายิเก กิจฺเจ วาปีติ สปฺปทฏฺฐาทีนํ เภสชฺชปริเยสนาทิเก อจิรายิตพฺพกิจฺเจ สติ คจฺฉโตฯ

[1805] อนฺตรารามนฺติ คามพฺภนฺตเร สงฺฆารามํฯ ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํฯ ติตฺถิยานํ อุปสฺสยนฺติ ติตฺถิยารามํฯ

[1806-7] อนฺตรารามาทิคมเน น เกวลํ อนาปุจฺฉา คจฺฉโตเยว, กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา, สงฺฆาฏิํ อปารุปิตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ

อาปทาสุปีติ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อาคจฺฉติ, เมโฆ วา อุฏฺเฐติ, อญฺโญ วา โกจิ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุปิ พหิคามโต อนฺโตคามํ คจฺฉโต อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

วิกาลคามปฺปเวสนกถาวณฺณนาฯ

[1808] อฏฺฐิทนฺตมยํ วาปิ วิสาณชํ วาปิ สูจิฆรนฺติ โยชนาฯ อฏฺฐิ นาม ยํ กิญฺจิ อฏฺฐิฯ ทนฺโตติ หตฺถิทนฺโตฯ วิสาณํ นาม ยํ กิญฺจิ วิสาณํฯ

[1809] ลาเภติ ปฏิลาเภฯ เภทนกนฺติ เภทนเมว เภทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปฐมํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา เทเสตพฺพตฺตา ตํ เภทนกํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส อตฺถีติ เภทนกํ, ปาจิตฺติยํ, อสฺสตฺถิอตฺเถ อ-การปจฺจโยฯ

[1810-1] ‘‘อนาปตฺติ อรณิเก’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อรณิเกติ อรณิธนุเกฯ วิเธติ กายพนฺธนสฺส วิธเกฯ อญฺชนิกาติ อญฺชนินาฬิกาฯ ทกปุญฺฉนิยาติ นหาตสฺส คตฺเต อุทกปุญฺฉนเปสิกายฯ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเกฯ

สูจิฆรกถาวณฺณนาฯ

[1812-3] มญฺจปีฐสรูปํ ทุติเย ภูตคามวคฺเค จตุตฺถสิกฺขาปเท วุตฺตเมวฯ ‘‘สุคตงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปาทก’’นฺติ อฏฺฐงฺคุลปาทกสฺส อาคตตฺตา ‘‘อฏฺฐงฺคุลปฺปมาเณนา’’ติ เอตฺถ ‘‘ปาเทนา’’ติ เสโสฯ

เหฏฺฐิมาฏนินฺติ อฏนิยา เหฏฺฐิมตลํฯ อฏนิยา เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมาฏนี, ตํ ฐเปตฺวา, อญฺญตฺร เหฏฺฐิมาย อฏนิยาติ วุตฺตํ โหติฯ เทสนาปุพฺพภาคิเยน มญฺจปาทจฺเฉเทน สห วตฺตตีติ สจฺเฉทาฯ ตํ ปมาณํฯ อติกฺกมโตติ อติกฺกามยโต, คาถาพนฺธวเสน ย-การโลโปฯ

[1815] ปมาเณน กโรนฺตสฺสาติ อฏนิยา เหฏฺฐา วฑฺฒกิรตนปฺปมาเณน ปาเทน โยเชตฺวา กโรนฺตสฺส, เอเตเนว ‘‘อูนกํ กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ อุปลกฺขิตํฯ ตสฺสาติ ตสฺส อปฺปมาณิกสฺสฯ ฉินฺทิตฺวาติ อฏนิโต เหฏฺฐา วฑฺฒกิรตนาติริตฺตํ ฐานํ ฉินฺทิตฺวาฯ

[1816] ปมาณโต นิขณิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อธิก’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, ปมาณโต อธิกํ ฐานํ นิขณิตฺวา, อนฺโตภูมิํ ปเวเสตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุตฺตานํ วาปีติ อุทฺธํ ปาทํ กตฺวา ภูมิยํ วา ทารุฆฏิกาสุ วา ฐเปตฺวาฯ อฏฺฏํ วา พนฺธิตฺวา ปริภุญฺชโตติ อุกฺขิปิตฺวา ตุลาสงฺฆาเฏ ฐเปตฺวา อฏฺฏํ พนฺธิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

มญฺจกถาวณฺณนาฯ

[1817] ตูลํ โอนทฺธเมตฺถาติ ตูโลนทฺธํ, ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ จิมิลิกาย โอนทฺธํ, ‘‘ตูลํ นาม ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (ปาจิ. 528) วุตฺตตูลานํ อญฺญตรํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ ปิโลติกาย สิพฺพิตฺวา กตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โปฏกิตูลนฺติ เอรกตูลาทิ ยํ กิญฺจิ ติณชาตีนํ ตูลํฯ อุทฺทาลนเมว อุทฺทาลนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อุทฺทาลนกนฺติ วุตฺตนยเมวฯ อติกฺกนฺตา อีติ อุปทฺทโว เยน โส อนีติ, ภควา, เตน อนีตินาฯ

[1818] อาโยเคติ อาโยคปตฺเตฯ พนฺธเนติ กายพนฺธเนฯ อํสพทฺธเกติ อํสพนฺธนเกฯ พิพฺโพหเนติ อุปธาเนฯ ถวิกาติ ปตฺตถวิกาฯ ถวิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สิปาฏิกาทีนํ สงฺคโหฯ ถวิกาทีสุ ตูโลนทฺเธสุ ปริภุตฺเตสุ ภิกฺขุโน อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

[1819] อญฺเญน จ กตนฺติ เอตฺถ ‘‘มญฺจํ วา ปีฐํ วา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติฯ อุทฺทาเลตฺวาติ ปิโลติกํ อุปฺปาเฏตฺวา ตูลํ อปเนตฺวาฯ นยาติ สมุฏฺฐานาทโยฯ

ตูโลนทฺธกถาวณฺณนาฯ

[1820] นิสีทนนฺติ นิสีทนจีวรํฯ

ปมาณโตติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺเว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทิยฑฺฒํ , ทสา วิทตฺถี’’ติ (ปาจิ. 531) วุตฺตปมาณโตฯ ปมาณาติกฺกเม ปโยเค ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนาฯ

[1821] สจฺเฉทนฺติ ปมาณโต อติริตฺตปเทสสฺส เฉทนกิริยาสหิตปฏิกมฺมํ ปาจิตฺติยมุทีริตนฺติ อตฺโถฯ ตสฺสาติ นิสีทนสฺสฯ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ผาเลตฺวา ติสฺโส ทสา กาตพฺพา สิยุนฺติ โยชนาฯ

[1822] ตทูนกนฺติ ตโต ปมาณโต อูนกํฯ วิตานาทิํ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อตฺถรณสาณิปาการภิสิพิพฺโพหนานํ สงฺคโหฯ ‘‘สญฺจริตฺตสมา นยา’’ติ อิทํ วุตฺตตฺถเมวฯ

นิสีทนกถาวณฺณนาฯ

[1823] โรเคติ กณฺฑุปิฬกาทิโรเค สติฯ ยถาห ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ยสฺส กณฺฑุ วา ปิฬกาวา อสฺสาโว วา ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธ, ตสฺส กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (มหาว. 354)ฯ เอตฺถ กณฺฑูติ กจฺฉุฯ ปิฬกาติ โลหิตตุณฺฑิกา สุขุมปิฬกาฯ อสฺสาโวติ อริสภคนฺทลมธุเมหาทิวเสน อสุจิปคฺฆรณํฯ ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธติ มหาปิฬกาพาโธ วุจฺจติฯ ปมาณโตติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. 538) วุตฺตปฺปมาณโตฯ

กณฺฑุปฏิจฺฉาทิกถาวณฺณนาฯ

[1825] ปมาเณเนวาติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ อฑฺฒเตยฺยา’’ติ (ปาจิ. 543) วุตฺตปฺปมาเณเนวฯ

ปมาณาติกฺกเมติ วสฺสิกสาฏิกาย ยถาวุตฺตปมาณโต อติกฺกมเน, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ ตสฺส ภิกฺขุสฺสฯ นโยติ เฉทนปาจิตฺติยาทิโก วินิจฺฉยนโยฯ

วสฺสิกสาฏิกกถาวณฺณนาฯ

[1826] สุคตสฺส จีวเรน ตุลฺยปฺปมาณํ จีวรํ โย ภิกฺขุ สเจ กาเรยฺย, ตสฺส จีวรสฺส กรเณ ตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนาฯ ตุลฺยํ ปมาณํ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ

[1827] อตฺตโน วตฺถานํ กรณการาปนํ วินา อญฺญโต ปฏิลาโภ นาม นตฺถิ, สูจิกมฺมปริโยสาเน จีวรสรูปสฺส ปฏิลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภติ วิญฺญายติฯ

[1828] ตสฺสาติ ยํ ‘‘สุคตสฺส จีวเรนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส สุคตจีวรสฺสฯ ทีฆโส ปมาเณน สุคตสฺส วิทตฺถิยา นว วิทตฺถิโย, ติริยํ ปมาเณน ฉ วิทตฺถิโย วินิทฺทิฏฺฐา สิกฺขาปเทเยว กถิตาติ โยชนาฯ

นนฺทกถาวณฺณนาฯ

ราชวคฺโค นวโมฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วินยปิฏเก

วินยวินิจฺฉย-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)