นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา

[551] เอวํ อนิยตกถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิสฺสคฺคิยกถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โขม’’นฺติอาทิ ฯ โขมนฺติ เอวํนามกํ จีวรํฯ โขมนฺติ คจฺฉวิเสสสฺส นามํ, ตสฺส วาเกหิ กตจีวรํ การโณปจารโวหารวเสน ‘‘โขม’’นฺติ วุตฺตํฯ กปฺปาสนฺติ กปฺปาสสุตฺตมยํ จีวรํ, อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว ‘‘กปฺปาส’’นฺติ วุจฺจติฯ โกเสยฺยํ นาม โกสการกิมิโกสํ, โกเสน นิพฺพตฺตํ สุตฺตํ โกเสยฺยํฯ อิธ ปน เตน โกเสยฺยสุตฺเตน นิพฺพตฺตํ จีวรํ ‘‘โกเสยฺย’’นฺติ วุตฺตํฯ สาณนฺติ สาณวากสุตฺเตหิ วายิตฺวา กตจีวรํฯ อิทญฺจ โขมํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ภงฺคนฺติ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ, เอกจฺจานิ วา มิสฺเสตฺวา กตจีวรํฯ อิทมฺปิ กรณปฺปกาเรน ลทฺธนามกํฯ ‘‘ภงฺคํ นาม เอกา คจฺฉชาติ, ตสฺสา วากมยสุตฺเตหิ วายิตฺวา กตจีวร’’นฺติ เกจิฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข โขมํ วิย คเหตพฺพํฯ กมฺพลนฺติ มนุสฺสโลมวาฬโลมํ วินา เสสโลเมหิ วายิตฺวา กตจีวรํ วุตฺตนฺติฯ อิทํ ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ จีวรานํ อญฺญตรํ จีวร’’นฺติ (ปารา. 463) ปทภาชเน จ ‘‘โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺค’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.462-463) อฏฺฐกถาย จ วุตฺตํ สนฺธายาหฯ ‘‘ชาติโต’’ติ อิทํ ปมาณาทิเภทสฺส วกฺขมานตฺตา วุตฺตํฯ ชาติโตติ โขมาทิสามญฺญโตฯ สามญฺญญฺหิ ‘‘ชาตี’’ติ วุจฺจติฯ ทีฆรสฺสถูลสุขุมนีลปีตาทิเภทภินฺนานํ สพฺเพสํ วตฺถาวยวานํ สงฺคาหิกโขมสุตฺตมยตาสามญฺญํ ชาตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[552] ทุกูลนฺติ เอวํนามกํ รุกฺขวากมยจีวรํฯ ปตฺตุณฺณนฺติ ปตฺตุณฺณเทเส สญฺชาตวตฺถํฯ ‘‘ปตฺตุณฺณํ โกเสยฺยวิเสโส’’ติ อภิธานโกเส วุตฺตํฯ จินนฺติ จินเทเส อุปฺปนฺนวตฺถํฯ โสมารปฏฺฏกนฺติ โสมารเทเส อุปฺปนฺนวตฺถํฯ ‘‘โสมารจินปฏก’’นฺติปิ ลิขนฺติ, โสเยวตฺโถฯ อิทฺธิชนฺติ เอหิภิกฺขูนํ ปุญฺญิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ จีวรํฯ เทวทินฺนนฺติ เทวตาหิ ทินฺนํ จีวรํฯ ตญฺหิ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ, ชาลินิยา เทวกญฺญาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํฯ ตสฺสาติ ชาติโต ฉพฺพิธสฺส กปฺปิยจีวรสฺสฯ อิทํ ฉพฺพิธจีวรํ ยถารหํ อนุโลมิกํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทุกูลญฺหิ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา, ปตฺตุณฺณาทีนิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา, อิทฺธิชมฺปิ โขมาทีนํเยว อญฺญตรํ โหตีติ เตสํ อนุโลมํ, เทวทินฺนมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสํ อญฺญตรภาวโตฯ ยถาห –

‘‘สาณสฺส ตุ ทุกูลญฺหิ, อิทฺธิชํ เทวทินฺนกํ;

โขมาทีนํวสิฏฺฐํตุ, โกเสยฺยสฺสานุโลมิก’’นฺติฯ

[553] ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรนฺติ ปมาณยุตฺตํ สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺฐิตจีวรสฺเสว นามตฺตา ตเทว วุจฺจติฯ คณนวเสน ยํ กิญฺจิ จีวรตฺตยํ น วตฺตพฺพํฯ สมุทฺเทกเทโสปิ ยถา ‘‘สมุทฺโท’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อธิฏฺฐิเตสุ ตีสุ จีวเรสุ อญฺญตรํ ‘‘ติจีวร’’นฺติ วุจฺจติฯ

ปริกฺขารโจฬนฺติ สงฺฆาฏิอาทิวิสิฏฺฐนาเมหิ อนธิฏฺฐิตํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว อายาเมน อฏฺฐงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวร’’นฺติ (ปารา. 358) อนุญฺญาตํ ปจฺฉิมจีวรปริยนฺตํ กตฺวา กตากตสฺส ยสฺส กสฺสจิ จีวรสฺส รุฬฺหิสญฺญาฯ

มุขํ สนฺทมานลาลํ ปุญฺฉติ เอเตนาติ มุขปุญฺฉนนฺติ กโปลโต นิจฺจํ สนฺทมานลาลานํ ปุญฺฉนตฺถาย อนุญฺญาตสฺส จีวรวิเสสสฺส นามํฯ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ จ ภิกฺขูนํ อตฺถริตฺวา นิสีทิตุํ อนุญฺญาตสฺส จีวรสฺส นามํฯ อธิฏฺเฐยฺยาติ ‘‘อิมํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ’’นฺติอาทินา (วิ. วิ. 585) วกฺขมานนเยน นามํ คเหตฺวา อธิฏฺเฐยฺยาติ อตฺโถฯ ปจฺจตฺถรณเมว จาติ สงฺฆิเก มญฺจปีเฐ สรีรสมฺผุสเนน อาปชฺชิตพฺพาย อาปตฺติยา โมจนตฺถาย ตตฺถ อตฺถริตฺวา ปริโภคตฺถาย อนุญฺญาตํ ปจฺจตฺถรณจีวรญฺจฯ

[554] เอกาหนฺติ วสนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ติจีวรนฺติ ติจีวเรนฯ วิปฺปวเสยฺยาติ ‘‘สงฺฆาฏิยา วา อุตฺตราสงฺเคน วา อนฺตรวาสเกน วา’’ติ (ปารา. 476) วุตฺตตฺตา เอกเทเส สมุทาโยปจารวเสน อวยวสฺส วจนโต ติณฺณํ จีวรานํ อญฺญตเรนาติปิ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วินา’’ติ อิทํ ปจฺจามสติฯ อธิฏฺฐาติ อธิฏฺฐายาติ คเหตพฺพํ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติ (ม. นิ. 1.22, 23; อ. นิ. 6.58) ยถา, เอตฺถ ‘‘วฬญฺชิยมาน’’นฺติ เสโส, อธิฏฺฐาย วฬญฺชิยมานํ นิสีทนํ ตถา วินา จตุมาสํ น วเสยฺยาติ โยชนาฯ

[555] กปฺปิยนฺติ กปฺปิยการณํ นีลาทิวณฺณเภทกรณํฯ กปฺปิยนฺติ จ การเณ การิยูปจาเรน คเหตพฺพํฯ

พินฺทุํ ทตฺวาติ ‘‘นีลํ วา กทฺทมํ วา กาฬสามํ วา’’ติ (ปาจิ. 368) วุตฺตโลหมลาทินา เยน เกนจิปิ มงฺคุลปิฏฺฐิปฺปมาณาทิกํ พินฺทุํ ทตฺวาฯ ตตฺถาติ เตสุ อธิฏฺฐาตพฺเพสุ ติจีวราทีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ติจีวรนฺติ นิทฺธาริตพฺพํฯ อุปปนฺนนฺติ ยุตฺตํฯ ปมาเณนาติ อนนฺตรํ วกฺขมาเนน ปมาเณนฯ อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน นามํ วตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพํฯ เอวกาเรน ปน นามํ วตฺวา น วิกปฺเปตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ เอส นโย เสสจีวเรสุปิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ติจีวรํ อธิฏฺฐาตุํ, น วิกปฺเปตุ’’นฺติอาทิ (มหาว. 358)ฯ ตสฺมา ติจีวราทีนิ อธิฏฺฐหนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทินา นามํ วตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพํฯ วิกปฺเปนฺเตน ปน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา ตสฺส จีวรสฺส นามํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปตพฺพํฯ ติจีวรํ วา โหตุ อญฺญํ วา, ยทิ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปติ, อวิกปฺปิตํ โหติ อติเรกจีวรฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ตํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[556-7] ‘‘อุปปนฺนํ ปมาเณนา’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติอาทิฯ สงฺฆฏิตฏฺเฐน สงฺฆาฏิฯ วตฺถขณฺฑานิ สิพฺพนกมฺเมน สงฺฆเฏตฺวา กตตฺตา ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ จีวรานํ สามญฺญนามํฯ อิธ ปน รุฬฺหิยา อนฺตรวาสกาทิวิเสสนามพฺยติริตฺเต จีวรวิเสเส วตฺตติฯ มุฏฺฐิปญฺจกาติ เอตฺถ เอกาทีนมฏฺฐารสนฺตานํ สงฺขฺยาสทฺทานํ สงฺเขฺยยฺเย วตฺตมานตฺตา ปญฺจสทฺโท จีวรปฺปมาณปฺปกรณโต ลพฺภมานหตฺถสงฺขาตรตเนเยว ปวตฺตติ, เตเนว มุฏฺฐิสทฺโทปิ อุตฺตรปทโลเปน มุฏฺฐิรตเน วตฺตติฯ ปญฺจนฺนํ ปูรโณ ปญฺจโม, มุฏฺฐิยา ปญฺจโม มุฏฺฐิปญฺจโมฯ มุฏฺฐิปญฺจโม ปริมาณเมติสฺสาติ ‘‘มุฏฺฐิปญฺจมกา’’ติ วตฺตพฺเพ ม-การโลเปน ‘‘มุฏฺฐิปญฺจกา’’ติ สงฺฆาฏิ วุตฺตาฯ

มุฏฺฐิตฺติกาติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สงฺเขฺยยฺเย วตฺตมาโน ติ-สทฺโท จีวรปฺปมาณปฺปกรณโต ลพฺภมานหตฺถสงฺขาตรตเนเยว วตฺตติ, เตเนว มุฏฺฐิสทฺโทปิ อุตฺตรปทโลเปน มุฏฺฐิรตเน วตฺตติฯ ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย, มุฏฺฐิยา ตติโย มุฏฺฐิตติโย, มุฏฺฐิตติโย ปริมาณเมติสฺสาติ ‘‘มุฏฺฐิตติยกา’’ติ วตฺตพฺเพ ติย-ปจฺจยโลเปน ‘‘มุฏฺฐิตฺติกา’’ติ สงฺฆาฏิเยว วุจฺจติฯ เอวมุปริปิฯ ติริยนฺติ ติริยโตฯ

อุตฺตมนฺเตนาติ อุกฺกฏฺฐปริมาณนฺเตนฯ สตฺถุโน จีวรูนาปีติ ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณํ, ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. 548) วุตฺตปฺปมาณสุคตจีวรโต อูนาปิฯ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ตตฺตกมฺปิ วฏฺฏติ, ตโต เจ อูนํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถฯ อนฺตทฺวยสนฺทสฺสเนน อุภยมชฺเฌ ยํ ปโหนกรุจฺจนกปฺปมาณํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

[558] มุฏฺฐิปญฺจกสทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตนเยนิธ ทีฆนฺเต วตฺตติฯ มุฏฺฐิปญฺจโก ทีฆนฺโต ยสฺส, ยสฺมิํ วา ปมาเณติ วิคฺคโห, ทีฆนฺตโต มุฏฺฐิปญฺจกปฺปมาเณนาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มุฏฺฐิปญฺจม’’นฺติปิ ลิขนฺติฯ ติริยนฺตโตติ วิตฺถารนฺตโตฯ อฑฺฒหตฺโถ อฑฺโฒ อุตฺตรปทโลเปน, โส เตยฺโย ตติโย ยสฺส ปมาณสฺสาติ คเหตพฺพํ, ตํ, อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณํ โหตีติ อตฺโถฯ ทฺวิหตฺถํ วาติ ทฺเว หตฺถา ยสฺส ปมาณสฺสาติ วิคฺคโห, ทฺวิรตนปฺปมาณํ วา โหตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ ‘‘ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏติฯ ปารุปเนนปิ หิ สกฺกา นาภิํ ปฏิจฺฉาเทตุ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) อฏฺฐกถาคตตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘เสเส อนฺตรวาสเก’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตปริมาเณน ปริมิตจีวรนิทสฺสนํฯ

[559] อหตาหตกปฺปานนฺติ เอตฺถ ‘‘วตฺถาน’’นฺติ เสโสฯ อหตานํ วตฺถานนฺติ นววตฺถานํฯ อหตโต กิญฺจิ อูนานิ อหตกปฺปานิ, เตสํ นวโวหารูปคานํ กติปยโธตานํ วตฺถานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺฆาฏีติ สงฺฆาฏินามกจีวรํฯ ทิคุณาติ ทุปฏฺฏกตาฯ

[560] อุตุทฺธฏานนฺติ อติกฺกนฺตทิวสานํ, พหุกาลํ นิวาเสตฺวา ปริจฺจตฺตานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ยานิ อุตุโต อุทฺธฏานิ, เตสํ วตฺถานนฺติ คเหตพฺพํ, ติณฺณํ อุตูนมญฺญตรํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานํ ปุราณวตฺถานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จีวรานนฺติ จีวรตฺถานิ วตฺถาเนว คหิตานิฯ จตุคฺคุณาติ จตุปฏฺฏาฯ เสสา ทุเวติ อนฺตรวาสกอุตฺตราสงฺคา ทฺเวฯ ยถาสุขนฺติ ยถารุจิฯ ปํสุกูลนฺติ สุสานาทีสุ ปติตปิโลติกจีวรํฯ

[561] ‘‘ตีณิปี’’ติอาทีสุ ‘‘ติจีวเร กยิรมาเน สพฺพํ ฉินฺนกํ นปฺปโหตี’’ติ ปาฬิยํ อาคตวตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อฉินฺนก’’นฺติ (มหาว. 360) อาทิวจนโต ‘‘จีวร’’นฺติ เสโสฯ ฉินฺทิตพฺพนฺติ วตฺถานิ ฉินฺทิตฺวา สิพฺเพตฺวา กาตพฺพํฯ ปโหติ เจติ วตฺถานิ ฉินฺทิตฺวา กรเณ ยทิ จีวรสฺส ปโหติฯ สพฺเพสูติ ตีสุ จีวเรสุฯ อปฺปโหนฺเตสูติ วตฺถานํ ฉินฺทิตฺวา สิพฺพเนน อปฺปโหนฺเตสุฯ อนฺวาธิกนฺติ วตฺเถ อูนาติเรกํ อปเนตฺวา อาคนฺตุกปตฺตสงฺขาตํ อนุวาตํ จีวรสฺส ปริยนฺเต, มชฺเฌ จ ยถารหํ ทีฆรสฺสปริมาณยุตฺตํ อลฺลิยาเปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[562] อจฺฉินฺนํ วาติ ยถาวุตฺตนเยน อจฺฉินฺนํ วาฯ อนาทินฺนนฺติ อนาทินฺนอาคนฺตุกปตฺตํ ฯ ติจีวรนฺติ ตีสุ จีวเรสุ เอเกกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ทุพฺโภเคนาติ ทุฏฺฐุ ปริโภเคน ฯ ยถา ปริภุตฺตํ นสฺสติ, ตถา กิลิฏฺฐานํ โธวนาทิมกตฺวา นิวาสนาทินา ปริโภเคนฯ

[563-4] กุสินฺติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ อนุวาตํ จีวรมชฺเฌ ตาทิสเมว ทีฆปตฺตญฺจฯ วุตฺตญฺเหตํ จีวรกฺขนฺธอฏฺฐกถายํ ‘‘กุสีติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ อนุวาตาทีนํ ทีฆปตฺตานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ อฑฺฒกุสินฺติ อนุวาตสทิสํ จีวรมชฺเฌ ตตฺถ ตตฺถ รสฺสปตฺตํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อฑฺฒกุสีติ อนฺตรนฺตรา รสฺสปตฺตานํ นาม’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ มณฺฑลนฺติ เอเกกสฺมิํ ขณฺเฑ มหามณฺฑลํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มณฺฑลนฺติ ปญฺจขณฺฑิกจีวรสฺส เอเกกสฺมิํ ขณฺเฑ มหามณฺฑล’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ อฑฺฒมณฺฑลนฺติ มณฺฑลสฺส อนฺโต นิเวสิยมานํ ขุทฺทกมณฺฑลํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อฑฺฒมณฺฑลนฺติ ขุทฺทกมณฺฑล’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ วิวฏฺฏนฺติ มณฺฑลํ, อฑฺฒมณฺฑลญฺจาติ ทฺเว เอกโต กตฺวา สิพฺพิตํ เวมชฺเฌ ขณฺฑํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘วิวฏฺฏนฺติ มณฺฑลญฺจ อฑฺฒมณฺฑลญฺจ เอกโต กตฺวา สิพฺพิตํ มชฺฌิมขณฺฑ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ อนุวิวฏฺฏนฺติ มชฺฌิมขณฺฑสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ สิพฺพิตํ ตเถว ทฺวิมณฺฑลปตฺตํ ขณฺฑทฺวยํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อนุวิวฏฺฏนฺติ ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ขณฺฑานี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ พาหนฺตนฺติ เตสํ อนุวิวฏฺฏานํ พาหิรปสฺเส สิพฺพิตํ พาหิรขณฺฑทฺวยํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘พาหนฺตนฺติ เตสํ อนุวิวฏฺฏานํ พหิ เอเกกํ ขณฺฑ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ

ปญฺจนฺนํ สมาหาโร ปญฺจกํ, ทสฺสิตปฺปการปญฺจขณฺเฑหิ สิพฺพิตจีวรํ ปญฺจกํ นามฯ อาทิ-สทฺเทน สตฺตขณฺฑาทีหิ สิพฺพิตจีวรานํ คหณํฯ เตเนเวตฺถาห ‘‘กตฺตพฺพํ ตุ ติจีวร’’นฺติฯ

สตฺตขณฺฑสฺส จีวรสฺส เอกํ มชฺฌิมขณฺฑํ วิวฏฺฏนามเมว โหติ, ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ทฺเว ขณฺฑานิ จูฬานุวิวฏฺฏมหานุวิวฏฺฏสงฺขาตานิ อนุวิวฏฺฏนามาเนว โหนฺติฯ วุตฺตญฺเจตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อถ วา อนุวิวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏสฺส เอกปสฺสโต ทฺวินฺนํ, เอกปสฺสโต ทฺวินฺนนฺติ จตุนฺนมฺปิ ขณฺฑานเมตํ นาม’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ พาหนฺตนฺติ ทฺวีสุ ปริยนฺเตสุ สิพฺพนียํ พาหิรขณฺฑทฺวยํ, ตญฺจ สงฺฆเฏตฺวา พาหมตฺถเก ฐปิยมานตฺตา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย อาเธยฺเย อาธาโรปจารวเสน พาหาติ จ จีวรสฺส ปริยนฺตาวยวตฺตา ‘‘อนฺต’’นฺติ จ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘พาหนฺตนฺติ สุปฺปมาณํ จีวรํ ปารุปนฺเตน สํหริตฺวา พาหาย อุปริ ฐปิตา อุโภ อนฺตา พหิมุขา ติฏฺฐนฺติ, เตสํ เอตํ นาม’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 345)ฯ อิทํ สตฺตขณฺฑจีวรเมว มหาอฏฺฐกถายํ วิหิตนฺติ อิทานิปิ ตเทว วฏฺฏติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อยเมว หิ นโย มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺโต’’ติฯ ภิกฺขุนา กุสิํ…เป.… พาหนฺตมฺปิจาติ สพฺพํ วิธิํ ทสฺเสตฺวาว ฉินฺนํ ปญฺจกาทิปฺปเภทกํ สมณสารุปฺปํ ติจีวรํ กตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[565-6] ยถาวุตฺตวิธิํ อวิราเธตฺวา จีวรํ กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺฐาย ปริภุญฺชนฺตสฺส อธิฏฺฐานํ กถํ ภิชฺชตีติ อาห ‘‘ทาเนนา’’ติอาทิฯ ทาเนนาติ อญฺญสฺส ทาเนนฯ อจฺฉิชฺชคาเหนาติ อญฺเญน อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนฯ วิสฺสาสคฺคหเณน จาติ อตฺตนิ วิสฺสาเสน อญฺญสฺส คหเณนฯ หีนายาวตฺตเนนาติ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมเนน อญฺญสฺส ทาเน วิย จีวเร นิราลยภาเวเนว ปริจฺจตฺตาฯ

เกจิ ปน ‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมเนนาติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา ภิกฺขุ ปน วิพฺภนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺฐานํ น วิชหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ภิกฺขุนิยา หีนายาวตฺตเนนา’’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา, ภิกฺขุนิยา จ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺฐานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพนฺติ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณิภาวโตฯ

สิกฺขายาติ ภิกฺขุสิกฺขายฯ ปหาเนนาติ ปจฺจกฺขาเนนฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ปเนตฺถ สเจ ภิกฺขุลิงฺเค ฐิโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, ตสฺส กายลคฺคมฺปิจีวรํ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ ทสฺสนตฺถํ คหิตํฯ ‘‘สิกฺขาย จ ปหานโต’’ติ จ ลิขนฺติ, ตํ ‘‘หีนายาวตฺตเนนาปิ, สิกฺขาย จ ปหานโต’’ติ ปาฐกฺกเม สติ ยุชฺชติฯ ยถาวุตฺโต ปน ปาโฐ ‘‘สิกฺขาย จ ปหาเนน, หีนายาวตฺตเนนปี’’ติ ปาฐกฺกเม ยุชฺชติฯ ยถา ตถา วา โหตุ, น โกจิ วิโรโธฯ

ปจฺจุทฺธาเรนาติ จีวรสฺส ปจฺจุทฺธรเณนฯ ‘‘กาลกิริยายา’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต วินาเสนาติ จีวรสามิกสฺส ชีวิตวินาโสว วุจฺจตีติฯ ลิงฺคสฺส ปริวตฺตนาติ ภิกฺขุสฺส อิตฺถิลิงฺคปริวตฺตนา, ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺคปริวตฺตนาติ เอวํ อุภยถา ลิงฺคสฺส ปริวตฺตเนนฯ สพฺพํ นววิธมฺปิ จีวรํฯ อธิฏฺฐานนฺติ เอตฺถ ‘‘อิเมหิ อฏฺฐหี’’ติ เสโสฯ วุตฺโตวายมตฺโถ อฏฺฐกถายํ ‘‘ตตฺถ ปุริเมหิ อฏฺฐหิ สพฺพจีวรานิ อธิฏฺฐานํ วิชหนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469)ฯ ภิชฺชตีติ ปชหติฯ ฉิทฺทสฺส ภาโว ฉิทฺทภาโว, ตสฺมิํ, ฉิทฺเท สติ ฉิทฺเท ชาเตติ วุตฺตํ โหติฯ ติจีวรนฺติ ตีสุ จีวเรสุ อญฺญตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ติจีวรเมว วาติ คเหตพฺพํฯ วุตฺตญฺจ ‘‘ฉิทฺทภาเวน ปน ติจีวรสฺเสวา’’ติฯ

[567] กีวปฺปมาเณ ฉิทฺเท ชาเตติ อาห ‘‘กนิฏฺฐสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘กนิฏฺฐ…เป.… มาณก’’นฺติ อิมินา เหฏฺฐิมปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ

[568] เอโก ตนฺตุปีติ ทีฆโต วา ติริยโต วา เอกมฺปิ สุตฺตํฯ

[569] ชิณฺณฏฺฐาเน อคฺคฬํ เทนฺเตน เตจีวริเกน วตฺติตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฐม’’นฺติอาทิฯ ปฐมนฺติ ฉินฺนฏฺฐานสฺส ฉินฺทนโต ปุพฺเพเยวฯ อคฺคฬํ ทตฺวาติ วตฺถขณฺฑํ อลฺลิยาเปตฺวาฯ รกฺขตีติ เอตฺถ ‘‘อธิฏฺฐาน’’นฺติ อนุวตฺตเต, ‘‘เตจีวริโก ภิกฺขู’’ติ ลพฺภติ, เอวํ วตฺถขณฺฑํ อลฺลิยาเปนฺโต เตจีวริโก ภิกฺขุ อธิฏฺฐานํ รกฺขตีติ วุตฺตํ โหติฯ วิปริยาเยน อธิฏฺฐานํ ภินฺทตีติ ลพฺภติฯ ปฐมํ ทฺเว โกฏิโย ฆเฏตฺวาติ โยชนาฯ มชฺเฌ ชิณฺณํ อธิฏฺฐิตจีวรํ มชฺเฌ ฉินฺทนฺโต ตโต ปุพฺเพเยว ทฺเว โกฏิโย เอกโต ฆเฏตฺวา สิพฺพิตฺวาฯ ปจฺฉาติ โกฏิฆฏนโต ปจฺฉาฯ ฉินฺทตีติ มชฺฌํ อุภยโกฏิํ กาตุํ ฉินฺทติฯ รกฺขตีติ วุตฺตปฺปการเมวฯ

[570] ติจีวเร กตฺถ ชาตํ ฉิทฺทมธิฏฺฐานํ ภินฺทตีติ อาห ‘‘จตุรงฺคุลา’’ติอาทิฯ จตฺตาริ จ อฏฺฐ จ จตุรฏฺฐํ, จตุนฺนํ อฏฺฐนฺนํ วา องฺคุลานํ สมาหาโร จตุรฏฺฐงฺคุลํ, ตสฺมาติ คเหตพฺพํฯ จตุรงฺคุลา อฏฺฐงฺคุลาติ โยชนาฯ โอรนฺติ อพฺภนฺตรํฯ เอกญฺจ ทฺเว จ เอกทฺเว, เตสํ เอกทฺวินฺนํ, ‘‘จีวราน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ, เอกสฺส จีวรสฺส, ทฺวินฺนญฺจ จีวรานนฺติ โยชนาฯ ยถาสงฺขฺยานุทฺเทสวเสน เอกสฺส ติริยโต จตุรงฺคุลโต โอรํ, ทฺวินฺนํ ติริยโต อฏฺฐงฺคุลโต โอรนฺติ โยชนาฯ วากฺยทฺวเยปิ ‘‘ฉิทฺทํ ภินฺทเตวา’’ติ โยเชตพฺพํฯ

เอกสฺส จีวรสฺสาติ อนฺตรวาสกจีวรสฺสฯ ติริยโตติ วิตฺถารโตฯ จตุรงฺคุลํ โอรนฺติ จตุรงฺคุลโต อพฺภนฺตเร ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทติฯ ทฺวินฺนนฺติ อุตฺตราสงฺคสงฺฆาฏีนํฯ

ติริยโตติ วิตฺถารโตฯ อฏฺฐงฺคุลโต โอรนฺติ อฏฺฐงฺคุลโต อพฺภนฺตเรฯ ติณฺณมฺปิ ทีฆโต วิทตฺถิยา โอรํ ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทเตวาติ โยชนาฯ เอตฺถ วิทตฺถิ วฑฺฒกิวิทตฺถิ คเหตพฺพาฯ เอวํ วุตฺตปริจฺเฉทพฺภนฺตเร ฉิทฺเท ชาเต ตสฺส จีวรสฺส อติเรกจีวรตฺตา ทสาหมนติกฺกมิตฺวา สูจิกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ตถา อกโรนฺเตน ปน ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ

[571] ‘‘นิสีทนสฺสา’’ติ ‘‘นิสีทนจีวรสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิยฑฺฒาติ เอตฺถ วิเสสิตพฺพา วิทตฺถิ ‘‘ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ จ ‘‘สุคตสฺส วิทตฺถิยา’’ติ จ วุตฺตสามตฺถิยา ลพฺภติฯ อฑฺเฒน ทุติยา ทิยฑฺฒา, ทุติยํ อฑฺฒเมตสฺสาติ ‘‘ทุติยฑฺฒา’’ติ วตฺตพฺเพ ติย-ปจฺจยโลเปน ‘‘ทิยฑฺฒา’’ติ วุตฺตํ, อฑฺฒทุติยาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สุคตสฺส วิทตฺถิยา’’ติ ปมาณนิยมสฺส กตตฺตา วฑฺฒกิวิทตฺถิยา ติสฺโส วิทตฺถิโย เอกา สุคตวิทตฺถิ โหติฯ อิทํ นิสีทนจีวรํ ทีฆโต วฑฺฒกิหตฺเถน ติหตฺถํ, วิตฺถารโต ฉฬงฺคุลาธิกทฺวิหตฺถปฺปมาณํ โหติฯ ‘‘ทสา วิทตฺถี’’ติ (ปาจิ. 533) วุตฺตตฺตา ทิยฑฺฒหตฺถา ทสาติ เวทิตพฺพาฯ

[572] จตสฺโสติ เอตฺถาปิ ‘‘วิทตฺถิโย’’ติ สามตฺถิยาว ลพฺภติฯ ‘‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิยา’’ติ วิภตฺติปริณาเมน ทีฆโตติ โยชนาฯ

[573] อฑฺฒํ เตยฺยํ ตติยํ ยสฺสา สา อฑฺฒเตยฺยา, อฑฺฒตติยาติ วุตฺตํ โหติฯ

[574] ตโต อุตฺตริํ ตทุตฺตริํ, ตสฺส ตสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อติเรกํฯ

อธิกจฺเฉทนนฺติ อธิกสฺส ปมาณาติริตฺตฏฺฐานสฺส เฉทนํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส เทสนายาติ อธิกจฺเฉทนํ, วุตฺตปฺปมาณโต อธิกฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา เทเสตพฺพํ ปาจิตฺติยํฯ อุทีริตํ วุตฺตํ ปาฬิยาติ อตฺโถฯ

[575] อปฺปมาเณนาติ คุณวเสน อปฺปมาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ

[576] สพฺพํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สพฺพ’’นฺติ อิมินา อฏฺฐกถาย อาคตํ นีลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ มหนฺตาทิเภทํ สพฺพํ ปจฺจตฺถรณจีวรํ วฏฺฏติฯ

[577] ‘‘มุขปุญฺฉนโจฬํ เอก’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ เอกํ โธวิตฺวา ยาว สุกฺขาปียติ, ตาว อญฺเญน มุขปุญฺฉเนน ภวิตพฺพตฺตา อาห ‘‘ทฺเวปิ วฏฺฏนฺติ สพฺพถา’’ติฯ

[579] ปมาณโต, คณนโต จ อตีตาติ ปมาณคณนาตีตาฯ ‘‘ปมาณาตีตา’’ติ วจเนน วินยธรานํ อปฺปมาณคุณตํ ทสฺเสติ, ‘‘คณนาตีตา’’ติ อิมินา อติกฺกนฺตคณนตํฯ ปกตํ วินเย ปฐมํ กตํ พุทฺเธน ภควตา ปญฺญตฺตํ ชานนฺตีติ ปกตญฺญู, วินยธรา, เต ปกตญฺญุโนฯ อปริมาณคุณมณิคณภูสิตอุปาลิทาสกาทิมหาเถราจริยปรมฺปราคตา สงฺขฺยาปถาตีตา วินยธราติ วุตฺตํ โหติฯ

[580] สุคตฏฺฐงฺคุลายามนฺติ วฑฺฒกิรตนปฺปมาณทีฆํฯ จตุรงฺคุลวิตฺถตนฺติ วฑฺฒกิวิทตฺถิปฺปมาณวิตฺถารํฯ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ จีวรํ นาม โหติฯ ปจฺฉิมํ จีวรนฺติ ปริสฺสาวนปฏาทีนํ วิเสสนํ, ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[581] ปริสฺสาวปฏนฺติ อุทกปริสฺสาวนตฺถํ ปฏํฯ ปตฺตตฺถวิกนฺติ ปตฺตกญฺจุกํฯ

โปตฺถกตฺถวิกนฺติ โปตฺถกกญฺจุกํ ฯ อาทิคฺคหเณน ปจฺฉิมปฺปมาณาทิํ ยํ กิญฺจิ ปฏํ, ทณฺฑปฏญฺจ สงฺคณฺหาติฯ

[582] อธิฏฺฐาตุนฺติ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุํฯ ฐปิเตติ อนธิฏฺฐาย ฐปิเตฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) อาหฯ นตฺถิ โทสตาติ โทโส เอว โทสตาฯ ‘‘อตฺตโน สนฺตกภาวโต โมเจตฺวา ฐปิตํ สนฺธาย มหาปจฺจริยํ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘อิมินา เภสชฺชํ เจตาเปสฺสามิ, อิทํ มาตุยา ทสฺสามี’’ติ ฐเปนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ‘‘อิทํ เภสชฺชสฺส, มาตุยา’’ติ วิภชิตฺวา สสนฺตกภาวโต โมจิเต อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ยํ วตฺถํ ภิกฺขุนา ลทฺธํ, กตํ มาตาทิสนฺตกํ;

นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ, ตมาหุ วินยญฺญุโน’’ติฯ

[583] วสฺสมาเส จตุโรติ วสฺสาเน จตุโร มาเส, อธิฏฺฐานกิริยาย จตฺตาโร มาเส อวิจฺเฉโทติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส นิวาเสตพฺพา สาฏิกา วสฺสิกสาฏิกาฯ

[584] กณฺฑุํ ปฏิจฺฉาเทตีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ, กณฺฑุโรคาตุรสฺส ภิกฺขุโน ตปฺปฏิจฺฉาทนตฺถมนุญฺญาตจีวรสฺเสตมธิวจนํฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘มาติกฏฺฐกถายสฺสา, กณฺฑุจฺฉาทิกสาฏิยา;

น กาลาติกฺกเม วุตฺตํ, อธิฏฺฐานวิวฏฺฏนํฯ

อธิฏฺฐานปหานงฺเค-สุ วุตฺตตฺตา วิเสสโต;

วีมํสิตพฺพํ วิญฺญูหิ, ตตฺถ ยํ การณํ สิยา’’ติฯ

[586] ‘‘อสมฺมุเข เอตนฺติ จา’’ติ วจเนเนว สมฺมุเข ‘‘อิม’’นฺติ วิญฺญายติฯ วิจกฺขโณ ปจฺจุทฺธเรยฺยาติ โยชนาฯ

[587] อธิฏฺฐิตนฺติ อธิฏฺฐานํฯ

[588] อิติ สพฺพมิทนฺติ เอวํ วุตฺตํ อิทํ ติจีวราทีนํ ปมาณาทิสพฺพวิธานํฯ เตจีวริกภิกฺขุโนติ ติจีวราธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐิตเตจีวริกสฺส วินยเตจีวริกสฺสฯ ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรํ, ติณฺณํ ติจีวรานํ สมาหาโรติ ‘‘ติติจีวร’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘ติจีวร’’นฺติ นวจีวรานิ สงฺคหิตานิ, ติจีวเร นิยุตฺโต เตจีวริโกติ วินยเตจีวริโก วุจฺจติฯ ธุตงฺคเตจีวริกสฺสาปิ ติจีวเร อิทเมว วิธานนฺติ โสปิ สงฺคยฺหติฯ อญฺเญสุ วา ปน ฉสุ จีวเรสุ ปริกฺขารโจฬํ เอกํ อํสกาสาวเมว วฏฺฏติฯ ตถา วตฺวาวาติ ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทินา นเยน วตฺวาฯ ตํ ปริกฺขารโจฬํฯ ปริกฺขารโจฬมสฺส อตฺถิ, ตตฺถ วา นิยุตฺโตติ ปริกฺขารโจฬิโกฯ

[589] ‘‘ติจีวรํ ปน ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตี’’ติ อนุโยคํ กตฺวา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) อฏฺฐกถาย วุตฺตตฺตา อิธ ‘‘ติจีวร’’นฺติ จีวรตฺตยเมว วุตฺตํฯ ‘‘สุขปริหารตฺถํ เอกมฺปิ วิกปฺเปตพฺพ’’นฺติ วจนโต เอกเทเส สมุทาโยปจารวเสน เอกมฺปิ วิกปฺเปตพฺพเมว โหติฯ

ปริกฺขารโจฬํ กาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ พทฺธสีมโต พหิ วสนฺเตน เอกเกน เตจีวริเกน อนฺโตอรุเณ อสติยา ตีสุ จีวเรสุ หตฺถปาเส อกเตสุ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ, วินยกมฺมํ กาตุํ สภาคปุคฺคลานํ ทุลฺลภตฺตา จ สุขปริหารตฺถํ ตีสุ เอกํ วา สพฺพานิ เอว วา ติจีวรนาเมน กตาธิฏฺฐานานิ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สเจ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺฐานํ ลเภยฺย, อุโทสิตสิกฺขาปเท ปริหาโร นิรตฺถโก ภเวยฺยา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) วุตฺตํ มหาปทุมตฺเถรสฺส มตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอวํ จุโทสิเต’’ติอาทิฯ เอวํ เจติ เอวํ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐหิตฺวา ปริหริตุํ วฏฺฏติ เจฯ อุโทสิเตติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อนนฺตเร ทุติยกถินสิกฺขาปเทฯ วุตฺโต ปริหาโรติ ‘‘เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จฯ อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตคาเม วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. 478) นเยน ปทภาชนาวสาเน วุตฺโต, อิธ จ ‘‘คามาทีสุ ปเทเสสู’’ติอาทินา นเยน อนนฺตรํ วกฺขมาโน ติจีวรสฺส ปริหรณวิธิฯ นิรตฺถโกติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐิตจีวรสฺส เตน วิธินา ติจีวรํ อปริหรนฺตสฺสาปิ ภิกฺขุโน อนาปตฺติภาวโต นิปฺปโยชโนติ อตฺโถฯ

[590] ตปฺปริหริตุมาห ‘‘น’’อิจฺจาทิฯ น นิรตฺถโกติ โยชนาฯ เหตุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เตจีวริกสฺเสวา’’ติอาทิฯ โย ติจีวรนาเมน อธิฏฺฐานํ อปจฺจุทฺธริตฺวา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา อนฺโตอรุเณ จีวรํ หตฺถปาสโต อโมเจตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาเปติ, ตาทิสสฺส เตจีวริกสฺเสว ตสฺมิํ สิกฺขาปเท อุโทสิตปริหารสฺส ภควตา เทสิตตฺตาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ตาทิสสฺเสว เตจีวริกสฺส อุโทสิตสิกฺขาปเท ปริหาโร วุตฺโต, ตสฺมาฯ ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ นววิธํ สพฺพมฺปิ จีวรํฯ ปริกฺขารโจฬสฺสาติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐหิตฺวา จีวรํ ปริภุญฺชิตุกามสฺส ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏติฯ

[591] อิมินา อุโทสิตปริหารสฺส อนิรตฺถกภาวํ สาเธตฺวา อิทานิ ‘‘ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬนาเมนาปิ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส อธิกตฺถสฺส มหาการุณิเกน อนุญฺญาตภาเว กิริยนฺตรานุชานนสงฺขาตอธิกวจนสฺส ญาปกเหตุภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธิฏฺเฐตี’’ติอาทิฯ อิมสฺมิํเยว สิกฺขาปเท อนาปตฺติวาเร ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐติ, วิกปฺเปตี’’ติ ปาเฐ อนาปตฺติภาเว ‘‘อธิฏฺเฐตี’’ติ เอตฺตเกเนว ปริยตฺเต (ปารา. 469) ‘‘วิกปฺเปตี’’ติ กิริยนฺตรานุชานเนน ปการนฺตเรนาปิ โทโส นตฺถีติ อธิปฺปายสฺส วิญฺญาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ

[592] เอวํ กโรนฺตสฺสาติ ติจีวรนาเมน อธิฏฺฐานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐหนฺตสฺสฯ อิทานิ อติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุกามสฺส โจทกสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ มูลาธิฏฺฐานํ ปหาย กาตพฺพปฺปการนฺตรสฺสาปิ วิชฺชมานตฺตา ติจีวรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา มุขปุญฺฉนาทิกํ กตฺวา อธิฏฺฐหโตปิ โทโส น สิยาติ กสฺมา นาปชฺชตีติ อตฺโถฯ นอิติ อติปฺปสงฺคนิวารเณฯ

[593] กิจฺจวิธานโตติ เตสํ มุขปุญฺฉนาทีนํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสฺส สาธนโต, ตาทิสํ กิจฺจวิเสสาเปกฺขํ วินา ตํตํนาเมน อธิฏฺฐาตุํ น ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ อกิจฺจสฺสาติ มุขปุญฺฉนาทิกิจฺจรหิตสฺสฯ อธิกสฺสาติ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปฐมํ อธิฏฺฐานสฺส วิชหิตตฺตา อติเรกสฺสฯ อสฺสาติ ติจีวรสฺสฯ อธิฏฺฐานํ ตุ ยุชฺชตีติ ทสาหํ อนติกฺกมิตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐานํ ปน ยุชฺชติฯ

[594] นิธานสฺส มุขํ อุปาโยติ นิธานมุขํ, อนฺตรวาสกาทิตํตํจีวรนาเมน อธิฏฺฐานโต อติเรกํ ยํ กิญฺจิ จีวรํ ยถา ฐปิตํ อาปตฺติํ น กโรติ, ตถา นิธานสฺส อุปาโยติ อตฺโถฯ เอตํ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺฐานํฯ มหาปจฺจริยนฺติ พฺราหฺมณติสฺสภเย ภิกฺขุสงฺฆํ ชมฺพุทีปํ เนตุํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อาณตฺติยา วิสุกมฺเมน นิมฺมิตมหาปจฺจริยํ นิสีทิตฺวา ลิขิตตฺตา ตํนามกายํ วินยฏฺฐกถายํ, ‘‘มหาปจฺจริยาทิสู’’ติปิ ลิขนฺติฯ

[595] ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐานวิธานสฺส วุตฺตปฺปมาณํ กตมนฺติ อาห ‘‘จีวร’’นฺติอาทิฯ ‘‘นิทาเน อุปฺปตฺติโต’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘จีวรํ ปริปุณฺณ’’นฺติ นิทาเน ‘‘ติจีวรํ สมฺปุณฺณํ วิชฺชติ, อิทมติเรกจีวรํ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขูหิ ภควโต อาโรจิตวตฺถุมฺหิ ฯ อุปฺปตฺติโตติ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺฐานสฺส อุปฺปนฺนตฺตา, อนุญฺญาตตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขูนํ ปริปุณฺณํ โหติ ติจีวรํ, อตฺโถ จ โหติ ปริสฺสาวเนหิปิ ถวิกาหิปิฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อนุชานามิ ภิกฺขเว ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ (มหาว. 357) เอตฺถ ปาฬิยํ เอวํ วิปฺปวาสสุขตฺถํ นาเมนาธิฏฺฐิตติจีวรํ อธิฏฺฐานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏตีติ สาธเนน ตเทกสาธนตฺตา เอว เอกมฺปิ จีวรํ วิกปฺเปตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตเมว โหติฯ เตเนวาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวญฺจ สติ โย ติจีวเร เอเกน จีวเรน วิปฺปวสิตุกาโม โหติ, ตสฺส ติจีวราธิฏฺฐานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิปฺปวาสสุขตฺถํ วิกปฺปนาย โอกาโส ทินฺโน โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469)ฯ

[596-8] เอตฺตาวตา กปฺปิยจีวรญฺจ ตตฺถ กตฺตพฺพญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกปฺปิยจีวรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุสวากาที’’ติอาทิฯ กุสนฺติ ทพฺพติณํฯ วากนฺติ รุกฺขาทีนํ วากํฯ

อาทิ-สทฺเทน ผลกํ คหิตํ, จีร-สทฺโท จีวรปริยาโย, อิมสฺมิํ กุสาทโย คนฺเถตฺวา กเต จีวเรเยว วตฺตติฯ เกสชํ กมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ วีตกมฺพลญฺจฯ วาลชํ กมฺพลนฺติ อสฺสวาลจมรวาเลหิ วีตกมฺพลญฺจฯ อุลูกปกฺขนฺติ โกสิยสกุณปตฺตํฯ อิธ ปน ตํ คนฺเถตฺวา กตจีวรเมว คเหตพฺพํฯ อชินกฺขิเปติ อชินทีปิจมฺเมฯ ‘‘ธารยโต ถุลฺลจฺจย’’นฺติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺโธฯ

กทลิทุสฺเสติ กทลิวากมยวตฺเถฯ เอรกทุสฺเสติ เอรกมยวตฺเถฯ อกฺกทุสฺเสติ อกฺกทณฺเฑ วา เตสํ สุตฺตานิ วา คเหตฺวา กตวตฺเถฯ โปตฺถเกติ มกจิวากมยวตฺเถฯ ติรีเฏ วาติ เอวํนามเก รุกฺขตเจฯ เวฐเนติ สีสเวฐเนฯ กญฺจุเกติ กวเจฯ

สพฺพนีลเกติ เกวลนีลเกฯ เอส นโย มญฺเชฏฺฐาทีสุฯ มหานามรตฺเตติ ตนุปทุมทลวณฺณรตฺเตฯ มหารงฺครตฺเตติ สตปทิวณฺณรตฺเตฯ

[599] อจฺฉินฺนทสเกติ อจฺฉินฺนา ทสา ยสฺส, ตสฺมิํ จีวเรฯ เอส นโย ทีฆทเสปิฯ ผลทเสติ ผลสทิสคนฺถิตา ทสา ยสฺส, ตสฺมิํฯ ปุปฺผทเสติ กณฺณิกํ พนฺธิตฺวา วิกาเสตฺวา กตา ทสา ยสฺส, ตสฺมิํ จีวเรติ อตฺโถฯ อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ นคฺคํ กตฺวา โจเรหิ วิลุตฺตจีวรสฺส ฯ เอตฺถาติ กุสวากาทีสุ, สพฺพนีลาทีสุ จฯ กิญฺจีติ เอกมฺปิ อกปฺปิยํ นตฺถิ อนนุโลมิกํ นตฺถิฯ ‘‘นคฺเคน เอเตสุ อกปฺปิยจีวเรสุ ยํกิญฺจิ ลทฺธํ, เตน หิริโกปินํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา กปฺปิยจีวเร ลทฺเธ ตํ อธิวาเสตฺวา อิทํ อกปฺปิยจีวรํ ปริจฺจชิตพฺพํฯ

สพฺพนีลกาทิวตฺเถสุ ลทฺเธสุ กปฺปิยรชเนน รชิตฺวา, ตํ วณฺณํ นาเสตฺวา วา กปฺปิยวตฺถานิ อุภยปสฺเสสุ อลฺลิยาเปตฺวา, ปฏิจฺฉาเทตฺวา วา นิวาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[600] ‘‘อนฺโตทสาห’’นฺติ อิทํ ‘‘อธิฏฺเฐตี’’ติอาทีหิ สพฺพปเทหิปิ โยเชตพฺพํฯ วิสฺสชฺเชตีติ อญฺญสฺส เทติฯ อิธ ทานํ ทุวิธํ สมฺมุขาทานํ, ปรมฺมุขาทานนฺติฯ ปฏิคฺคาหกํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ ทานํ สมฺมุขาทานํ นามฯ ปรมฺมุขา ‘‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปรมฺมุขาทานํฯ ‘‘อิทํ ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ วา ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วา วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ สเจ วทติ, ทานคหณทฺวยมฺปิ สุทฺธํฯ ‘‘อิทํ ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ โหตี’’ติ ทายเกน วุตฺเต คณฺหนฺโตปิ ‘‘มม สนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ โหตี’’ติ วทติ เจ, ทานํ, คหณญฺจ อสุทฺธํ โหติฯ ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สาธุ ภนฺเต มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วตฺวา คณฺหาติ, คหณํ สุทฺธํฯ ‘‘อิทํ ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ น คณฺหามี’’ติ วทติ, ปุน ‘‘ทินฺนํ มยา, ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต อิตโรปิ ปุน ปฏิกฺขิปติ, ตํ จีวรํ กสฺสจิ อสนฺตกตฺตา ทสาหาติกฺกเมนาปิ นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ ปจฺฉา เตสุ ทฺวีสุ โย อิจฺฉติ, เตน อธิฏฺฐาย ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ สพฺพมิทํ อฏฺฐกถาย (ปารา. อฏฺฐ. 2.469 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ

อธิฏฺฐิตจีวเร อธิฏฺฐาเน เวมติเกน อตฺตโน วิมติํ ปฐมํ อาวิ กตฺวา ‘‘สเจ อนธิฏฺฐิตํ, เอวํ กเต กปฺปิยํ โหตี’’ติ จินฺเตตฺวา นิสฺสชฺเชตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส มุสาวาทโทโส นาปชฺชติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘น หิ เอวํ ชานาเปตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส มุสาวาโท โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469)ฯ

‘‘เกจิ ‘ตถา เวมติกจีวรํ อญฺเญน วิสฺสาเสน คเหตฺวา ปุน ทาตพฺพ’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทร’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469 โถกํ วิสทิสํ) ตตฺเถว วุตฺตํฯ

วินสฺสตีติ โจราทีหิ วินสฺสติฯ ‘‘นสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตี’’ติ อิมานิปิ วินาสปฺปการตฺตา ‘‘วินสฺสตี’’ติ อิมินาว สงฺคยฺหนฺติฯ ตตฺถ ‘‘นสฺสตี’’ติ อิทํ โจราทีหิ หฏํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘วินสฺสตี’’ติ อิทํ อุนฺทูรขายิตาทิํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘ฑยฺหตี’’ติ อคฺคินา ทฑฺฒํ สนฺธายฯ วิสฺสาเสติ เอตฺถ สนฺทิฏฺโฐ จ สมฺภตฺโต จ อาลปิโต จ ชีวติ จ คหิเต จตฺตมโน โหตีติ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน อตฺตนิ วิสฺสาเสน อญฺเญน คหิเตติ อตฺโถฯ ปกาสิตาติ ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเฐตี’’ติอาทินา (ปารา. 469) นเยน วุตฺตาฯ

[601] อิทํ ปน สมุฏฺฐานํ นาเมน กถินสมุฏฺฐานํ นามาติ อตฺโถฯ อิทํ กถินสมุฏฺฐานํ นาม กายวาจโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺฐาติฯ อติเรกจีวรภาวสฺส ชานนจิตฺเตน ปณฺณตฺติชานนจิตฺเต อสติปิ อาปตฺติสมฺภวโต อจิตฺตํฯ อนธิฏฺฐานโต, อวิกปฺปนโต จ อกฺริยํฯ กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชนฺโต วา เจติยาทิํ วนฺทนฺโต วา เอกาทสมํ อรุณํ อุฏฺฐาเปติ, กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, กลหาทิปสุโต วา วีติกฺกมํ ชานนฺโต วา อุฏฺฐาเปติ, อกุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, ขีณาสโว ปน อสติยา วา ปณฺณตฺติํ อชานนฺโต วา ตถา กโรนฺโต อพฺยากตจิตฺโต อาปชฺชตีติ ติจิตฺตํฯ วุตฺตนเยน กมฺมฏฺฐานาทิมนุยุญฺชนฺตสฺส โสมนสฺสจิตฺตสมงฺคิโน สุขเวทนา, อุเปกฺขาจิตฺตสมงฺคิโน อุเปกฺขาเวทนา, กลหาทิปสุตสฺส โทมนสฺสจิตฺตสมงฺคิโน ทุกฺขเวทนา โหตีติ ติเวทนํฯ เอส นโย อุปริปิ เอวรูเป ฐาเน โยเชตพฺโพฯ

ปฐมกถินกถาวณฺณนาฯ

[602] คามาทีสุ ปเทเสสุ ติปญฺจสูติ ติจีวรานิ นิกฺขิปิตฺวา วิปฺปวาเสน โทสํ, อุปฺปชฺชนฏฺฐานญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร’’ติอาทินา (ปารา. 477) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตคามนิเวสนอุโทสิตอฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถเขตฺตธญฺญกร- ณอารามวิหารรุกฺขมูลอชฺโฌกาสสงฺขาเตสุ ปนฺนรสสุ จีวรนิกฺเขปฏฺฐาเนสูติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ คาโม นาม เอกกุฏิกาทิคาโมฯ

นิเวสนํ นาม คามโต พหิ จตุสาลาทิโก เคโหฯ เตนาห คณฺฐิปเท ‘‘คามนิเวสนานํ วิเสสํ วทนฺตา ‘ปุน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา นิเวสิตา พหุเคหา นิเวสนํ นาม โหนฺตี’ติ วทนฺติ, ตสฺมา อิทํ นิเวสนาทิ สพฺพํ ‘คามโต พหี’ติ คเหตพฺพ’’นฺติฯ อิทญฺจ ตตฺเถว วุตฺตํ ‘‘นิเวสนาทิกํ อนฺโตคาเม เจ โหติ, คาเม วุตฺตปริหารสฺเสว ลพฺภนโต อนฺโตคามโต พหี’ติ คเหตพฺพ’’นฺติฯ

อฏฺฐกถายํ ‘‘อุโทสิโตติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.482-487) วุตฺตสรูปํ อุโทสิตํ นามฯ ‘‘อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.482-487) วุตฺตสรูโป อฏฺโฏ นามฯ ‘‘มาโฬติ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 482-487) วุตฺโต เอกกณฺณิกสงฺคหิโต จตุรสฺสเคโห มาโฬ นามฯ ปาสาโทติ ทีฆปาสาโทฯ หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ นาวาติ ยานปฺปตฺติฯ สตฺถนฺติ ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถวเสน ทุวิโธ ชนสมูโห, โส จ นิวิฏฺฐานิวิฏฺฐวเสน ปจฺเจกํ ทุวิโธฯ ตตฺถ นิวิฏฺเฐ วติอาทิปริกฺเขโปปิ โหเตวฯ

เขตฺตนฺติ ยวเขตฺตาทิเขตฺตํฯ ธญฺญกรณํ ขลํฯ อาราโม ปุปฺผาราโม, ผลาราโม จฯ วิหาโรติ เอกมฺปิ เสนาสนํ วุจฺจติฯ ‘‘รุกฺโข นาม ยํ มชฺฌนฺติเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรตี’’ติ (ปารา. 494) วุตฺตปฺปมาณปริจฺฉนฺโน รุกฺโขฯ อชฺโฌกาโส นาม สตฺตพฺภนฺตโร, โส วิญฺจาฏวิอาทิอคามการญฺเญ จ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปเถ สมุทฺททีเป จ ลพฺภติฯ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปโถ นาม อุทกปิฏฺฐิยา คนฺตฺวา ปุน ตทเหว เคหํ อาคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทูโร สมุทฺทปฺปเทโส วุจฺจติฯ

อยํ คามาทิโก ปจฺเจกํ เอกูปจาโร, นานูปจาโรติ ทุวิโธฯ ตตฺถ อชฺโฌกาสํ วินา คามาทิโก ตํตํราชาทิสามิกกุลานํ เอกตฺถนานตฺถวเสน เอกกุลสนฺตโก เจ โหติ, เอกูปจาโรฯ นานากุลสนฺตโก เจ, นานูปจาโร โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร นาม เอกกุลสฺส คาโม โหตี’’ติอาทิ (ปารา. 478)ฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอกกุลสฺส คาโมติ เอกสฺส รญฺโญ วา โภชกสฺส วา คาโม’’ติ จ ‘‘นานากุลสฺส คาโมติ นานาราชูนํ วา โภชกานํ วา คาโม เวสาลีกุสินาราทิสทิโส’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.479) จฯ

เอกกุเลน การาปิโต วิหาโร เอกูปจาโร, นานากุเลหิ การาปิโต นานูปจาโร โหติฯ ยถาห คณฺฐิปเท ‘‘วิหาเร เอกกุลนานากุลโวหาโร การาปกานํ วเสน วุตฺโต’’ติฯ อชฺโฌกาเส ปน อุปจารเภโท อพฺภนฺตรวเสน เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเจตํ ปาฬิยํ ‘‘อชฺโฌกาโส เอกูปจาโร นาม อคามเก อรญฺเญ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา เอกูปจาโรฯ ตโต ปรํ นานูปจาโร’’ติฯ อิธ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺฐวีสติรตนํ โหติฯ

ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺฐวีสติหตฺถ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.489)ฯ เอวํ สงฺเขปโต วุตฺตสรูปปฺปเภทานิ ปนฺนรส ฐานานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘คามาทีสุ ปเทเสสุ ติปญฺจสู’’ติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปาฬิอฏฺฐกถาวณฺณนโต เวทิตพฺโพฯ

‘‘ติจีวเรน วิปฺปวาเสยฺยาติ สงฺฆาฏิยา วา อุตฺตราสงฺเคน วา อนฺตรวาสเกน วาฯ อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา’’ติ (ปารา. 476, 478) วจนโต เอตฺถ ติจีวรนฺติ ติณฺณํ จีวรานมญฺญตรเมว จีวรํ วตฺตพฺพํฯ เอกรตฺตนฺติ วิปฺปวาสกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ อปิ-สทฺเทน กิํ ปน ทิรตฺตาทิกนฺติ ทสฺเสติฯ

สงฺฆสมฺมุติยา วินาติ ติจีวรํ ปริหริตุํ อสมตฺเถน คิลาเนน ภิกฺขุนา สงฺฆํ วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘อหํ ภนฺเต คิลาโน, น สกฺโกมิ ติจีวรํ อาทาย ปกฺกมิตุํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุติํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจิเตน สงฺเฆน ตสฺส ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ทินฺนํ อวิปฺปวาสสมฺมุติํ วินาติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา ลทฺธสมฺมุติกสฺส คิลานสฺส ภิกฺขุโน ตสฺมิํ เคลญฺเญ อวูปสนฺเต วา วูปสนฺเตปิ จีวรนิกฺเขปฏฺฐานํ อาคมนกาเล วา อุปฺปนฺเน อญฺเญปิ โรเค อวูปสนฺเต ตายเยว สมฺมุติยา น โทโสฯ

[603] ภิกฺขุโนติ อลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโนฯ เตน จีวเรนฯ วิปฺปวตฺถุํ น วฏฺฏตีติ วินา วสิตุํ น วฏฺฏติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตคาเม วตฺถพฺพํฯ อปริกฺขิตฺโต โหติ, ยสฺมิํ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ ฆเร วตฺถพฺพํ, หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํฯ

นานากุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, ยสฺมิํ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ ฆเร วตฺถพฺพํ สภาเย วา ทฺวารมูเล วา, หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. 478) นเยน ปาฬิยา วุตฺตฏฺฐานโต พหิ อรุณํ อุฏฺฐาเปตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อิมสฺมิํ ปาเฐ ‘‘ปริกฺขิตฺโต’’ติ อิทํ ปากาเรน วา วติยา วา ปริขาย วา ปริกฺขิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ หตฺถปาสา วาติ เอตฺถ หตฺถปาสา นาม อฑฺฒติยรตนํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตํ ฆรํ สมนฺตโต หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ, อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณา ปเทสา อุทฺธํ น วิชหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.477-478)ฯ

วิปฺปวสนฺตสฺส โก โทโสติ อาห ‘‘โหติ…เป.… อรุณุคฺคเม’’ติฯ อนุญฺญาตฏฺฐานโต หิ พหิ จีวเรน วินา อรุณํ อุฏฺฐาเปนฺตสฺส ตํ จีวรํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ โหติ, ตํเหตุกา ปาจิตฺติยาปตฺติปิ โหตีติ อตฺโถฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา…เป.… วิญฺญุนา’’ติฯ

[604] นฺหายนฺตสฺเสวาติ จีวรสฺส หตฺถปาสโต ทูเร นหายนฺตสฺเสว, อนาทเร สามิวจนํฯ

[606] อจฺฉินฺนํ วิลุตฺตํ จีวรํ ยสฺส โส อจฺฉินฺนจีวโร, ภิกฺขุ, ตสฺส ฐานํ อจฺฉินฺนจีวรฏฺฐานํ, ตสฺมิํฯ

[607] นิวาเสตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อนฺตรวาสก’’นฺติ จ คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อิตรานี’’ติ จ เสโสฯ อิทญฺจ คนฺตพฺพฏฺฐาเน, อาสนฺเน มคฺเค จ มนุสฺสสมฺพาเธ อสติ กตฺตพฺพทสฺสนํฯ อิตรตฺถ นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา จ สงฺฆาฏิํ อํเส กตฺวาว คนฺตพฺพํ โหติฯ

วิหาเร สภาเคสุ อลพฺภมาเนสุ อาสนสาลมฺปิ คนฺตฺวา สภาคสฺส สนฺติเก วินยกมฺมํ กตฺตพฺพนฺติ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.495 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ ‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อิทํ เม ภนฺเต จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อญฺญตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ สงฺเฆ วา ‘‘อิทํ เม ภนฺเต จีวรํ…เป.… อหํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสชฺชามี’’ติ ติณฺณํ, ทฺวินฺนํ วา สนฺติเก วา ‘‘อิทํ เม อาวุโส…เป.… อิมาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ เอกสฺส สนฺติเก วา วตฺวา นิสฺสชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วิญฺญุนาติ เอวํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนิสฺสชฺชนาทินานปฺปการวิธิชานนเกน ญาณวตาติ อตฺโถฯ

[608] ตํ นิสฺสคฺคิยจีวรํฯ

[609] ‘‘อเทนฺตสฺส จ นิสฺสฏฺฐํ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา, นิสฺสฏฺฐจีวรํ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อิมํ วิธิํ ชานนตาย พฺยตฺเตน ยถาวิธิํ กาตุํ สมตฺถตาย ปฏิพเลน ขนฺธเก (จูฬว. 239) อาคตนเยน อาปตฺติํ ปฏิคฺคเหตฺวา นิสฺสฏฺฐจีวรํ หตฺเถน คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา สเจ สงฺโฆ โหติ, ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺฐํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ, สเจ ตโย โหนฺติ, ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสฏฺฐํ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อายสฺมนฺตา อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยุ’’นฺติ, สเจ เอกโก โหติ, ‘‘อิมํ จีวรํ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ ทาตพฺพํ, นิสฺสฏฺฐจีวรํ ‘‘อตฺตโนเยว ทินฺน’’นฺติ สุทฺธสญฺญาย คเหตฺวา อเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตสฺส สนฺตกภาวํ ญตฺวา เลเสน วิลุมฺปนฺตสฺส ปน ภณฺฑคฺฆวเสน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาปตฺติโย โหนฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตสฺส สนฺตกภาวํ ปน ญตฺวา เลเสน อจฺฉินฺทนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469)ฯ ปริยาปุตนฺติ ‘‘น ภิกฺขเว นิสฺสฏฺฐจีวรํ น ทาตพฺพํ, โย น ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 470) ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[610-1] เถเร ทหเร จาติ เอเตสุ อุโภสุปิ มคฺคํ คจฺฉนฺเตสูติ โยชนาฯ ‘‘เถเร’’ติ อิมินา อนิสฺสิตภาวมาห, ‘‘ทหเร จา’’ติ อิมินา นิสฺสิตภาวํฯ โอหีเนติ โอสกฺกิเตฯ สเจ โส เถโร นิสฺสยาจริโย ภเวยฺยาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ครุ’’นฺติฯ ตสฺมิํ ทหเรฯ วตฺถนฺติ ตสฺส หตฺเถ ฐิตจีวรํฯ น ปสฺสมฺภตีติ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา คมเน สอุสฺสาหตฺตา นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว ‘‘มุหุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ

[614] ปจฺจุทฺธาเร อนฺโตเยวารุเณติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ทหรภิกฺขุโน ทูรภาวญฺจ อรุณุคฺคมนญฺจ ญตฺวา จีวรสฺส อนิสฺสคฺคิยตฺถํ ตสฺส หตฺเถ ฐิตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุรารุณา ปจฺจุทฺธเรติ อตฺโถฯ วิสฺสชฺเชตีติ อญฺญสฺส เทติฯ วินสฺสตีติ โจราทีหิ นสฺสติฯ

ทุติยกถินกถาวณฺณนาฯ

[616] อกาลจีวรนฺติ ‘‘อกาลจีวรํ นาม อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺน’’นฺติ (ปารา. 500) วจนโต อนตฺถตกถิเน วิหาเร ‘‘จีวรมาโส’’ติ โย ปุพฺพกตฺติกกาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมี, ตาว มาโส วุจฺจติ, ตโต ปเรสุ เอกาทสสุ มาเสสุ อุปฺปนฺนญฺจ อตฺถตกถิเน วิหาเร โย จีวรมาโส, เหมนฺตา จ จตฺตาโร มาสาติ ปญฺจมาสโต พหิ สตฺตสุ มาเสสุ อุปฺปนฺนญฺจ อตฺถตกถิเน ปญฺจ มาสา ยถาปริจฺฉินฺนกาเล สงฺฆสฺส จ ‘‘อิทํ อกาลจีวรํ ทมฺมี’’ติ ปุคฺคลสฺส จ ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ ทินฺนญฺเจติ อิทํ อกาลจีวรนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ เสโส, ‘‘อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา ปํสุกูลโต วา อตฺตโน วา ธเนนา’’ติ (ปารา. 500) วจนโต สงฺฆสฺส วา ‘‘อิทํ สุตฺตนฺติกคณสฺส เทม, อิทํ อาภิธมฺมิกคณสฺส เทมา’’ติอาทินา นเยน คณสฺส วา ทินฺนโต อตฺตโน วสฺสคฺเคน วา ญาติอาทิโต วา สุสานาทิปํสุกูลเขตฺตโต วา อตฺตโน สนฺตเกน สุตฺตกปฺปาสาทิกปฺปิยวตฺถุโต วา อุปฺปนฺนจีวรนฺติ อตฺโถฯ

มาสปรมํ นิกฺขิเปติ มาโส ปรมํ ปมาณํ เอตสฺส นิกฺขิปนสฺสาติ มาสปรมํ, นิกฺขิปนนฺติ กิริยาวิเสสนํ กาตพฺพํ, มาสปรมํ นิกฺขิปนํ กเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา ขิปฺปเมว กาเรตพฺพํ, โน จสฺส ปาริปูรี, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ อูนสฺส ปาริปูริยา’’ติ (ปารา. 500) วจนโต เอวํ อุปฺปนฺนํ จีวรํ อิจฺฉนฺเตน ปฏิคฺคเหตฺวา สเจ ปโหติ, ทสาหมนติกฺกาเมตฺวา กาเรตพฺพํฯ สเจ นปฺปโหติ, อูนสฺส ปริปูรณตฺถํ มาสปรมํ ฐเปตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

กทา เอวํ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สติ ปจฺจาสายา’’ติ, ‘‘ปจฺจาสา โหติ สงฺฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา ปํสุกูลโต วา อตฺตโน วา ธเนนา’’ติ (ปารา. 500) วุตฺตสงฺฆาทิโต อตฺตโน วสฺสคฺคาทิโต ลเภยฺย, เตน ‘‘อิมสฺส อูเน ปริปุณฺเณ กาเรสฺสามี’’ติ ปจฺจาสาย สติ เอวํ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

ตโต อุทฺธํ ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ มาสโต อติเรกกาลํ นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ, นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ

ยทิ เอวํ ‘‘ตทหุปฺปนฺเน มูลจีวเร ปจฺจาสาจีวรํ อุปฺปชฺชติ, ทสาหา กาเรตพฺพํ…เป.… วีเส อุปฺปนฺเน มูลจีวเร ปจฺจาสาจีวรํ อุปฺปชฺชติ, ทสาหา กาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 500) กสฺมา อาหาติ? ปจฺจาสาจีวรสฺส ทสทิวเส อติกฺกมฺม ฐเปตุํ อยุตฺตตฺตา, มูลจีวรสฺส ตคฺคติกตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มูลจีวรสฺส อุปฺปนฺนทิวสโต ยาว วีสติโม ทิวโส, ตาว อุปฺปนฺนํ ปจฺจาสาจีวรํ มูลจีวรํ อตฺตโน คติกํ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.500)ฯ

ตติยกถินกถาวณฺณนาฯ

[618-9] ภิกฺขุนิยา โย โธวาเปตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ภิกฺขุนี นาม อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนา’’ติ (ปารา. 500) วจนโต ภิกฺขุนิสงฺเฆ ญตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย, ภิกฺขุสงฺเฆ ญตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจายาติ อฏฺฐวาจิกาย อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี นามฯ ภุตฺตนฺติ ภิกฺขุนา อตฺตนา ปริภุตฺตํ รชิตํ อาทินฺนกปฺปํ, ‘‘ปริโภคํ กริสฺสามี’’ติ อนฺตมโส สีสํ ฐเปตฺวา สยนมตฺเตนาปิ ปุราณภูตํ จีวรนฺติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘รชิตฺวา กปฺปํ กตฺวา เอกวารมฺปิ นิวตฺถํ วา ปารุตํ วา อนฺตมโส ปริโภคสีเสน อํเส วา มตฺถเก วา กตฺวา มคฺคํ คโต โหติ, อุสฺสีสกํ วา กตฺวา นิปนฺโน โหติ, เอตมฺปิ ปุราณจีวรเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.503-505)ฯ วตฺถนฺติ การิเย การโณปจารวเสน จีวรเมว อาหฯ

อญฺญาติกายาติ ‘‘อญฺญาติกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อสมฺพทฺธา’’ติ วจนโต อตฺตโน วา ตสฺสา วา มาตุ วา ปิตุ วา ปรมฺปราย ยาว สตฺตมา ยุคา, เอตฺถนฺตเร เยน เกนจิ ญาตเกน อสมฺพทฺธภาเวน อญฺญาติกายาติ อตฺโถฯ ยถา จาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํฯ ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตาฯ เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว ยา อสมฺพทฺธา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.503-505)ฯ อาโกฏาเปตีติ ปหราเปติฯ

ตโต โธวาปนาทิโตฯ นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ นิสฺสคฺคิยสฺส อาปตฺติ นิสฺสคฺคิยาปตฺติ, นิสฺสคฺคิยสฺส จีวรสฺส นาเมน วิสิฏฺฐา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ ติณฺณํ ปโยคานํ อนฺเต อาปชฺชิตพฺพาย อาปตฺติยา ทสฺสนํฯ ตสฺส นิโยเคน โธวนาทิํ กโรนฺติยา ภิกฺขุนิยา ตทตฺถํ สพฺพปุพฺพปโยคคณนาย ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺโพฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยาว นํ โธวิตฺวา อุกฺขิปติ, ตาว ภิกฺขุนิยา ปโยเค ปโยเค ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.503-505)ฯ ปฐเมนาติ ตีณิปิ การาเปนฺตสฺส ยํ ปฐมํ การาเปติ, เตนาติ อตฺโถฯ ทีปิตนฺติ ‘‘อญฺญาติกาย อญฺญาติกสญฺญี ปุราณจีวรํ โธวาเปติ รชาเปติ อาโกฏาเปติ, นิสฺสคฺคิเยน อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏาน’’นฺติอาทินา (ปารา. 506) เทสิตํฯ อิมินา นเยน ทฺเว การาเปนฺตสฺส ปฐเมน นิสฺสคฺคิยาปตฺติ, ทุติเยน ทุกฺกฏนฺติ อยมตฺโถ สงฺคยฺหติฯ

[620] ‘‘โธวนตฺถาย เทตี’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตํ วตฺถ’’นฺติ อธิการโต ลพฺภติฯ

[621] สามเณรนิทฺเทเสปีติ ‘‘สามเณรา’’ติ นิทฺเทโส นาม ยสฺส, ตสฺมิมฺปิ, อตฺตนา ปริภุตฺตํ วตฺถํ โธวนตฺถาย เทตีติ โยชนา, อตฺตโน ปริภุตฺตํ จีวรํ โธวนตฺถาย สามเณรสฺส เทตีติ อตฺโถฯ ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปุพฺพกิริยาย ‘‘โธวตี’’ติ อปรกิริยา สามตฺถิยา ลพฺภติฯ

[622] ทหรานญฺจ ภิกฺขูนนฺติ อตฺตโน นวกตรานํ ภิกฺขูนํฯ นิยฺยาทิเต ทินฺเนฯ เอส นโยติ ‘‘เอเกน ปาจิตฺติยํ, อวสิฏฺเฐหิ ทฺวีหิ วา เอเกน วา สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ นโยฯ

[623] จีวเรติ ปริภุตฺตจีวเรฯ

[624] ‘‘โธวนปฺปจฺจยาเยวา’’ติ อิมินา อิตรทฺวยสฺส ตสฺส อนาณตฺติยา กตตฺตา ตโต อนาปตฺติภาวมาหฯ

[626] ญาติกาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.22-23, 422; อ. นิ. 6.58; 8.9; มหานิ. 206; ธ. ส. 1355; วิภ. 518) วิย คาถาพนฺธวเสน ย-การโลโป, ญาติกาย ภิกฺขุนิยาติ อตฺโถฯ ‘‘ญาติกา อญฺญาติสญฺญิสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ปจฺจตฺถรณนฺติ มญฺจปีเฐ อตฺถริตพฺพํ ปจฺจตฺถรณจีวรญฺจฯ

[627] ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสนา’’ติ อิทํ ภิกฺขุสงฺเฆปิ อุปสมฺปนฺนา เจ, ปาจิตฺติยสมฺภวา วุตฺตํ ฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ยถาวตฺถุกเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.506)ฯ ภิกฺขุนิสงฺเฆ ปฐมํ อุปสมฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ภิกฺขุสงฺเฆ เจ อุปสมฺปชฺชติ, เกวลํ ภิกฺขุสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาติ น วุจฺจตีติ ตา ภควติ ธรมาเน ปฐมํ ปพฺพชิตา ปญฺจสตา สากิยานิโย วุจฺจนฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม ปญฺจสตา สากิยานิโย’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.506)ฯ

ภิกฺขุโน ลิงฺเค ปริวตฺเต ตสฺเสว อุปสมฺปนฺนกมฺมสฺส อนุญฺญาตตฺตา โสปิ คเหตพฺโพเยวฯ

[628] อวุตฺตา โธวตีติ ‘‘อิมํ จีวรํ โธวา’’ติ อวุตฺตา จีวรํ กิลิฏฺฐํ ทิสฺวา อวตฺวา ฐปิตฏฺฐานโต จีวรํ คเหตฺวา วา สยเมว วตฺวา ยาจนาทินเยน วา อนาณตฺติยา จ คเหตฺวา จีวรโธวนาทิํ กเรยฺย เจฯ อปริภุตฺตํ วาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อปริภุตฺตํ จีวรํฯ อญฺญํ วาติ อุปาหนตฺถวิกปตฺตตฺถวิกโปตฺถกตฺถวิกมญฺจปีฐาทิํ ยํ กิญฺจิ ปริกฺขารํฯ

ปุราณจีวรโธวาปนกถาวณฺณนาฯ

[629] วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ อุปาทาย กิญฺจิ จีวรํ คณฺหโตติ โยชนา, เอตฺถ ‘‘อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต’’ติ จ ‘‘ญาติกาย อญฺญาติกสญฺญิสฺสา’’ติ จ ‘‘เอกโตอุปสมฺปนฺนาย หตฺถโต คณฺหาตี’’ติ จ วกฺขมานวจนสามตฺถิยา ลพฺภมานโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อญฺญาติกาย อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต วิกปฺปนุปครตนวิทตฺถิปฺปมาณวตฺถโต ปฏฺฐาย ยํ กิญฺจิ จีวรํ คณฺหนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อาปตฺตี’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ ‘‘นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ ปกรณโต จ ‘‘นิสฺสคฺคิยาปตฺตี’’ติ วกฺขมานโต จ ลพฺภติฯ ฐเปตฺวา ปาริวตฺตกนฺติ ‘‘ปาริวตฺตกํ ปริตฺเตน วา วิปุลํ, วิปุเลน วา ปริตฺต’’นฺติ (ปารา. 514) วจนโต มหาปจฺจริยํ ‘‘อนฺตมโส หรีตกขณฺเฑนาปี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.514) วุตฺตตฺตา จ เหฏฺฐิมนฺตโต หรีตกขณฺฑมฺปิ ทตฺวา คเหตพฺพํ ติจีวรญฺจ ปาริวตฺตกํ นาม โหติ, ตํ ฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปริวตฺตนํ ปริวตฺตํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ปาริวตฺตกํ, กยวิกฺกเยน คเหตพฺพํ จีวรนฺติ อตฺโถฯ

[630] คหณตฺถาย ปโยเคติ คณฺหิตุํ หตฺถปสารณาทิปฺปโยเคฯ ปริยาปุตนฺติ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. 512) เทสิตํฯ

[631] อนุปสมฺปนฺนหตฺเถติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโต อญฺเญ สพฺเพ อนุปสมฺปนฺนา คหิตาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน สิกฺขมานาสามเณรสามเณริอุปาสกอุปาสิกานํ หตฺเถ เปสิตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.512)ฯ

[632] เอกโตติ เอตฺถ ภิกฺขุนิสงฺฆโตติ คเหตพฺพํฯ อญฺญสฺมิํ ปกฺเข ปาจิตฺติยเมวฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ปาจิตฺติยเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.513)ฯ

[633] ‘‘ปาริวตฺตกํ ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คณฺหาติ, โทโส น วิชฺชตีติ โยชนาฯ

[634] อญฺญํ ปริกฺขารนฺติ ถวิกกายพนฺธนาทิ อวิกปฺปิยํ วา อวิกปฺปนุปคํ วา ปริกฺขารเมว คเหตพฺพํฯ วิกปฺปนุปคํ ปน น วฏฺฏติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณํ ปน ปฏปริสฺสาวนมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.514)ฯ จีวรปฏิคฺคณฺหนํ กิริยา, ปาริวตฺตกสฺส อทานํ อกิริยาติ กิริยาย จ อกิริยาย จ อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยากฺริยํฯ

จีวรปฏิคฺคหณกถาวณฺณนาฯ

[635] ‘‘อญฺญาตกํ อปฺปวาริต’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘คหปติํ วา คหปตานิํ วา’’ติ ปาฐเสโสฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา ‘‘อญฺญาตกํ คหปติํ วา คหปตานิํ วา’’ติ (ปารา. 516, 518)ฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา สมฺพทฺธญฺญาติกตาย อภาวโต อญฺญาตกํฯ

‘‘ยํ มยฺหํ เคเห อตฺถิ, ตํ ปวาเรมี’’ติอาทินา นเยน อปฺปวาริตํฯ ‘‘คหปติ นาม โย โกจิ อคารํ อชฺฌาวสตี’’ติ (ปารา. 519) ปาฬิยํ วุตฺตํ คหปติํ วาฯ ‘‘คหปตานี นาม ยา กาจิ อคารํ อชฺฌาวสตี’’ติ (ปารา. 519) ปาฬิยํ วุตฺตํ ฆรณิํ วาติ อตฺโถฯ

โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ ‘‘อญฺญตฺร สมยา วิญฺญาเปติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ (ปารา. 519) ปาฬิยํ วุตฺเตสุ สพฺเพสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกเฏน สทฺธิํ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ ภิกฺขุ นฏฺฐจีวโร วา’’ติ (ปารา. 518) มาติกาย, ‘‘อจฺฉินฺนจีวโร นาม ภิกฺขุสฺส จีวรํ อจฺฉินฺนํ โหติ ราชูหิ วา โจเรหิ วา ธุตฺเตหิ วา เยหิ เกหิจิ วา อจฺฉินฺนํ โหติฯ นฏฺฐจีวโร นาม ภิกฺขุสฺส จีวรํ อคฺคินา วา ทฑฺฒํ โหติ, อุทเกน วา วูฬฺหํ โหติ, อุนฺทูเรหิ วา อุปจิกาหิ วา ขายิตํ โหตี’’ติ (ปารา. 519) ปทภาชเน จ นิทฺทิฏฺฐสรูปกาลโต อญฺญตฺราติ อตฺโถฯ

[636] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อญฺญาตเก อญฺญาตกสญฺญี, เวมติโก, ญาตกสญฺญี อญฺญตฺร สมยา จีวรํ วิญฺญาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 520) ปาจิตฺติยตฺตยํ ภควตา วุตฺตํฯ ‘‘ญาตเก อญฺญาติสญฺญิสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ญาตเกฯ เวมติกสฺสาติ ‘‘ญาตโก นุ โข, อญฺญาตโก’’ติ เวมติกสฺสฯ ทฺวิกทุกฺกฏํ ตเถวาติ โยชนาฯ ‘‘ตเถวา’’ติ ‘‘วุตฺต’’นฺติ อิทํ อากฑฺฒติ, ‘‘ญาตเก อญฺญาตกสญฺญี, เวมติโก อญฺญตฺร สมยา จีวรํ วิญฺญาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 520) เทสิตนฺติ อตฺโถฯ

[637-8] สมเย วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘จีวรํ อญฺญาตกอปฺปวาริต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ยถาปริจฺฉินฺนกาลทฺวยโต อญฺญตรสฺมิํ กาเล อญฺญาตกอปฺปวาริตํ จีวรํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ ญาตเก วา ปวาริเตติ เอตฺถาปิ ‘‘อตฺตโน’’ติ อชฺฌาหาโร, ‘‘สมเย’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, อตฺตโน ญาตกปวาริเต อสมเยปิ จีวรํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อญฺญสฺสตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ เสโส, อตฺตโน ญาตเก, ปวาริเต วา วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา, อญฺญํ ภิกฺขุํ นิสฺสาย อตฺตโน ญาตเก วา ปวาริเต วา จีวรํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิตรํ ปกฺขํ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺส ญาตเก วา ปวาริเต วา’’ติฯ ตสฺสาติ ‘‘อญฺญสฺสา’’ติ วุตฺตสฺส, ‘‘วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ วาติ ปุริมวิกปฺปาเปกฺขํฯ ยํ สนฺธาย จีวรํ วิญฺญาเปติ, ตสฺส ญาตเก วา ปวาริเต วา ตํเยว สนฺธาย จีวรํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อตฺตโน วา ธเนนา’’ติ วุตฺตํ อนาปตฺติองฺคํ อุมฺมตฺตกาทิโนติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคยฺหติ , อตฺตโน สนฺตกํ สุตฺตกปฺปาสาทิกํ กปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา คณฺหิตุกามตาย อกปฺปิยโวหาเรน ยาจนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

อญฺญาตกวิญฺญตฺติกถาวณฺณนาฯ

[639] อปฺปวาริตมญฺญาตินฺติ เอตฺถ ‘‘คหปติํ วา คหปตานิํ วา’’ติ อิทํ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ

ตตุตฺตรินฺติ ตโต สนฺตรุตฺตรปรมโต อุตฺตรินฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 523) วุตฺตตฺตา อจฺฉินฺนจีวเรน สาทิตพฺพอนฺตรวาสกอุตฺตราสงฺคมตฺเตน อธิกนฺติ อตฺโถฯ

‘‘ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. 523) วจนโต ‘‘สาทิยนฺตสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ วตฺตพฺเพ ‘‘วิญฺญาเปนฺตสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? อจฺฉินฺนจีวรานํ ภิกฺขูนํ ฉพฺพคฺคิเยหิ ภิกฺขูหิ จีวรวิญฺญาปนวตฺถุสฺมิํ ‘‘กถญฺหิ นาม ตุมฺเห โมฆปุริสา น มตฺตํ ชานิตฺวา พหุํ จีวรํ วิญฺญาเปสฺสถา’’ติ (ปารา. 522) ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู ครหิตฺวา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘สาทิตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ วิญฺญาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ โหติ, เตเนว อิมสฺมิํ ปทภาชเน ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺยาติ ตตุตฺตริ วิญฺญาเปตี’’ติ (ปารา. 524) จ อาปตฺติเภทสนฺทสฺสนฏฺฐาเน ‘‘อญฺญาตเก อญฺญาตกสญฺญี ตตุตฺตริ จีวรํ วิญฺญาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิวจนโต (ปารา. 525) จ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ สิกฺขาปเทเยว ‘‘สาทิตพฺพํ, สาทิเยยฺยา’’ติ จ อุภยตฺถ ‘‘วิญฺญาเปตพฺพํ, วิญฺญาเปยฺยา’’ติ จ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อจฺฉินฺนจีวรภาวํ ญตฺวา อวิญฺญาปิเตปิ อภิหริตฺวา ทิยฺยมานมฺปิ อธิวาเสนฺเตน เอวเมว สาทิตพฺพนฺติ น วุตฺตํฯ อิมสฺเสว จ อธิกวิญฺญาปนนิเสธนตฺถํ วทนฺเตนาปิ ‘‘ตญฺเจ อญฺญาตโก คหปติ วา คหปตานี วา พหูหิ จีวเรหิ อภิหฏฺฐุํ ปวาเรยฺย, สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ สาทิตพฺพนิยมปฺปธานํ วุตฺตํฯ ตสฺมา อจฺฉินฺนจีวเรน อตฺตนา วา ตํ สนฺธาย อญฺเญน วา วิญฺญาเปนฺเตนปิ อวิญฺญาเปนฺเตปิ ทิยฺยมานํ สาทิยนฺเตนาปิ สนฺตรุตฺตรปรมตํ นาติกฺกมิตพฺพนฺติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท สนฺธาย ภาสิตตฺโถติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ เอตฺตกํ ญาเปตุํ ‘‘สาทิยนฺตสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘วิญฺญาเปนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อาจริยาภิสนฺธิ เวทิตพฺพาฯ

[640] อิทานิ วิญฺญาปเน จ อธิวาสเน จ อุภยตฺเถว นิยมํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ตีณิ นฏฺฐานิ โหนฺติ, ทฺเว สาทิตพฺพานิฯ ทฺเว นฏฺฐานิ, เอกํ สาทิตพฺพํฯ เอกํ นฏฺฐํ, น กิญฺจิ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 524) ปทภาชเน วุตฺตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘ยสฺส ตีณิปิ นฏฺฐานิ, ทฺเว วา นฏฺฐานิ, เอกํ วา นฏฺฐ’’นฺติ สมฺพนฺธิตฺวา ยถากฺกมํ ‘‘เตน ทฺเว สาทิตพฺพานิ, เอกํ สาทิตพฺพํ, น กิญฺจิปิ สาทิตพฺพ’’นฺติ โยชนา กาตพฺพาฯ ยสฺส ตีณิปิ จีวรานิ นฏฺฐานิ, พหุ จ ทิยฺยติ, เตน ทฺเวเยว จีวรานิ สาทิตพฺพานิฯ ทฺเว จีวรานิ นฏฺฐานิ, เอกํ สาทิตพฺพํฯ เอกญฺเจ นฏฺฐํ, น สาทิตพฺพํ, อวสิฏฺฐํ ปจฺฉา ธมฺเมน สเมน ลทฺธนีหาเรน คเหตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เสสํ สภาคฏฺฐานโต ปริเยสิสฺสตี’’ติฯ ‘‘ภิกฺขุนิยา ปน ปญฺจสุปิ นฏฺเฐสุ ทฺเว สาทิตพฺพานิ, จตูสุ นฏฺเฐสุ เอกํ สาทิตพฺพํ, ตีสุ นฏฺเฐสุ กิญฺจิ น สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.522-524) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[641-2] เสสกํ อาหรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ญาตพฺพนฺติ โยชนาฯ เอวมุปริปิ โยเชตพฺพํฯ จีวรํ โยเชตฺวา อติเรกํ วตฺถํ ปจฺจาหริตฺวา ‘‘ทสฺสามี’’ติ พหุมฺปิ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อติเรกมฺปิ ตุมฺเหเยว คณฺหถาติ ทินฺนํ คณฺหโตปิ อนาปตฺติฯ น อจฺฉินฺนการณา ทินฺเนติ โยชนา, อจฺฉินฺนจีวรภาวํ อนุทฺทิสฺส พหูนํ จีวรานํ คหณนิมิตฺเตนาปิ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ เอวเมว ‘‘น นฏฺฐการณา เทนฺตี’’ติ อิทมฺปิ ทสฺสิตเมวฯ อจฺฉินฺนจีวเร นิสฺสาย ตตุตฺตริจีวรวิญฺญาปนวตฺถุมฺหิ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปญฺญตฺตตฺตา อนาปตฺติวาเร ‘‘อญฺญสฺสตฺถายา’’ติ น คหิตํฯ

ตตุตฺตริกถาวณฺณนาฯ

[643] กลฺยาณกมฺยตาเหตูติ สุนฺทรสฺส มหคฺฆสฺส กามตํ ปฏิจฺจ จีวเร วิกปฺปนํ อาปชฺเชยฺยาติ โยชนา, ‘‘กีทิเสน เต ภนฺเต จีวเรน อตฺโถ’’ติ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต ‘‘อายตํ วา โหตุ วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา สณฺหํ วา’’ติ (ปารา. 529) ปทภาชเน วุตฺตวิสิฏฺฐกปฺปํ อธิกวิธานํ กโรตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ลาภา นิสฺสคฺคิยํ ภเวติ ตถา อปฺปวาริเตน หุตฺวา กเตน อธิกวิธาเนน นิปฺผนฺนจีวรสฺส ลาภปฺปโยเคน ทุกฺกฏนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา โหนฺติฯ

[644] มหคฺฆํ …เป.… วิญฺญาเปตีติ วีสติอคฺฆนกํ จีวรํ ทาตุกามมฺหิ อุปาสเก, ‘‘อลํ มยฺหํ เอเตน, ทสคฺฆนกํ วา อปฺปคฺฆนกํ วา เทหี’’ติ วทติฯ

[645] ‘‘ญาตเก อญฺญาติสญฺญิสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

ปฐโมปกฺขฏกถาวณฺณนาฯ

[646] ปฐมสิกฺขาปเท เอเกน อุปาสเกน ปีฬา ลทฺธา, อิธ ทฺวีหีติ เอตฺตกํ นานากรณํฯ เสสํ ปฐมสิกฺขาปทสทิสเมวาติ อาห ‘‘ทุติโย…เป.… วินิจฺฉโย’’ติฯ อุปกฺขฏปเทน ลกฺขิตํ สิกฺขาปทํ อุปกฺขฏํ, ทุติยญฺจ ตํ อุปกฺขฏญฺจาติ ทุติโยปกฺขฏํ, ตสฺมิํ ทุติโยปกฺขเฏฯ อสฺสาติ ทุติโยปกฺขฏสฺสฯ

ทุติโยปกฺขฏกถาวณฺณนาฯ

[647] รญฺญา วาติ ราชโต วาฯ ราชโต โภคฺคํ ภุญฺชิตพฺพํ อสฺส อตฺถีติ ‘‘ราชโภคฺโค’’ติ วุตฺโต, ราชโต ภตฺตเวตฺตนลาภิโต ยโต กุโตจิ ทายกา อาภตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

น จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยภาวโต’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ อิธ อุตฺตริกรณียํ ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถาย (วิ. วิ. 671) วกฺขติฯ

[648] จีวรเจตาปนฺนวเสน อธิคตรชตาทิ เยน เกนจิ ปริยาเยนาปิ น สาทิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รชตํ วา’’ติอาทิฯ ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, สชฺฌุฯ ชาตํ รูปํ วณฺณายตนเมตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํฯ กิญฺจีติ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ อตฺตโน วา อตฺถาย ปรสฺส วา อตฺถาย ทิยฺยมานํ กิญฺจิ คณฺหิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[649] อตฺตโน ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติยา รูปิยคหณสิกฺขาปเท วกฺขมานตฺตา อญฺญสฺส อตฺถาย คหเณ อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘อญฺญสฺสตฺถายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อญฺญสฺสตฺถายาติ อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส, คณสฺส, สงฺฆสฺส, เจติยสฺส, นวกมฺมสฺส วา อตฺถายฯ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อาหริตฺวา ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตํ รชตํ, ชาตรูปํ วา อญฺญํ วา ยํ กิญฺจิ นิสฺสคฺคิยทุกฺกฏวตฺถุํ ปฏิคฺคณฺหโต ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

[650-1] วุตฺตเมวตฺถํ สรูปโต วิภาเวตุมาห ‘‘เนตฺวา’’ติอาทิฯ เนตฺวาติ อาเนตฺวาฯ อกปฺปิยํ ภณฺฑนฺติ ‘‘รชตํ ชาตรูปํ วา’’ติ ยถาวุตฺตเมว อกปฺปิยภณฺฑํฯ อิตฺถนฺติ วกฺขมานปฺปกาเรนฯ น จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ จ-กาเรน วฏฺฏติ จาติ อนุญฺญาตํ กตนฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ –

‘‘สเจ ปน ‘นยิทํ ภิกฺขูนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’ติ ปฏิกฺขิตฺเต ‘วฑฺฒกีนํ วา กมฺมกรานํ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห สุกตทุกฺกฏํ ชานาถา’ติ วตฺวา เตสํ หตฺเถ ทตฺวา ปกฺกมติ, วฏฺฏติฯ

อถาปิ ‘มม มนุสฺสานํ หตฺเถ ภวิสฺสติ, มยฺหเมว วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห ยํ ยสฺส ทาตพฺพํ, ตทตฺถาย เปเสยฺยาถา’ติ วทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539)ฯ

[652] วิหารสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นวกมฺมสฺสา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา วตฺตพฺพํ คาถาพนฺธวเสน น วุตฺตํฯ

[654] รชตํ ชาตรูปํ วา สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชถาติ ทินฺน’’นฺติ เสโสฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ปน โกจิ พหุมฺปิ หิรญฺญสุวณฺณํ อาเนตฺวา ‘อิทํ สงฺฆสฺส ทมฺมิ, จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชถา’ติ วทติ, ตํ เจ สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉติ, ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ อาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539)ฯ เอวํ อาภตํ ตสฺมิํ สงฺเฆ โย โกจิ ภิกฺขุ ‘‘นยิทํ กปฺปตี’’ติ สเจ ปฏิกฺขิปติ, ‘‘อยํ สงฺฆสฺส ลาภนฺตรายํ กโรตี’’ติ วทนฺตสฺเสว อาปตฺติ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โย หิ ตํ โจเทติ, สฺเวว สาปตฺติโก โหติ, เตน ปน เอเกน พหู อนาปตฺติกา กตา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539)ฯ อิธ สฺเวว สาปตฺติโกติ เอตฺถ ‘‘ทุกฺกฏาปตฺติโกติ วุตฺตํ โหตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อิมิสฺสา คาถาย ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ อลิขิตฺวา ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ อิทานิ ทสฺสิตอฏฺฐกถาปาเฐ ‘‘สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539) วุตฺตตฺตา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ ปาโฐ สุนฺทโรฯ

[655] ตฬากสฺสาติ วาปิยาฯ สสฺสุปฺปตฺตินิทานโต ตฬากํ เขตฺตํ, ตโต ตสฺส คหณํ วา ปริโภโค วา น จ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ตฬากสฺส จาติ เอตฺถ จ-กาเรน เขตฺตวตฺถุ สงฺคหิตํฯ น จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ จกาเรน วฏฺฏติ จาติ ทสฺสิตํ โหติฯ

[656] ตํ กตมนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทิฯ สพฺพมฺปีติ ตฬากโปกฺขรณิเขตฺตาทิ สพฺพมฺปิฯ

[658-9] อปริจฺฉินฺนภาคสฺมินฺติ ‘‘อิมสฺมิํ ภูมิภาเค กตสฺส กมฺเมหิ เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ เอวํ ปุพฺเพ อนิยมิตอาเย ภูมิภาเคฯ อกตปุพฺพํ นวสสฺสํ นามฯ เอตฺตกํ ภาคํ เทถาติ เอตฺตกํ กหาปณภาคํ เทถฯ อุฏฺฐาเปตีติ อุปฺปาเทติฯ

‘‘กสถ วปถา’’ติ อกปฺปิยํ วาจํ วตฺวาติ โยชนาฯ วปถาติ จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อิธ อวุตฺตํ ตํกตฺตุโยคกาเล วุจฺจมานํ อกปฺปิยวจนนฺตรํ สมุจฺจิโนติฯ อุปฺปาทิตญฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺโท กหาปณํ สมุจฺจิโนติฯ สพฺพนฺติ ตถา อุปฺปาทิตกหาปณญฺจ เอวํ อกปฺปิยโวหาเรน อุปฺปาทิตญฺจาติ สพฺพํฯ

[660] กสถาทิกํ วจนํ อวตฺวา ‘‘เอตฺติกาย ภูมิยา เอตฺตโก นาม ภาโค’’ติ ภูมิํ โย จ ปติฏฺฐาเปติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ วกฺขมาเนน โยเชตพฺพํฯ จ-สทฺโท ‘‘โย ปนา’’ติ วกฺขมานปุคฺคลนฺตราเปกฺโขฯ

[661-2] ภูมิยา สยเมว ปมาณสฺส ชานนตฺถํ ตูติ โยชนา, ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค อมฺเหหิ สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ นาม ภาคํ คณฺหถา’’ติ กสเกหิ วุตฺเต เตสํ วจนํ อสทฺทหิตฺวา สยเมว เขตฺตภูมิยา ปมาณํ ญาตุกามตายาติ อตฺโถฯ ตุ-สทฺโท อิมเมว วิเสสํ โชเตติฯ โย ปน มินาติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ วกฺขมาเนน โยเชตพฺพํฯ รชฺชุยาปิ จ ทณฺเฑนาติ เอตฺถ ปาเทนาปิ มินิตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ‘‘รกฺขตี’’ติอาทิกิริยาปเทหิปิ เอวเมว โยเชตพฺพํฯ

ขเล ฐตฺวา รกฺขตีติ ธญฺญกรเณ ฐตฺวา อญฺเญ คณฺหิตุํ อทตฺวา ปาเลติฯ กถํ รกฺขิตุํ วฏฺฏติ, กถํ รกฺขิตุํ น วฏฺฏตีติ? ตํ ปน วีหิํ ‘‘อิทํ วา เอตฺตกํ วา มา คณฺห, อิทํ คเหตุํ น ลพฺภตี’’ติ วา ‘‘อิโต อปเนหิ, อิธ ปุญฺชํ กโรหี’’ติ วา เอวมาทินา ปโยเคน เจ รกฺขติ, ตํ อกปฺปิยํฯ สเจ ‘‘มยิ ฐิเต รกฺขิตํ โหตี’’ติ รกฺขติ, คณฺหนฺเต วา ปสฺสิตฺวา ‘‘กิํ กโรถา’’ติ ภณติ, วฏฺฏติฯ รูปิยปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รกฺขนฺเตน วสิตพฺพนฺติ หิ วุตฺตนฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อญฺญสฺมิมฺปิ คณฺฐิปเท วุตฺตํ ‘‘เถเนตฺวา คณฺหนฺเต สติ เอตํ โภ ปวตฺติํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส กิํ อาโรเจสฺสามีติ ปฏิปุจฺฉิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺตี’’ติฯ นีหราเปตีติ เอตฺถาปิ สเจ ปริยาเยน วทติ, วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ อิทํ เขตฺตมินนาทิํ กโรนฺเตน ลทฺธพฺพโต อญฺญสฺส อภินวุปฺปาทิตสฺส อภาวา อญฺเญสํ วฏฺฏตีติ ทฺวีสุ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ

[663] ‘‘เอตฺตเกหิ วีหีหิ อิทํ อาหรถา’’ติ วุตฺตา สเจ อาหรนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘ตสฺเสเวตมกปฺปิย’’นฺติ อิทํ ธญฺญสฺส วิจาริตตฺตา วุตฺตํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตสฺเสว อกปฺปิยํฯ กสฺมา? ธญฺญสฺส วิจาริตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539)ฯ

[664] หิรญฺเญนาติ กหาปเณนฯ ‘‘ตมกปฺปิย’’นฺติ อิทํ กหาปณานํ วิจาริตตฺตา วุตฺตํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺเพสํ อกปฺปิยํฯ กสฺมา? กหาปณานํ วิจาริตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539)ฯ

[665] เปสการกทาสํ วาติ เปสการกสงฺขาตํ ทาสํ วา, เปสกาโร ตนฺตวาโยฯ อารามิกานํ นาเมน เทนฺเตติ ‘‘อารามิกํ ทมฺมิ, เวยฺยาวจฺจกรํ ทมฺมี’’ติอาทินา นเยน เทนฺเตฯ

[666] ขีรํ ทธิ ตกฺกํ สปฺปิ นวนีตนฺติ ปญฺจโครสาฯ

[667] อชิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มหิสํ สงฺคณฺหาติฯ

[669] ปฏิสิทฺเธปีติ ปฏิกฺขิตฺเตปิฯ มูลํ ทตฺวาติ กปฺปิยภณฺฑมูลํ ทตฺวาฯ กุกฺกุฏาทโย ปน ‘‘สุเขน วสนฺตู’’ติ อรญฺเญเยว วิสฺสชฺเชตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กุกฺกุฏสูกเร ‘สุขํ ชีวนฺตู’ติ อรญฺเญ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.538-539)ฯ สูกรมยูราทีสุปิ ลทฺเธสุ เตสํ อนุรูเปเยว วิสเย วิสฺสชฺเชตพฺพาฯ

[671] ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถาย โก สมฺพนฺโธ? ‘‘รญฺญา วา ราชโภคฺเคนา’’ติอาทิคาถาย สงฺคหิตนเยน ราชราชามจฺจพฺราหฺมณคหปตาทีสุ เยน เกนจิ อตฺตนา วา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทหี’’ติ วตฺวา ตํ จีวรเจตาปนฺนสงฺขาตํ จีวรมูลํ ทตฺวา ปหิตทูเตน วา ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ โข ภนฺเต อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหาตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ ยทิ วุจฺเจยฺย, ภิกฺขุนา ‘‘น โข มยํ อาวุโส จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหาม, จีวรญฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหาม กาเลน กปฺปิย’’นฺติ วุตฺเต สเจ เตน ‘‘อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ วุตฺเต จีวรตฺถิเกน ภิกฺขุนา ‘‘เอโส โข อาวุโส ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ อารามิเก วา อุปาสเก วา ทสฺสิเต ยทิ โส ตสฺส อตฺตนา อาหริตฺวา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน จีวเรน อตฺเถ สติ อิมินา จีวรํ เจตาเปตฺวา อจฺฉาเทหี’’ติ วตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ยํ โข ภนฺเต อายสฺมา เวยฺยาวจฺจกรํ นิทฺทิสิ, สญฺญตฺโต โส มยา, อุปสงฺกมตุ อายสฺมา กาเลน, จีวเรน ตํ อจฺฉาเทสฺสตี’’ติ ยทิ วเทยฺย, เตน จีวรตฺถิเกน ภิกฺขุนา กิํ กาตพฺพนฺติ ภควตา วุตฺตนฺติ อาหาติ อยมิมิสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธฯ

ติกฺขตฺตุํ โจทนา วุตฺตาติ ‘‘จีวรตฺถิเกน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา เวยฺยาวจฺจกโร อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจเทตพฺโพ สาเรตพฺโพ ‘อตฺโถ เม อาวุโส จีวเรนา’’ติ ติกฺขตฺตุํ โจทนา กาตพฺพาติ วุตฺตาฯ

ฉกฺขตฺตุํ ฐานมพฺรวีติ ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน สารยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อภินิปฺผาเทยฺย, จตุกฺขตฺตุํ ปญฺจกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส ฐาตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 538) วุตฺตตฺตา ติกฺขตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺโถ เม อาวุโส จีวเรนา’’ติ กตาย โจทนาย น นิปฺปชฺเชยฺย, เตน ปุน คนฺตฺวา ยํ กิญฺจิ อวตฺวา ‘‘น อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ’’ติ (ปารา. 539) วจนโต ฐานภญฺชนกํ นิสชฺชาทิํ กิญฺจิ อกตฺวา ‘‘กิํ การณํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘ชานาหิ , อาวุโส’’ติ เอตฺตกมตฺตํ วตฺวา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ฉกฺขตฺตุํ ฐานํ สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตินา ภควตา เทสิตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ยทิ โจเทติเยวาติ สเจ ฐานํ อกตฺวา โจทนามตฺตํ กโรติ, ฉ อพฺรวีติ โยชนา, ‘‘โจทนา’’ติ สามตฺถิยโต ลพฺภติ, ฉกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา สกิมฺปิ น ฐาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ฉโจทนํ อกตฺวา โย ฐานเมว กโรติ, เตน กติ ฐานานิ กาตพฺพานีติ อาห ‘‘โจทนาทิคุณา ฐิตี’’ติ, ‘‘กาตพฺพา’’ติ เสโส, ‘‘อพฺรวี’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, ‘‘จตุกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ฐาตพฺพํ, ปญฺจกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ฐาตพฺพํ, ฉกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา น ฐาตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 539) วจนโต, ‘‘ฉกฺขตฺตุปรม’’นฺติ (ปารา. 539) วจนโต จ ฉกฺขตฺตุํ โจทนาย ทิคุณา ทฺวาทสกฺขตฺตุกา ฐิติ โหตีติ สิทฺธตฺตา โจทนเมว อกตฺวา ฐานมตฺตเมว กโรนฺตสฺส ทฺวาทสกฺขตฺตุํ วุตฺตนเยน ฐาตพฺพเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต ปรํ กาตพฺพํ อทสฺเสตฺวา เอตฺตเกเนว นิวตฺเตตพฺพนฺติ ญาเปนฺโต ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วายมมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. 539) วุตฺตนยา อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสติฯ

[672] ‘‘อโจเทตฺวา ลทฺเธ’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ ‘‘อฏฺฐตฺวา ลทฺเธ’’ติ จ คยฺหมานตฺตาฯ

ราชสิกฺขาปทกถาวณฺณนาฯ

จีวรวคฺโค ปฐโมฯ

[673] ‘‘เอเกนาปี’’ติ อิมินา กิํ ปน ทฺวีหิ, พหูหิ วาติ วุตฺตํ โหติฯ มิสฺเสตฺวาติ อนฺตมโส วาเตน อาหเฏนาปิ โกสิยํสุนา มิสฺเสตฺวาฯ สนฺถตนฺติ ‘‘สนฺถตํ นาม สนฺถริตฺวา กตํ โหติ อวายิม’’นฺติ (ปารา. 544) ปทภาชเน จ ‘‘สเม ภูมิภาเค โกสิยํสูนิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กญฺชิกาทีหิ สิญฺจิตฺวา กตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.542) อฏฺฐกถาย จ วุตฺตสรูปํ กญฺชิกํ สิญฺจิตฺวา โกสิยํสูนิ อตฺถริตฺวา ยาว พหลมิจฺฉติ, ตาว วฑฺเฒตฺวา นิสีทนนิปชฺชนาทิอตฺถํ กาตพฺพํ สนฺถตนฺติ อตฺโถฯ โกสิยํสุนาติ โกสิยกิมิโกสิยสฺส อิทนฺติ โกสิยํ, สุตฺตํ, ตสฺส สุตฺตสฺส อํสุ, เตน โกสิยํสุนาติ อตฺโถ ฯ

การาเปนฺตสฺสาติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘กโรนฺตสฺสา’’ติปิ คเหตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘การาเปยฺยาติ เอเกนาปิ โกสิยํสุนา มิสฺเสตฺวา กโรติ วา การาเปติ วา’’ติ (ปารา. 544)ฯ เตเนวาห ‘‘ปรตฺถาย กโรนฺตสฺส การาเปนฺตสฺสา’’ติฯ

[675] ภูมตฺถรณนฺติ ปริกมฺมกตาย ภูมิยา ฉวิรกฺขนตฺถาย อตฺถริตพฺพํ อตฺถรณํฯ ภิสิ นาม มญฺจภิสิ, ปีฐภิสีติ ทฺวยํฯ พิพฺโพหนํ อุปธานํฯ

โกสิยกถาวณฺณนาฯ

[676] กาฬเกฬกโลมานนฺติ ‘‘กาฬกํ นาม ทฺเว กาฬกานิ ชาติยา กาฬกํ วา รชนกาฬกํ วา’’ติ (ปารา. 549) วจนโต เอวํ กาฬกานํ เอฬกโลมานํฯ สุทฺธานนฺติ อิตรวณฺเณหิ เอฬกโลเมหิ อมิสฺสานํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สุทฺธกาฬกานนฺติ สุทฺธานํ กาฬกานํ, อญฺเญหิ อมิสฺสิตกาฬกานนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.547)ฯ กเรยฺยาติ กโรนฺตสฺส จ การาเปนฺตสฺส จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘การาเปยฺยาติ กโรติ วา การาเปติ วา’’ติฯ อาปตฺติ โหตีติ ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏญฺจ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยญฺจ อาหฯ

สุทฺธกาฬกกถาวณฺณนาฯ

[677] โอทาตํ ตุลํ วา พหุํ วา สพฺพเมว วา คเหตฺวานาติ โยชนาฯ กปิลมฺปิ วาติ เอตฺถาปิ เอวเมว โยเชตพฺพํฯ เอตฺถ สพฺพเมว วาติ สนฺถตสฺส คเหตพฺพํ สพฺพเมว วา โลมํฯ

กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สนฺถต’’นฺติ อธิการโต ลพฺภติฯ ‘‘นว’’นฺติ อิทํ ‘‘กโรนฺตสฺสา’’ติ ปทสามตฺถิเยน ลพฺภติ, นวํ สนฺถตํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ, ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กปิลมฺปิ วาติ วากาเรน ปการนฺตเรนาปิ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การยมาเนน ทฺเว ภาคา สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ อาทาตพฺพา ตติยํ โอทาตานํ จตุตฺถํ โคจริยาน’’นฺติ (ปารา. 553) มาติกาย อนุญฺญาตปฺปกาโร เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ ‘‘โอทาตํ กปิลมฺปิ วา’’ติ เอตสฺส ‘‘พหุํ วา’’ติ วิเสสเนน กาฬกานํ เอฬกโลมานํ ยถาวุตฺตภาคทฺวยโต อธิกํ เอฬกโลมมฺปิ น คเหตพฺพนฺติ ทีเปติ เกวลานํ กาฬกานํ เอฬกโลมานํ อคฺคเหตพฺพตาย ปฐมสิกฺขาปเทเนว วุตฺตตฺตาฯ ‘‘สพฺพเมว วา’’ติ อิมินาปิ ปุริมสิกฺขาปเท วิย อิเม โอทาตาทโย สพฺเพ เกวลา น คเหตพฺพา น โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิมินา เอวํ อกตฺวา อญฺเญน ปกาเรน กโรนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ พฺยติเรกโต ทีปิตํ โหติฯ

เสยฺยถิทํ? วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อนาทา เจ ภิกฺขุ ทฺเว ภาเค สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ ตติยํ โอทาตานํ จตุตฺถํ โคจริยานํ นวํ สนฺถตํ การาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติฯ

ยตฺตกปฺปมาเณหิ เอฬกโลเมหิ นวํ สนฺถตํ กาตุกาโม โหติ, เต โลเม จตุภาคํ ตุลยิตฺวา ทฺเว ตุเล วา อูเน วา กาฬกโลเม คเหตฺวา เอกํ ตุลํ โอทาเตหิ วา เอกํ ตุลํ โคจริเยหิ วา กาฬเกหิ วา อูเน กตฺวา ทฺวีหิปิ อธิเก วา กตฺวา กาฬกโลเม วชฺเชตฺวา ทฺวีสุ เอกํ วา ทฺเว เอว วา คเหตฺวา กาตุญฺจ การาเปตุญฺจ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวํ อนาปตฺติทสฺสเนน สพฺโพปิ สิกฺขาปทตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[678] ‘‘อนุกฺกเมนา’’ติ อิมินา อิมเมว อคฺคเหตฺวา ปุริมานนฺตรํ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยญฺจ คเหตพฺพนฺติ ทีเปติฯ นิสฺสชฺชิตฺวา ลทฺธานิปีติ โยชนาฯ ‘‘อปี’’ติ อิมินา ‘‘อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 555) วุตฺตทุกฺกฏญฺจ ‘‘นิสฺสคฺคิยํ จีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุญฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 468) ปฐมนิสฺสคฺคิยสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน อิหาปิ ‘‘นิสฺสคฺคิยํ สนฺถตํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุญฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตมฺปิ ธมฺมสงฺคหการเกหิ เปยฺยาลวเสน สํขิตฺตํ ตํ ทุกฺกฏญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[679] ตติยํ ตุ กฺริยากฺริยนฺติ อิทํ ตติยสิกฺขาปทํ ปน ‘‘ทฺเว ภาคา สุทฺธกาฬกาน’’นฺติอาทินา (ปารา. 554) วุตฺตนเยน อคฺคเหตฺวา กาฬกานํ อติเรกคฺคหณวเสน อนนุญฺญาตปฺปกาเรน กรณโต กิริยากิริยํ นามฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อาทาย จ อนาทาย จ กรณโต กิริยากิริย’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.552)ฯ

ทฺเวภาคกถาวณฺณนาฯ

[680] ฉนฺนํ วสฺสานํ โอเรนาติ ปุพฺเพ สนฺถตสฺส กตทิวสโต ปฏฺฐาย อุปริ ฉนฺนํ วสฺสานํ อพฺภนฺตเรติ อตฺโถฯ โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ ฉพฺพสฺสนฺตเร กตสนฺถตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, การกสฺส จ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ

ภิกฺขุสมฺมุติํ ฐเปตฺวาติ สนฺถตํ คเหตฺวา อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ อสมตฺถสฺส คิลานสฺส ‘‘อหํ ภนฺเต คิลาโน น สกฺโกมิ สนฺถตํ อาทาย ปกฺกมิตุํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ สนฺถตสมฺมุติํ ยาจามี’’ติ (ปารา. 559) สงฺฆมชฺเฌ นิสชฺช อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ติกฺขตฺตุํ ยาจิเต ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย คตฏฺฐาเน ฉพฺพสฺสานํ อนฺโตปิ สนฺถตํ กาตุํ สงฺเฆน ทินฺนสมฺมุติํ วินาติ อตฺโถฯ

[682] ฉพฺพสฺสานิ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ยทา ปริปุณฺณานิ, ตทา’’ติ เสโส, ฉพฺพสฺเสสุ ปริปุณฺเณสุ สนฺถตํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยทา ฉพฺพสฺสานิ ปริปุณฺณานิ โหนฺติ, ตทา สนฺถตํ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.557)ฯ ตทุทฺธมฺปีติ ฉพฺพสฺสโต อุปริปิฯ วิตาเนติ วิตานนิมิตฺตํ กโรนฺตสฺสฯ สาณิปากาเรติ ปาการสทิสติโรกรณียนิมิตฺตํ กโรนฺตสฺสฯ นิสฺสชฺชิตฺวา กเตปิ จาติ ปุราณสนฺถเต อญฺญสฺส ทตฺวา อญฺญสฺมิํ สนฺถเต โอรโต ฉนฺนํ วสฺสานํ กเตปิ จ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ อยมนาปตฺติวาโร เนว ปาฬิยํ, น อฏฺฐกถาสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา โส อาจริยปรมฺปราภโต อาจริเยน ทสฺสิโตติ วิญฺญายติฯ สาธารณวินิจฺฉยํ ปน ‘‘อนนฺตรสฺสิมสฺสาปิ, วิเสโส นุปลพฺภตี’’ติ วกฺขติฯ

ฉพฺพสฺสกถาวณฺณนาฯ

[683] อนาทายาติ นวํ นิสีทนสนฺถตํ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา ตสฺส วิวณฺณกรณตฺถาย ปาฬิยํ ‘‘ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถิ อาทาตพฺพา ทุพฺพณฺณกรณายา’’ติ (ปารา. 567) ยา อาทาตุํ วุตฺตา, ตํ ปุราณสนฺถตสฺส ฉินฺนมุขาวตฺตโต สุคตวิทตฺถิํ อทตฺวาฯ เอวเมตํ วุตฺตนฺติ กถํ วิญฺญายตีติ? ‘‘อนาทานวเสนสฺส, สุคตสฺส วิทตฺถิยา’’ติ วกฺขมาเนน วิญฺญายติฯ

สนฺถเตติ เอตฺถ ‘‘ปุราเณ’’อิติ จ กาเรตุํ กตญฺจาติ เอตฺถ ‘‘นวํ นิสีทนํ สนฺถต’’นฺติ จ เสโส , ปุราเณ สนฺถเต อสนฺเต สามนฺตา สุคตวิทตฺถิํ อนาทาย นวํ นิสีทนสนฺถตํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อญฺญสฺสตฺถาย นวํ นิสีทนสนฺถตํ กาเรตุํ, นวํ นิสีทนสนฺถตํ อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชิตุญฺจ อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

‘‘อญฺญสฺสตฺถาย กาเรตุ’’นฺติ อิทเมตฺถ ปาจิตฺติเยเนว อนาปตฺติทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํฯ ตสฺมา ‘‘อญฺญสฺสตฺถาย กโรติ วา การาเปติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 569) วุตฺตตฺตา จ อฏฺฐกถาย, ตพฺพณฺณนาสุ จ อทิสฺสมานตฺตา วา ตํ น วตฺตพฺพํฯ ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสานิ กโรติ…เป.… อญฺญสฺสตฺถาย กโรติ วา การาเปติ วา’’ติ (ปารา. 564) อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตโมโลเกตฺวา วา ทุกฺกฏสฺส จ วิหิตตฺตา ปาจิตฺติเยน อนาปตฺติภาวํ สนฺธาย ลิขิตนฺติ วิญฺญายติฯ กตญฺจ ปริภุญฺชิตุนฺติ เอตฺถ ‘‘อญฺเญนา’’ติ วตฺตพฺพํ, อิมินา ‘‘อญฺเญน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชติ, อนาปตฺตี’’ติ ปาโฐว ทสฺสิโตฯ

[684] สุคตสฺส วิทตฺถิยา อนาทานวเสน จ อสฺส สนฺถตสฺส กรเณน จ สตฺถารา เอตํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

[685] นนุ จ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อฏฺฐกถาย ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ กิริยากิริยตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ทฺเวภาคสิกฺขาปทสทิสานี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.567) วุตฺตานิ, อิห ‘‘สญฺจริตฺตสมา’’ติ กสฺมา วุตฺตานีติ? วุจฺจเต – ทฺเวภาคสิกฺขาปเท ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิปิ โกสิยสิกฺขาปทสทิสาเนวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.552) อฏฺฐกถาย วุตฺตานิ, โกสิยสิกฺขาปเท สมุฏฺฐานาทีนํ สญฺจริตฺเตน สมภาวสฺส วุตฺตตฺตา, มูลเมว สริตฺวา กิริยากิริยสงฺขาตวิเสสสฺส วิสุํ ทสฺสิตตฺตา อวสิฏฺฐวินิจฺฉยมตฺตํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ อิมํ วิเสสํ มุญฺจิตฺวา อวสิฏฺฐวินิจฺฉเยน ทฺวีสุ สิกฺขาปเทสุ สาธารณวินิจฺฉยสฺส อวิเสสตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนนฺตรสฺสา’’ติอาทิฯ

นิสีทนสนฺถตกถาวณฺณนาฯ

[686-7] คจฺฉนฺเตติ ติโยชนปูรณฏฺฐานํ อติกฺกมฺม คจฺฉนฺเตฯ ยาเนติ สกฏาทิเกฯ โลมานีติ เอฬกโลมานิฯ สามิกสฺสาติ ยานาทิสามิโนฯ อชานโตติ อนาทเร สามิวจนํฯ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โย ปน ภิกฺขุ เอฬกโลมํ ลภิตฺวา ‘‘ติโยชนปรมํ สหตฺถา หาเรตพฺพานี’’ติ (ปารา. 573) อนุญฺญาตตฺตา ติโยชนพฺภนฺตเร สหตฺเถนาปิ หริตฺวา ติโยชนาติกฺกเม ปเรสํ ยานาทีสุ สามิเกสุ อชานนฺเตสุ ‘‘เอเต หริสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยทิ ฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ เตสูติ เยสุ เอฬกโลมานิ ฐปิตานิ, เตสุ ยานาทีสุ ติโยชนมตีเตสุ ภิกฺขุสฺส ปโยคํ วินาปิ ติโยชนํ อติกฺกนฺเตสุ ตสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติ โหตีติ โยชนา, ตสฺส ภิกฺขุโน ‘‘ปฐมํ ปาทํ ติโยชนํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 573) วุตฺตตฺตา ทุกฺกฏปาจิตฺติยา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

อยํ นโยติ ภิกฺขุโน ปโยคํ วินา ยตฺถ เอฬกโลมานิ ฐปิตานิ, เตสุ ยานาทีสุ ติโยชนํ อติกฺกมนฺเตสุ อาปตฺติ โหตีติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ

[688] อคจฺฉนฺเตติ ติโยชนพฺภนฺตเร ฐิเตฯ ‘‘อภิรูหิตฺวา’’ติ อิทํ อนาปตฺติการเณสุ เอกํ ทสฺเสตุมาหฯ

‘‘ภูมิยญฺหิ ฐตฺวา เทนฺโต, อวฺหายนฺโต วา ปุรโต คจฺฉติ, เอเสวนโย’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อนาปตฺติวาเร ‘‘อญฺญํ หราเปตี’’ติ วจนโต อตฺตนา เปสิเต อญฺญสฺมิํ หรนฺเต วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ สาเรติ วฏฺฏตี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ตํ ปนญฺญํ หราเปติ, วจเนน วิรุชฺฌตี’’ติฯ

[690] กณฺณจฺฉิทฺเทสูติ อตฺตโน กณฺณพิเลสุฯ

[691] อนาปตฺติวาเร ‘‘กตภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตตฺถ อนฺตมโส สุตฺตเกน พทฺธมตฺตมฺปิ กตภณฺฑเมวาติ อาห ‘‘สุตฺตเกน จ พนฺธิตฺวา’’ติฯ เวณิํ กตฺวาติ กุทฺรูสสีสปลาลเวณิสทิสํ เวณิํ กตฺวาฯ อาปตฺติ ปริทีปิตาติ ‘‘เวณิํ กตฺวา หรติ, อิทํ นิธานมุขํ นาม, อาปตฺติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.575) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[692] สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ ‘‘ตํ ฐาน’’นฺติ เสโส, ยทิ ตํ ฐานํ สุงฺกฆาตนฺติ โยชนา, ติโยชโนสานฏฺฐานํ ยทิ สุงฺกฆาตฏฺฐานํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อนุปฺปตฺวาติ ตํ ฐานํ ปตฺวาฯ โจราทีหิ อุปทฺทุโต วา คจฺฉติ, โย อญฺญวิหิโต วา คจฺฉตีติ โยชนาฯ อาปตฺตีติ เอตฺถ อาปตฺติ ตสฺส คจฺฉโตติ ลพฺภติฯ เอตฺถ ‘‘อาปตฺตี’’ติ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติมาหฯ อิมิสฺสา อจิตฺตกตาย เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ โหติฯ อทินฺนาทานปาราชิกํ ปน สจิตฺตกตาย เอเตสํ น โหติฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยา หิ ตตฺถ อาปตฺติ, สา อิธ อนาปตฺติฯ ยา อิธ อาปตฺติ, สา ตตฺถ อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.572)ฯ เถยฺยจิตฺเตน หรโต ภณฺฑคฺฆวเสน ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ เอกํ โหติฯ

เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อทินฺนาทาเน ปน สุงฺกฆาเต อาปตฺติ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.572)ฯ

[693] ติโยชนนฺติ เอตฺถ หรณกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ‘‘หรนฺตสฺสา’’ติ อิมสฺส กมฺมทีปกํ ‘‘โลมานี’’ติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติฯ ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิทํ สพฺพตฺถ วกฺขมาเนน สมฺพนฺธนียํฯ ตานิเยว ปจฺจาหรนฺตสฺสาติ โยชนาฯ ติโยชนนฺติ เอตฺถ ตํเยว ติโยชนนฺติ ลพฺภติฯ อตฺตนา คตํ ติโยชนํ ปุน ตาเนว โลมานิ คเหตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

[694] นิวาสตฺถาย วา คนฺตฺวาติ ติโยชนพฺภนฺตเร วา สีมาย วา อาวาเส วสิตุกามตาย คนฺตฺวาฯ ตโต ปรํ หรนฺตสฺสาติ ตสฺมิํ อาวาเส อุทฺเทสาทิํ อลภิตฺวา ตโต ปรํ อญฺญสฺมิํ อาวาเส วสิตุกามตาย ปุนปิ ติโยชนํ หรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อิมินาว นเยน ตโตปิ อญฺญํ ฐานํ, ตโตปิ อญฺญนฺติ สุทฺธจิตฺเตน คตคตฏฺฐานโต ปุนปิ ปรมฺปรํ ฐานํ คมนวเสน โยชนสตมฺปิ หรโต โทโส นตฺถีติ อิทมฺปิ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวํ โยชนสตมฺปิ หรนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.575)ฯ อจฺฉินฺนํ วาปิ ลภิตฺวา หรโตปีติ ‘‘โจราวหฏปริจฺจตฺตํ ลภิตฺวา หรนฺตสฺสฯ อิธ สพฺพตฺเถว ‘‘นิวาสตฺถาย วา คนฺตฺวา’’ติอาทิเก อนาปตฺติวาเร ปฐมลทฺธฏฺฐานโต ปภุติ อติเรกติโยชนมฺปิ หรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ นิสฺสฏฺฐํ ลภิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวา วินยกมฺมํ กตฺวา ทินฺนํ ลภิตฺวาฯ

[695] อญฺเญนาติ ตานิ หารินา อญฺเญนฯ

กตภณฺฑกนฺติ ‘‘กมฺพลโกชวสนฺถตาทิํ ยํ กิญฺจิ อนฺตมโส สุตฺตเกน พทฺธมตฺตมฺปี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.575) อฏฺฐกถายํ วุตฺตเอฬกโลเมหิ กตภณฺฑกํฯ

[696] อิทํ สมุฏฺฐานนฺติ อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺฐานํฯ ปณฺณตฺติํ อชานนตาย วา ญตฺวาปิ จีวราทิปริกฺขาเรสุ โลมสฺส อลฺลินภาวํ อชานิตฺวาปิ วา ติโยชนํ อติกฺกาเมนฺตสฺส อรหโตปิ อิมาย อาปตฺติยา สมฺภวโต ‘‘อจิตฺต’’นฺติ อาหฯ

เอฬกโลมกถาวณฺณนาฯ

[697] เอฬกโลมโธวาปนกถา อุตฺตานาเยวฯ

เอฬกโลมโธวาปนกถาวณฺณนาฯ

[698] คณฺเหยฺย วาติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ เสโสฯ ‘‘คณฺเหยฺย วา คณฺหาเปยฺย วา’’ติ อิมินา ‘‘ตตฺถตฺตโน ปนตฺถายา’’ติ วกฺขมานตฺตา จ ‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา’’ติอาทิวจนโต จ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺเหยฺย วา อุคฺคณฺหาเปยฺย วาติ วุตฺตํ โหติฯ วากาเรน ‘‘อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิเยยฺยา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘อิทํ อยฺยสฺส โหตู’’ติ อุปนิกฺขิตฺตํ เจ สาทิยตีติ อตฺโถฯ

รชตนฺติ อญฺญตฺถ สชฺฌุ วุจฺจติ, อิธ ปน โวหารูปคกหาปณาทิ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘รชตํ นาม กหาปโณ โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโก, เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ (ปารา. 584)ฯ อิธ กหาปณาทีนํ สรูปํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘ตตฺถ กหาปโณติ โสวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา ปากติโก วาฯ โลหมาสโกติ ตมฺพโลหาทีหิ กตมาสโกฯ ทารุมาสโกติ สารทารุนา วา เวฬุเปสิกาย วา อนฺตมโส ตาลปณฺเณปิ รูปํ ฉินฺทิตฺวา กตมาสโกฯ ชตุมาสโกติ ลาขาย วา นิยฺยาเสน วา รูปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กตมาสโกฯ ‘เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’ติ อิมินา ปน ปเทน โย โย ยตฺถ ยตฺถ ชนปเท ยทา ยทา โวหารํ คจฺฉติ, อนฺตมโส อฏฺฐิมโยปิ จมฺมมโยปิ รุกฺขผลพีชมโยปิ สมุฏฺฐาปิตรูโปปิ อสมุฏฺฐาปิตรูโปปิ สพฺโพ สงฺคหิโต’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) –

วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ ปากติโก นาม เอตรหิ ปกติกหาปโณฯ รุกฺขผลพีชมโยติ ตินฺติณิกาทิรุกฺขานํ ผลพีเชน กโตฯ

ชาตรูปกํ สุวณฺณํฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘ชาตรูปํ นาม สตฺถุวณฺโณ วุจฺจตี’’ติ (ปารา. 584)ฯ นิสฺสชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘เตนา’’ติ ลพฺภติ, ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ยุชฺชติ, เอวํ สาทิตภิกฺขุนาติ อตฺโถฯ นิสฺสชฺชิตฺวาติ อตฺตนา อุคฺคหิตํ วา ปเรน อุคฺคหาปิตํ วา อุปนิกฺขิปิตสฺส สาทิยนวเสน สาทิตํ วา รชตํ วา ชาตรูปํ วา ‘‘เตน ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา’’ติ (ปารา. 584) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘อหํ ภนฺเต รูปิยํ ปฏิคฺคเหสิํ, อิทํ เม นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ นิสฺสชฺชามี’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

อาปตฺติ เทเสตพฺพาวาติ อตฺตนา เอว อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ตสฺมิํ สงฺฆมชฺเฌ เอวเมว นิสีทิตฺวา เทเสตพฺพาฯ เอวํ เทสิตา อาปตฺติ สงฺฆานุมเตน พฺยตฺเตน ปฏิพเลน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา’’ติ (ปารา. 584)ฯ

[699] รชตนฺติ รูปิยํฯ ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํฯ อิมินา ปททฺวเยน กตากตํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติฯ อุภินฺนํ มาสโกติ ชาตรูปมาสโก, รชตมาสโกปิ จาติ วุตฺตํ โหติฯ อิธ รชตมาสโกติ ‘‘รชต’’นฺติ ปทภาชเน (ปารา. 584) วุตฺตกหาปณาทิ ปญฺจปฺปกาโร มาสโก คหิโตฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วุตฺตปฺปกาโร สพฺโพปิ รชตมาสโก’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584)ฯ อิธ ‘‘ชาตรูปมาสโก’’ติ วิสุํ คหิตตฺตา กหาปณปเทน สุวณฺณกหาปณํ วชฺเชตฺวา อิตรทฺวยเมว วตฺตพฺพํฯ ‘‘นิสฺสคฺคิยาวห’’นฺติ อิทํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนอุคฺคณฺหาปนสาทิยนานิ กโรนฺตํ สนฺธายาหฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน ทุกฺกฏาวหญฺจ โหเตวฯ

[700-1] มุตฺตาทีนํ อิมสฺมิํ สิกฺขาปทวิภงฺเค อวุตฺตตฺเตปิ ปาจิตฺติยกณฺเฑ นวมวคฺเค ทุติยสฺส รตนสิกฺขาปทสฺส ปทภาชเน ‘‘รตนํ นาม มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาลํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. 506) วุตฺตานํ ทสนฺนํ รตนานํ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ กตฺวา วุตฺตํ รชตํ, ชาตรูปญฺจ วชฺเชตฺวา อวสิฏฺฐานํ อฏฺฐนฺนํ รตนานํ ทุกฺกฏวตฺถุภาโว อิมสฺส อฏฺฐกถายํ ววตฺถาปิโตติ ทสฺสนตฺถมาห ‘‘มุตฺตา…เป.… มสารคลฺล’’นฺติฯ

เอตฺถ เวฬุริโย คาถาพนฺธวเสน น วุตฺโต , โส เอกโยคนิทฺทิฏฺฐานํ สตฺตนฺนํ รตนานํ คหเณเนว คยฺหติฯ มุตฺตาทโย ยถาทสฺสิตสรูปาเยวฯ พฺรหฺมชาลาทิสุตฺตนฺตวเสนาปิ ‘‘อกปฺปิยา’’ติ สิทฺธานํ สตฺตธญฺญาทีนํ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ธญฺญานี’’ติอาทิฯ

[702] รตนสิกฺขาปเทเยว ‘‘รตนสมฺมต’’นฺติ อาคตํ กปฺปิยวตฺถุํ ปฏิคฺคณฺหโต อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มุคฺคมาสาทิก’’นฺติอาทิฯ

[703-4] เอวํ ติปฺปกาเรน ฐิตํ วตฺถุํ คณฺหโต อธิปฺปายนานตฺเตน สมฺภวนฺตํ อาปตฺติปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ นิสฺสคฺคิยาทิวตฺถูสุฯ สงฺฆาทีนนฺติ สงฺฆคณปุคฺคลเจติยาทีนํฯ ตนฺติ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํฯ สพฺพตฺถายาติ สพฺเพสํ อตฺถายาติ วิคฺคโหฯ อตฺตโน อตฺถาย จ สงฺฆาทีนมตฺถาย จ ทุกฺกฏวตฺถุํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ อตฺโถฯ อวุตฺตสมุจฺจเยเนตฺถ จ-สทฺเทน ‘‘สพฺพมฺปิ นิกฺขิปนตฺถาย ภณฺฑาคาริกสีเสน สมฺปฏิจฺฉโต อุปริ รตนสิกฺขาปเท อาคตวเสน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) อฏฺฐกถาย วุตฺตวินิจฺฉยวิเสสสฺส สงฺคโห กโตฯ

[705] กหาปณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณาทีนํ สงฺคโหฯ ‘‘สหสฺส’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณํ, สหสฺสมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ

[706] ถวิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สิถิลปูริตานิ ภาชนานิ คหิตานิฯ ‘‘สิถิลพทฺเธสู’’ติ วิเสสเนน พฺยติเรกวเสน ‘‘ฆนพทฺเธ, ปน ฆนปูริเต วา เอกาว อาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) อฏฺฐกถาเสสํ ทีเปติฯ

[707] อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนกมฺมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิฯ คณฺหิตุกาโมปีติ เอตฺถ ‘‘โหตู’’ติ เสโสฯ นิเสเธตพฺพเมวาติ กาเยน วา วาจาย วา ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว, เอวํ สติ อนาปตฺติเยวาติ อตฺโถฯ อยมตฺโถ อฏฺฐกถายํ ‘‘กายวาจาหิ วา อปฺปฏิกฺขิปิตฺวาปิ สุทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘นยิทํ อมฺหากํ กปฺปตี’ติ น สาทิยติ, อนาปตฺติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) อาคโตเยวฯ

[708] ตํ วตฺถุนฺติ ตถา ปฏิกฺขิตฺตํ วตฺถุํฯ ฐเปตฺวา ยทิ คจฺฉตีติ ‘‘ตุมฺเห คณฺหถ วา, มา วา, ทินฺนํ ทินฺนเมวา’’ติ สเจ โส ฐเปตฺวาว คจฺฉติฯ ยถา ตํ น วินสฺสติ, ตถา ตํ โคปยิตพฺพนฺติ โยชนาฯ ‘‘อญฺโญ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉตี’’ติอาทินา อฏฺฐกถาย วุตฺตนเยน ตตฺถาคเตน กปฺปิยการเกน ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉิเต สรูปํ อาวิ กตฺวา ‘‘โคปยิสฺสามหํ ภนฺเต, คุตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมํ คเหตฺวา เอหี’’ติ อวตฺวา สตฺตภูมิกมฺปิ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ‘‘อิธ ฐเปหี’’ติ อวตฺวา ‘‘อิทํ คุตฺตฏฺฐาน’’นฺติ สุรกฺขิตฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ฐปิเต อคฺคฬํ ทตฺวา รกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[709] คุตฺตฏฺฐานํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส กปฺปิยการกสฺส อวตฺตพฺพโวหารํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาหเรทมิท’’นฺติอาทิฯ อกปฺปิยนฺติ เอตฺถ ‘‘วจน’’นฺติ ลพฺภติฯ

เอวํ อกปฺปิยวจนํ อวตฺวา สุรกฺขิตฏฺฐาเน อาหริตฺวา ฐปิเต กิํ กาตพฺพนฺติ? วิกฺกายิเก ปตฺตจีวราทิกปฺปิยภณฺเฑ อาหเฏ ‘‘อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, อิมสฺส เอวรูปํ มูลมฺปิ อตฺถิ, กปฺปิยการโก เอว นตฺถี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘อหํ กปฺปิยการโก, มยฺหํ ทสฺเสถา’’ติ วุตฺเต สเจ รุจฺจติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘อิทํ คณฺหา’’ติ อวตฺวา ‘‘เอตฺถ ฐปิต’’นฺติ ทสฺเสตฺวา ตสฺมิํ ตสฺส อคฺฆปฺปมาณํ คเหตฺวา เทนฺเต อธิวาเสตพฺพํฯ อติเรกํ คณฺหนฺเต ‘‘มยํ ตุมฺหากํ ภณฺฑํ น คณฺหาม, คจฺฉถา’’ติ นีหริตฺวา อคฺคฬํ ทตฺวา กปฺปิยการเก ลทฺเธ ‘‘อมฺหากํ เอวรูเปน อตฺโถ, อิทํ นาม มูลํ อตฺถี’’ติ วตฺวา เตน กิณิตฺวา ทินฺเน อธิวาเสตพฺพนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

[710] ฐเปตฺวา รูปิยคฺคาหนฺติ อนนฺตรสิกฺขาปเท วกฺขมานสรูปํ สุวณฺณาทิรูปิยํ ปฏิคฺคเหตฺวา นิสฺสชฺชิตฺวา เทสิตาปตฺติกํ ปุคฺคลํ ฐเปตฺวาฯ นิสฺสฏฺฐปริวตฺติตนฺติ เอตฺถ นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติยา เทสิตาย ‘‘สเจ ตตฺถ อาคจฺฉติ อารามิโก วา อุปาสโก วา’’ติอาทินา (ปารา. 584) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ตตฺถาคตํ กปฺปิยการกํ ‘‘อาวุโส อิมํ ชานา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา กิํ อาหริยฺยตู’’ติ เตน วุตฺเต ‘‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’ติ อวตฺวา ‘‘กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํ สปฺปิ วา เตลํ วา มธุ วา ผาณิตํ วา’’ติ (ปารา. 584) วุตฺตตฺตา ภิกฺขูนํ กปฺปิยวตฺถุมตฺเต อาจิกฺขิเต เตน นิสฺสฏฺฐวตฺถุํ ปริวตฺเตตฺวา อาหฏํ กปฺปิยภณฺฑนฺติ อตฺโถฯ

[711] อตฺตโน ปตฺตภาคมฺปีติ ตถา อาหเฏ กปฺปิยภณฺเฑ สงฺฆสฺส ภาชิยมาเน อตฺตโน วสฺสคฺเคน อตฺตโน ปตฺตโกฏฺฐาสมฺปิฯ ปฏิคฺคาหกภิกฺขุโนติ รูปิยํ ปฏิคฺคเหตฺวา อาปชฺชิตฺวา นิสฺสชฺชิตฺวา เทสิตาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญโตติ อตฺตโต อญฺญสฺมา ปพฺพชิตมนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคติตฺถิปุริสานํ อญฺญตรโตฯ ลทฺธนฺติ เตหิ อตฺตนา ลทฺธโกฏฺฐาสโต ทินฺนวเสนปิ ลทฺธํ ตํ วตฺถุํฯ

[712] ยํ กิญฺจิ ปจฺจยนฺติ ตํ วตฺถุํ ปริวตฺเตตฺวา คหิเตสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ อญฺญตรมฺปิ ปจฺจยํฯ

อนฺตมโส ปถวิํ ขณิตฺวา อุปฺปาทิโตทกมฺปิ ทารูหิ อาทิตฺตอคฺคิมฺปิ เตเลน ชลิตปทีปมฺปิ รุกฺเข วา เคเห วา ปกติฉายมฺปิ ตาลปณฺณมฺปิ อุปโภคปริโภคารหํ อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจีติ อฏฺฐกถาย วุตฺตนยํ อิมินาว สงฺคหิตนฺติ คเหตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตมโส มกฺกฏาทีหิ ตโต หริตฺวา อรญฺเญ ฐปิตํ วา เตสํ หตฺถโต คฬิตฺวา ติรจฺฉานปริคฺคหิตมฺปิ ปํสุกูลมฺปิ น วฏฺฏติเยวา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584), ‘‘รูปิยปฏิคฺคาหกสฺส ปน เกนจิ ปริยาเยน ตโต อุปฺปนฺนปจฺจยปริโภโค น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.585) จาติฯ ภิกฺขุโนติ รูปิยปฏิคฺคาหกสฺส ภิกฺขุสฺสฯ

[713] อชฺฌาราเม วาติ อุปริ วกฺขมานลกฺขเณน ปริจฺฉินฺเน อชฺฌาราเม วาฯ ตํ รูปิยํ, ‘‘ปติตํ ทิสฺวา’’ติ เสโสฯ อชฺฌาวสเถปิ วาติ วกฺขมานลกฺขเณ อนฺโตอาวาเส จฯ นิกฺขิปนฺตสฺสาติ ‘‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ วุตฺเต ฐาเน ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ คณนญฺจ อุปลกฺขณญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ฐเปนฺตสฺสฯ

[714] ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘รูปิเย รูปิยสญฺญี, เวมติโก, อรูปิยสญฺญี รูปิยํ ปฏิคฺคณฺหาติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 586) ภควตา ปาจิตฺติยํ วุตฺตํฯ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ

[715] กฺริยากฺริยนฺติ คหเณน อาปชฺชนโต กิริยํฯ ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโต อกิริยนฺติฯ

รูปิยปฏิคฺคหณกถาวณฺณนาฯ

[716-7] นิสฺสคฺคิยสฺสาปิ วตฺถุนฺติ ‘‘นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสฺส วตฺถู’’ติ ปฐมสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺเฐสุ รชตาทีสุ จตูสุ อญฺญตรํ วตฺถุํฯ ทุกฺกฏสฺส จ วตฺถุํ วาติ ปฐมํ ทสฺสิตมุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถูสุ อญฺญตรํ วา, อิโหภยตฺถ เหตุผลสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ กปฺปิยสฺส จ วตฺถุํ วาติ ยถาทสฺสิเตสุ เอว มุคฺคมาสาทิกปฺปิยวตฺถูสุ อญฺญตรํ วา, อิห อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ อวยวาวยวีนํ อเภเทปิ เภทูปจารวเสน ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ กปฺปิยวตฺถุนฺติ วุตฺตํ โหติ ‘‘กปฺปิเยน วตฺถุนา’’ติ วกฺขมานตฺตาฯ อิทาเนตฺถ ทุกฺกฏวตฺถุโน, กปฺปิยวตฺถุโน จ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ปริวตฺติตตฺตา อาปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํฯ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา โย ปริวตฺเตติ, ตสฺส อาปตฺตีติ โยชนาฯ

ทุกฺกฏสฺส วตฺถุนา, กปฺปิเยน จ วตฺถุนา วตฺถุํ นิสฺสคฺคิยสฺส ปริวตฺเตติ, อาปตฺตีติ โยชนาฯ อิธ อุภยตฺถาปิ ปริวตฺติตสฺส นิสฺสคฺคิยวตฺถุตฺตา อาปตฺติ โหติฯ เอวํ ตีสุปิ ฐาเนสุ ‘‘อาปตฺตี’’ติ สามญฺญวจเนน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยเมว วุตฺตนฺติ ปกรณโต ลพฺภติฯ

[718] ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถุนา ทุกฺกฏสฺส จ วตฺถุํ วา ปริวตฺเตติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ ‘‘วตฺถุํ วา กปฺปิยสฺสา’’ติ อิทํ วุตฺตนยเมว, กปฺปิยวตฺถุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิมสฺส กปฺปิยวตฺถุโนปิ ทุกฺกฏวตฺถุนา ปริวตฺติตตฺตา ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺพํฯ

[719] ‘‘วตฺถุนา กปฺปิยสฺสา’’ติ อิทมฺปิ วุตฺตนยเมวฯ กปฺปิยวตฺถุนาปิ ปริวตฺติเต ทุกฺกฏวตฺถุวเสน ทุกฺกฏํ โหตีติ อาห ‘‘ตถา’’ติฯ

[720] ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วตฺถุโน’’ติ อิทํ อากฑฺฒติฯ ‘‘นิสฺสคฺคิยสฺสา’’ติ อิมินา ปาจิตฺติยมาหฯ

ปุพฺพนฺติ ปฐมํ, ปุพฺเพ วุตฺตรูปิยปฏิคฺคหณสิกฺขาปเทติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินาติ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเทนฯ ปริวตฺตนํ วาริตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[721] รูปิยนฺติ จ สญฺญิสฺสาติ ‘‘รูปิยํ นาม สตฺถุวณฺโณ กหาปโณ โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโก, เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ (ปารา. 589) ปทภาชเน วุตฺเตสุ รูปิยสญฺญิเตสุ วตฺถูสุ ‘‘อญฺญตร’’นฺติ สญฺญิสฺสฯ อรูปิเยติ ขรปตฺตาทิมฺหิฯ เตน อรูปิเยนฯ ‘‘เจตาเปนฺตสฺส อรูปิย’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘อรูปิเย รูปิยสญฺญี รูปิยํ เจตาเปติ , นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 591) วุตฺตตฺตา รูปิยปริวตฺตเน ทุกฺกฏสฺส อภาวโต, ปาจิตฺติยสฺส จ สมฺภวโต รูปิยํ น คเหตพฺพํฯ อรูปิเย รูปิยํ อิติ สญฺญิสฺส จ วิมติสฺส จ อรูปิยํ เจตาเปนฺตสฺส เตน ทฺเว ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ โยชนาฯ

[722] อรูปิเย อรูปิยนฺติ สญฺญิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อรูปิยํ ปริวตฺเตนฺตสฺสา’’ติ เสโสฯ ปญฺจหีติ สหตฺเถ กรณวจนํ, ‘‘สหธมฺมิเกหี’’ติ เสโส, ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธินฺติ อตฺโถฯ วทโตติ โวหรโต, กยวิกฺกยํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ภิกฺขุภิกฺขุนิสามเณรสามเณริสิกฺขมานาสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ อรูปิยํ ปริวตฺเตนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ

[723] สํโวหาเรน สมุฏฺฐานโต กฺริยสมุฏฺฐานํฯ

รูปิยสํโวหารกถาวณฺณนาฯ

[724] กปฺปิยํ นาม ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, อนฺตมโส จุณฺณปิณฺโฑปิ ทนฺตกฏฺฐมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปี’’ติ ปทภาชเน วุตฺตานิ กปฺปิยวตฺถูนิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานํ วเสน อเนกวิธ’’นฺติฯ กปฺปิเยเนวาติ เตเนว กปฺปิเยน วตฺถุนาฯ ‘‘กยวิกฺกยํ สมาปชฺเชยฺยาติ ‘อิมินา อิมํ เทหิ, อิมินา อิมํ อาหร, อิมินา อิมํ ปริวตฺเตหิ, อิมินา อิมํ เจตาเปหี’ติ อชฺฌาจรตี’’ติ (ปารา. 595) วจนโต ‘‘ปริวตฺตยโต’’ติ อิมสฺส ‘‘กยวิกฺกยํ สมาปชฺชโต’’ติ ปริยาโยฯ

ตตฺถ อญฺญสฺส หตฺถโต กปฺปิยวตฺถุนา ปริวตฺเตตฺวา คหณํ กโย นามฯ อตฺตโน หตฺถโต กปฺปิยวตฺถุํ ปริวตฺเตตฺวา ทานํ วิกฺกโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’ติอาทินา หิ นเยน ปรสฺส กปฺปิยภณฺฑํ คณฺหนฺโต กยํ สมาปชฺชติ, อตฺตโน กปฺปิยํ เทนฺโต วิกฺกย’’นฺติฯ ‘‘ฐเปตฺวา สหธมฺมิเก’’ติ วุตฺตตฺตา ปริวตฺตยโตติ เอตฺถ อญฺเญหิ สทฺธินฺติ ลพฺภติฯ เอตฺถ อญฺเญ นาม คิหิโน อิตฺถิปุริสา, สาสนโต พาหิรา ปพฺพชิตา จฯ ตสฺมา อยํ กยวิกฺกโย อนฺตมโส มาตาปิตูหิปิ น กาตพฺโพเยวฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อยญฺหิ กยวิกฺกโย ฐเปตฺวา ปญฺจ สหธมฺมิเก อวเสเสหิ คิหิปพฺพชิเตหิ อนฺตมโส มาตาปิตูหิปิ สทฺธิํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.595)ฯ

[725] อกปฺปิยสฺส วตฺถุสฺสาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท วุตฺตจีวราทิกปฺปิยวตฺถุโต อญฺญสฺส นิสฺสคฺคิยทุกฺกฏวตฺถุสฺสฯ เตเนวาติ อกปฺปิยวตฺถุนาเยวฯ ‘‘กปฺปิยสฺส จา’’ติ ปาฐเสโส, เตเนว อกปฺปิเยน วตฺถุนา กปฺปิยสฺส วตฺถุสฺส ปริวตฺตนญฺจาติ โยชนาฯ

เอวญฺหิ ปาฐเสเส อกเต อกปฺปิเยน วตฺถุนา กปฺปิยสฺส ปริวตฺตนํ กยวิกฺกเย สงฺคเหตพฺพํ สิยา, ตํ น ยุชฺชติ ตสฺส รูปิยสํโวหาเรเยว สงฺคหิตตฺตา, อิธ จ ‘‘กปฺปิยวตฺถุสฺเสว กปฺปิยวตฺถุนา ปริวตฺตนํ กยวิกฺกโย’’ติ นิยมิตตฺตาฯ นิทฺทิฏฺฐนฺติ ‘‘อกปฺปิยภณฺฑปริวตฺตนญฺหิ กยวิกฺกยสงฺคหํ น คจฺฉตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.594) อฏฺฐกถายํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ

[726] ตสฺมาติ ยสฺมา อญฺญตฺร สหธมฺมิเกหิ กปฺปิยวตฺถุสฺสาปิ กยวิกฺกโย น วฏฺฏติ, อกปฺปิยสฺส, กปฺปิยสฺส จ วตฺถุโน อกปฺปิเยเนว วตฺถุนา ปริวตฺตนญฺจ รูปิยสํโวหาเร สงฺคหิตตฺตา กยวิกฺกยสงฺคหํ น คจฺฉติ, ตสฺมาฯ

[729] อิทํ นามาติ โอทนาทิกปฺปิยวตฺถุเมว อาหฯ

[730-1] ‘‘คเหตฺวา’’ติอาทิคาถาย วตฺถุลกฺขณสฺส อุทาหรณํ ทสฺเสตฺวาว อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิฆาสาท’’นฺติอาทิฯ ฉลฺลินฺติ รุกฺขตจํฯ วลฺลินฺติ ลตํฯ กฏฺฐนฺติ อินฺธนทารุํฯ ทารุนฺติ เคหสมฺภาราทิทารุํฯ วิปลฺลาเสนาปิ วตฺตพฺพํ ‘‘วลฺลิํ วา ปน ฉลฺลิํ วา, ทารุํ วา กฏฺฐเมว วา’’ติฯ วตฺถูนนฺติ ตถา วตฺวา อาหราปิตานํ ฉลฺลิอาทิวตฺถูนํฯ กยวิกฺกเย อาปตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา, นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติโย โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[732] ‘‘อิติ เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท, ‘‘ปิวิตฺวา’’ติอาทินา นเยน ปุพฺพกาเล วิหิตปจฺจยนฺตํ อกตฺวา วุตฺตนเยเนวาติ อตฺโถฯ

[733] ภูมิยา ลิมฺปเนติ โยชนายํ ปน เสนาสนภูมิยํ ปริภณฺฑกรณกาฬกาทิวณฺณกรณวเสน เลปเนฯ วตฺถุโธวเนติ จีวราทิวตฺถูนํ โธวเนฯ เอตฺถาติ เตสุ วุตฺตปฺปกาเรสุฯ เอเตสํ คหณสฺส อุปลกฺขณตฺตา เอวรูเปสุ อญฺเญสุ ฐาเนสุฯ

[734] อยนฺติ ภูมิโสธนาทิวเสน อาปนฺนา ปาจิตฺติยาปตฺติฯ

[735] ฐเปตฺวา ภณฺฑสามิกนฺติ เอตฺถ พฺยติเรกวเสน อญฺญสฺส กปฺปิยการสฺสาติ ลพฺภติฯ

[736] ภาสโต อนาปตฺตีติ โยชนาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

กยวิกฺกยกถาวณฺณนาฯ

โกสิยวคฺโค ทุติโยฯ

[737] กปฺปิยา ปตฺตา มตฺติกาโยมยา ชาติโต ทุเวติ โยชนาฯ วณฺณาติ ปมาณานิฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณาติ ตีณิ ปตฺตสฺส ปมาณานี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602)ฯ เตนาห ‘‘อุกฺกฏฺโฐ มชฺฌิโมมโก’’ติฯ

[738] ทฺวินฺนํ ตณฺฑุลนาฬีนนฺติ สุโกฏฺฏิตานํ อขณฺฑานํ ปุราณสาลิตณฺฑุลานํ ทฺเว นาฬิโย คเหตพฺพาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลานํ สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธาน’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602)ฯ ภตฺตนฺติ อวสฺสาวิตํ อนุตฺตณฺฑุลํ อกิลินฺนํ อปิณฺฑิตํ สุวิสทํ กุนฺทมกุลราสิสทิสํ สุปกฺโกทนเมว คเหตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนุตฺตณฺฑุลํ อกิลินฺนํ อปิณฺฑิตํ สุวิสทํ กุนฺทมกุลราสิสทิสํ อวสฺสาวิโตทน’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602)ฯ มคธนาฬิยาติ มคธรฏฺเฐ นาฬิยา, สา นาฬิ ติลานํ อฏฺฐปสตานิ คณฺหาติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ขาริทสทฺวยํ วาโห, ขารี โทณฏฺฐกทฺวยํ;

ทฺวิอฏฺฐนาฬิโย โทโณ, นาเฬกา ปสตฏฺฐกํ;

ลกฺขํ ติลานํ ปสตํ, เอตํ วุตฺตํ ปมาณโต’’ติฯ

‘‘มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602) อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตพฺพณฺณนาย ‘‘อฑฺฒเตรสปลานิ มาเสหิ คเหตพฺพานี’’ติ วุตฺตํฯ เกจิ ปนาหุ –

‘‘จตุปฺปสติกา มุฏฺฐิ, ปลญฺเจตํ จตุคฺคุณํ;

กุฑุวปฺปสตญฺเจว, จตฺตาริ เจว นาฬิ ตุฯ

‘‘โสเยว ปตฺโถ จตฺตาโร, ปตฺถา อฬฺหกมุจฺจเต;

อฬฺหกานมฺปิ จตฺตาริ, ‘โทโณ’ติ ปริกิตฺติโต’’ติฯ

อาจริยา ปน ‘‘อฏฺฐปสตา มาคธนาฬี’’ติ ปุพฺพปกฺขเมว โรจยนฺติฯ

ขาทนญฺจ จตุพฺภาคนฺติ ตสฺมิํ ภตฺเต จตุธา วิภตฺเต เอกภาคมตฺตํ หตฺถหาริยฆนมุคฺคสูปนฺติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตสฺส โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาโณ นาติฆโน นาติตนุโก หตฺถหาริโย สพฺพสมฺภารสงฺขโต มุคฺคสูโป ปกฺขิปิตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602)ฯ

พฺยญฺชนญฺจ ตทูปิยนฺติ ยาว จริมาโลปํ, ตาว สพฺพาโลปานุรูปํ มจฺฉมํสาทิพฺยญฺชนญฺจฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาวจริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยญฺชนํ ปกฺขิปิตพฺพ’’นฺติฯ เอตฺถ จ อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ ‘‘พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนจตุตฺถภาโค’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.387) พฺรหฺมายุสุตฺตสฺส อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยญฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ คเหตพฺพํฯ

อิธ ปน สูปสฺเสว โอทนจตุตฺถภาคปฺปมาณํ ทสฺเสตฺวา เอตสฺส ลกฺขเณ ทสฺสิเต อิตรสฺสาปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ พฺยญฺชนสฺส ตถา วิเสเสตฺวา ปมาณํ น ทสฺสิตํฯ โอทเน ปกฺขิปิตพฺพานิ สปฺปิเตลตกฺกรสกญฺชิกาทีนิ คณนูปคานิ น โหนฺติฯ

[739] ตํ สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตภตฺตาทินิรวเสสํฯ คณฺหตีติ วกฺขมาเนหิ ตีหิ ปกาเรหิ คณฺหาติฯ ตสฺสาติ อุกฺกฏฺฐสฺส ปตฺตสฺสฯ อุปฑฺโฒติ ตสฺมิํ ปตฺเต คณฺหนกทพฺพสมฺภารคาหี ปตฺโต ตํสหจริเยน ‘‘อุปฑฺโฒ’’ติ วุตฺโตฯ ตทุปฑฺโฒ จาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตสฺส มชฺฌิมสฺส ปตฺตสฺส อุปฑฺโฒ ตทุปฑฺโฒติ คเหตพฺพํฯ

[740] อิเมสุ ตีสุ ปตฺเตสุ อุกฺกฏฺฐสฺส วุตฺตํ โอทนาทิ สพฺพํ ยสฺมิํ ปตฺเต ปกฺขิตฺตํ, ตสฺส มุขวฏฺฏิมตฺถเก ปุญฺชิยมานํ หีรกํ เหฏฺฐาภาเค ผุสติ, โส อุกฺกฏฺฐมชฺฌิโม นาม, หีรโต อติเรกํ ติฏฺฐติ, โส อุกฺกฏฺโฐมโก นาม, อนฺโตปตฺเต มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมนฺตํ อปฺปตฺวา ติฏฺฐติ, โส อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ นาม, เอวํ มชฺฌิโม จ โอมโก จ ปจฺเจกํ ติวิโธ โหตีติ สพฺเพ นว ปตฺตา โหนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุกฺกฏฺฐสฺสา’’ติอาทิฯ ตสฺเสวาติ อุกฺกฏฺฐสฺเสวฯ โอมโก จ มชฺฌิโม จาติ โอมกมชฺฌิมาฯ อิธ มชฺฌิโม จ โอมโก จ อุกฺกฏฺฐสฺเสว เภโทฯ เอส นโย อิตรทฺวเยปิฯ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา ยถา ‘‘อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ อุกฺกฏฺโฐมโก อุกฺกฏฺฐมชฺฌิโม’’ติ โยเชตพฺโพ, เอวํ มชฺฌิโมมกานมฺปิ ยถากฺกมโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘มชฺฌิโม มชฺฌิมุกฺกฏฺโฐ มชฺฌิโมมโก, โอมกุกฺกฏฺโฐ โอมกมชฺฌิโม โอมโกมโก จา’’ติฯ

[741] เตสูติ นวสุ ปตฺเตสุฯ ตสฺมาติ อปตฺตภาวโตฯ น คจฺฉนฺตีติ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐญฺจ โอมโกมกญฺจาติ ทฺเว อเปกฺขิตฺวา พหุวจนํ กตํฯ เอเต ภาชนสงฺเขเปน ปริภุญฺชิตพฺพาติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ตสฺมา เอเต ภาชนปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602)ฯ

[742] ปตฺตลกฺขณสํยุตนฺติ เอตฺถ ปตฺตลกฺขณํ นาม ยถาวุตฺตปมาณยุตฺตตา, ‘‘อโยปตฺโต ปญฺจหิ ปาเกหิ ปกฺโก มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺโก’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.608) วุตฺตา ปากสมฺปตฺติ, กิณิตฺวา คณฺหาติ เจ, ตสฺส ทาตพฺพมูลสฺส อเสเสตฺวา ทินฺนภาโว, ฉิทฺทาภาโว, ฉินฺนราชีนํ อภาโวติ ปญฺจวิธํฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ปมาณยุตฺตตา ปาก-สมฺปตฺติ ทินฺนมูลตา;

อจฺฉิทฺทาราชิตา เจติ, ปตฺตลกฺขณปญฺจก’’นฺติฯ

‘‘อธิฏฺฐาย วา วิกปฺเปตฺวา วา’’ติ วา-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ อธิฏฺฐายาติ ปฐมํ ปริภุตฺเต ปตฺเต สติ ตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพปตฺโต หตฺถปาเส เจ โหติ, วกฺขมานนเยน ‘‘อิมํ ปตฺตํ อธิฏฺฐามี’’ติ วจีเภทกรณวเสน วาจาย วา วจีเภทํ อกตฺวา เอวเมว จินฺเตตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา ผนฺทาเปนฺเตน กาเยน วา ทูเร เจ หตฺถปาสา โหติ, ฐปิตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ ปตฺตํ อธิฏฺฐามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพาติ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.608 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตนเยน เอกเกน วา ปจฺฉา สติสมฺโมเส สราเปตฺวา กุกฺกุจฺจํ วูปสเมตุํ สมตฺถสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิธาเน วา อธิฏฺฐายาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อญฺญสฺส สนฺติเก อธิฏฺฐาเน อยมานิสํโส – สจสฺส ‘อธิฏฺฐิโต นุ โข เม, โน’ติ วิมติ อุปฺปชฺชติ, อิตโร สาเรตฺวา วิมติํ ฉินฺทิสฺสตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.608) อยมตฺโถ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ ‘‘ทฺเว ปตฺเต อธิฏฺฐาตุํ น ลภตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

วิกปฺเปตฺวาติ (ปาจิ. 373; ปารา. อฏฺฐ. 2.608; กงฺกา. อฏฺฐ. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา) ตฺถ วิกปฺเปตพฺพสฺส ปตฺตสฺส เอกตฺตพหุตฺตํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตตฺตญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา เอกํ เจ สนฺนิหิตํ, ‘‘อิมํ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘อิมํ ปตฺตํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน วิกปฺเปมี’’ติ วา อาทินา นเยน เอกํ วิกปฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ ‘‘ปริภุญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภุญฺเชหิ วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ เตน อปจฺจุทฺธเฏ ปริภุญฺชิตุํ อยุตฺตตฺตา ‘‘วิกปฺเปตฺวา’’ติ ปจฺจุทฺธฏวิเสโส คเหตพฺโพฯ

[743] ธาเรยฺยาติ อนธิฏฺฐหิตฺวา, อวิกปฺเปตฺวา จ ปริภุญฺชิตพฺโพฯ ตํ กาลํ ปตฺตํ อติกฺกามยโตติ โยชนาฯ ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินาปิ ‘‘ปตฺต’’นฺติ อิทํ ยุชฺชติฯ ปตฺต-สทฺโท มาคธิกานํ ทฺวิลิงฺคโก, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตฯ

[744] อธิฏฺฐิตวิกปฺปิเตสุ อนนฺโตคธตฺตา อติเรกภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยํ ปตฺต’’นฺติอาทิฯ

[745] สมฺมุเขติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปเทสโต อนฺโต ฐิตํ ปตฺตํฯ ทูรสฺมินฺติ อฑฺฒเตยฺยรตนโต ปรภาเค ‘‘อนฺโตคพฺเภ วา อุปริปาสาเท วา สามนฺตวิหาเร วา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตปฺปกาเร ทูเรปิฯ ยตฺถ กตฺถจิ วิกปฺปนกาเลปิ สนฺติกทูรวจนเภทา เอวเมว โยเชตฺวา วตฺตพฺพาฯ ‘‘วิกปฺเปตุํ ปน พหูนิปิ ลพฺภตี’’ติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ อยํ นโยติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติอาทินโยฯ

[746] วาจากายวเสน ทุวิเธ อธิฏฺฐาเน วาจาธิฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา กายาธิฏฺฐานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาโภค’’นฺติอาทิฯ อาโภคนฺติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ อธิฏฺฐามี’’ติ อาโภคํฯ ‘‘มนสา’’ติ อิมินา น วจสาติ วุตฺตํ โหติฯ กายวิกาโรว กายวิการกํ, หตฺเถน ผนฺทาปนาทิกายกิริยาติ อตฺโถฯ เอเตเนว กายาธิฏฺฐานํ หตฺเถน อปตฺตพฺเพ ทูเร น กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

[747-8] ‘‘ชหติ อธิฏฺฐาน’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ ทานโตติ อญฺญสฺส ทาเนนฯ เภทกโตติ ภิชฺชเนนฯ นาสโตติ ปตฺตสามิกสฺส กาลกิริยายฯ วิพฺภมโตติ สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมเนนฯ อุทฺธารโตติ ปจฺจุทฺธรเณนฯ ปจฺจกฺขโตติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนฯ ปริวตฺตนโตติ ลิงฺคปริวตฺตเนนฯ คาหโตติ วิสฺสาสคฺคหเณน, อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน จฯ

กงฺคุสิตฺถปฺปมาเณนาติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ขุทฺทกตรสฺส กงฺคุโน สิตฺถปฺปมาเณนฯ เขนาติ มุขวฏฺฏิยา ทฺวงฺคุลโต เหฏฺฐา อากาสปริยาเยน ฉิทฺเทนฯ อาณิยา วาติ อโยมยาย อาณิยา วาฯ

[750-1] มณิปตฺโตติ มณินา กโตฯ เวฬุริยุพฺภโวติ มรกตมณิมโยฯ ผลิกุพฺภโวติ ผลิกปาสาเณน กโตฯ กาจมโยติ กาจมตฺติกามโยฯ กํสมโยติ กํสโลเหน กโตฯ ติปุมโยติ กาฬติปุมโยฯ สีสมโยติ เสตติปุมโยฯ วิปลฺลาเสน จ วทนฺติฯ สชฺฌุมโยติ รชตมโยฯ

[752] ฆฏกฏาโหติ ฆฏกปาลํฯ สีสกฏาโหติ ฉวสีสกปาลํฯ ตุมฺพนฺติ อลาพุฯ

อสฺสาติ เอกาทสวิธสฺส ปตฺตสฺสฯ อนุโลมิกนฺติ อกปฺปิยวเสน อนุโลมํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ เอกาทสวิเธฯ ตมฺพมยํ โลหมยํ ถาลกํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนา, ปตฺโตเยว น วฏฺฏติ, ตมฺพโลหมยา ถาลกา ปน วฏฺฏนฺตีติ อตฺโถฯ

[753] ตฏฺฏิกาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน วฏฺฏกาทีนํ สงฺคโหฯ วฏฺฏกนฺติ จ อฑฺฒจนฺทากาโร โลหาทิมโย ภาชนิยวิเสโสฯ ปุคฺคลสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ คิหี จ สงฺโฆ จ คิหิสงฺฆา, เตสํ สนฺตกา คิหิสงฺฆิกาฯ

[754] ยํ กิญฺจิ ปตฺตนฺติ สตฺตสุ ปตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ปตฺตํฯ โวทกํ กตฺวาติ วิคโตทกํ กตฺวาฯ ปฏิสาเมยฺยาติ นิกฺเขปารหฏฺฐาเน นิกฺขิปนวเสน, ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา พนฺธนวเสน วา สงฺโคเปยฺยฯ

[755] โอตาเปตุนฺติ อาตเป, อคฺคิมฺหิ วา ตาเปตุํฯ อุณฺเหติ ตสฺมิํเยว อุณฺเหฯ น นิทเหตพฺโพติ น ฌาเปตพฺโพฯ สีสาปนยนเมว น วฏฺฏตีติ น นิทเหตพฺโพติ อตฺโถ อธิกนิวารเณเนว วิญฺญายติฯ

[756] มิฑฺฒนฺเตติ มิฑฺฒิยา อนฺเตฯ ปริภณฺฑนฺเตติ ปมุเข มหามิฑฺฒิยา อนฺเตฯ ‘‘วิตฺถิณฺเณติ อนฺตมโส ทฺวิปตฺตมตฺโตกาสวิตฺถาเร’’ติ เกจิฯ ฐเปตุํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนา, วลยาทิอาธาเรน วินาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ‘‘มิฑฺฒิยา ปมุเข มิฑฺฒิยา จ ขรภูมิปเทสาทีสุ จ วลยมตฺถเก ฐเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ

[757] ทารุอาธารเกติ อุทุกฺขลสทิเส ทารุมเย อาธาเรฯ ทฺเว ปตฺเต ฐเปตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ปตฺตมตฺถเก อปรสฺสาปิ ปตฺตสฺส ฐปนวเสน ทฺเว ปตฺเต ฐเปตุมฺปิ วฏฺฏติฯ

อปิ-สทฺเทน เอกสฺมิํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ อยเมว นโยติ ‘‘ทฺเวปิ ปตฺเต ฐเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ อยํ นโยฯ ทณฺฑภูมิอาธารเกสูติ เอตฺถ ทณฺฑาธาโร นาม พหูหิ ทณฺเฑหิ กโตฯ ภูมิอาธารโก นาม ภูมิยํ กโต อาลวาลวลยากาโร สิลิฏฺฐาธาโรฯ ‘‘ทนฺตเวตฺตลตาทิมโย ภูมิอาธารโก’’ติ เกจิฯ

[758-9] ตฏฺฏิกายาติ ตาลปณฺณาทีหิ กตตฏฺฏิกายฯ โปตฺถเกติ มกจิวากมเย วา รุกฺขวากมเย วา อตฺถรเณฯ กฏสารเกติ ตาลปณฺณาทีหิ วีเต อตฺถรเณฯ ปริภณฺฑกตายาติ กตโคมยปริภณฺฑายฯ อปิ-สทฺเทน สุธากมฺมํ กตฺวา ปาสาเณน ฆํสิตฺวา มฏฺฐกตาย ภูมิยา วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ วาลุกาสุ วาติ เลฑฺฑุปาสาณสกฺขรกปาลาทิอมิสฺสาสุ สณฺหสุขุมวาลุกาสูติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนวาห ‘‘ตถารูปาสู’’ติอาทิฯ รชมฺหิ สนฺเตปิ อสนฺเตปิ วิสุํเยว ‘‘ขรภูมิยา น ฐเปตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘สรชายา’’ติ อิมินา รโชกิณฺณํ สณฺหภูมิมาหฯ ขรภูมิยาติ ผรุสภูมิยาฯ

[760] ลคฺเคตุนฺติ โอลมฺเพตุํฯ ทณฺฑโกฏิยา, นาคทนฺตโกฏิยา จ ปตฺตมุเขน ปกฺขิปิตฺวา ฐปนมฺปิ ลคฺคนํ นามฯ ฉตฺตงฺกมญฺจปีเฐสูติ ฉตฺเต, องฺเก, มญฺจปีเฐ จฯ

[761] อฏนีสูติ องฺเคสุฯ พนฺธิตฺวาติ ถวิกาย อํสวทฺธนกาทินา เยน เกนจิ พนฺธิตฺวาฯ โอลมฺเพตุมฺปีติ ลคฺเคตุมฺปิฯ ‘‘ฐเปตุํ อุปรี’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

[762] มญฺจปีฐฏฺฏเกติ มญฺจปีเฐสุ ฐปิตปตฺตา ยถา น ปตนฺติ, ตถา อฏนิมตฺถเก ทารุนา ปริกฺเขเป กเต มญฺจปีฐฏฺฏกา นาม โหนฺติ, ตาทิเส มญฺจปีฐฏฺฏเก ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ภตฺตปูโรปีติ ภตฺตสฺส ปูโรปิฯ อปิ-สทฺเทน ยาคุเตลปริปูริตสฺสาปิ สงฺคโหฯ ตุจฺฉปตฺเต วินิจฺฉโย ยถาวุตฺโตเยวฯ ปูรณํ ปูโร, ภตฺตสฺส ปูโร ภตฺตปูโรฯ

ติภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[763] กวาฏนฺติ ทฺวารกวาฏผลกํฯ ‘‘เสนาสเน ทฺวารกวาฏวาตปานกวาฏาที’’ติอาทีสุ ทฺวารผลกํ ‘‘กวาฏ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ น ปณาเมยฺยาติ น นาเมยฺย น จาเลยฺย, น จ ปิทเหยฺยาติ อตฺโถฯ ปตฺตํ หตฺเถ ยสฺส โส ปตฺตหตฺโถติ ภินฺนาธิกรโณยํ พาหิรตฺถสมาโส ‘‘วชิรปาณี’’ติอาทีสุ วิยฯ ‘‘ปณาเมยฺย อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ

[764] น นีหเรยฺย ปตฺเตน จลกานีติ รสํ ปิวิตฺวา ปาติตมธุกผลฏฺฐิกาทิ ฉฑฺฑิตานิ พหิ ฉฑฺเฑตุํ ปตฺเตน น นีหเรยฺยฯ อฏฺฐิกานิ วาติ ปนสฏฺฐิโกลฏฺฐิอาทิอฏฺฐิกานิ วาฯ อุจฺฉิฏฺฐมุทกนฺติ มุขโธวนาทิกํ อุจฺฉิฏฺฐมุทกํฯ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺสาติ โยชนา, พหิ ฉฑฺเฑตุํ ตํ ปตฺเต อาสิญฺจิตฺวา หรนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิตรถา อุจฺฉิฏฺฐปตฺตโธวโนทกมฺปิ เตเนว ปตฺเตน พหิ น นีหริตพฺพํ สิยาฯ

[765] ปฏิคฺคเหติ มุขโธวโนทกนฺติ ปฏิคฺคโห, เขฬมลฺลโกวฯ มุขโต นีหฏนฺติ มุเขน ฉฑฺฑิตํ มํสขณฺฑาทิ ยํ กิญฺจิฯ

[766] วินสฺสตีติ วิพฺภเมน วา สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน วา กาลกิริยาย วา วินสฺสติฯ

อถ วา โยติ ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ยสฺสา’’ติ สามิวเสน ปริณาเมตฺวา ยสฺส ภิกฺขุโน ปตฺโต เภเทน วา อจฺเฉเทน วา โจริกาย หรเณน วา นสฺสติ, ตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ

[767] ปฐมสฺสาติ ปตฺตวคฺคสฺส ปฐมํ สงฺคหิตตฺตา ปฐมสฺสฯ ปตฺตสฺสาติ ปตฺตสิกฺขาปทสฺสฯ ปฐเมนาติ จีวรวคฺคสฺส ปฐมํ สงฺคหิตตฺตา ปฐเมน กถิเนนาติ สมฺพนฺโธฯ มเหสินาติ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย คุเณ เอสิ คเวสีติ มเหสิฯ ปฐมสฺส ปตฺตสฺส สมุฏฺฐานาทโย สพฺเพ อิธ อนิทฺทิฏฺฐวินิจฺฉยา ปฐเมน กถิเนน สมา สทิสา อิติ มเหสินา มตา อนุมตา อนุญฺญาตาติ โยชนาฯ

ปฐมปตฺตกถาวณฺณนาฯ

[768] ปญฺจ พนฺธนานิ อูนานิ ยสฺส โส ปญฺจพนฺธนอูโน, ปตฺโต, ตสฺมิํ, อพนฺธนญฺจ เอกทฺวิติจตุพนฺธนญฺจ ‘‘ปญฺจพนฺธนอูน’’นฺติ คหิตํฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อูนปญฺจพนฺธโน นาม ปตฺโต อพนฺธโน วา เอกพนฺธโน วา ทฺวิพนฺธโน วา ติพนฺธโน วา จตุพนฺธโน วา’’ติ (ปารา. 613)ฯ พนฺธเน อกเตปิ พนฺธนารโห วกฺขมานลกฺขณราชิยุตฺโตปิ ‘‘อูนปญฺจพนฺธโนเยวา’’ติ คเหตพฺโพฯ เอตฺถ อพนฺธโน นาม ยสฺส พนฺธนเมว นตฺถิ, โสฯ เตเนวาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมา อพนฺธนสฺสปิ ปตฺตสฺส ปญฺจ พนฺธนานิ น ปูเรนฺติ สพฺพโส นตฺถิตายา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.612-613)ฯ ทฺวงฺคุลปฺปมาณโต อูนราชิยุตฺโต อพนฺธโนกาโสปิ ‘‘อพนฺธโนเยวา’’ติ คเหตพฺโพฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อพนฺธโนกาโส นาม ปตฺโต ยสฺส ทฺวงฺคุลา ราชิ น โหตี’’ติ (ปารา. 613)ฯ

[769] อุทฺทิฏฺฐนฺติ ‘‘พนฺธโนกาโส นาม ปตฺโต ยสฺส ทฺวงฺคุลา ราชิ โหตี’’ติ (ปารา. 613) ปทภาชเน วุตฺตํฯ ทฺวงฺคุลาย ราชิยา เอกญฺจ พนฺธนนฺติ โยชนาฯ

‘‘มุขวฏฺฏิโต เหฏฺฐา ภฏฺฐา’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต (ปารา. อฏฺฐ. 2.612-613) ‘‘สพฺพาปิ ราชิโย มุขวฏฺฏิโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา ภฏฺฐาเยว คเหตพฺพา’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ มุขวฏฺฏิํ วินา อญฺญตฺถาปิ อูนปญฺจพนฺธเน วา อูนปญฺจพนฺธโนกาเส วา สติ โสปิ ปตฺโต อูนปญฺจพนฺธโน น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘‘มุขวฏฺฏิโต ปฏฺฐายา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.612-613) อฏฺฐกถายํ นิยเมตฺวา วจนํ วีมํสิตพฺพํฯ อิธ ปน ตถา นิยโม น ทสฺสิโต, ตสฺมา อยเมว วินิจฺฉโย สามญฺเญน วุตฺตาย ปาฬิยา อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติฯ จ-การสฺส อวุตฺตสมุจฺจยตฺถตฺตา ทฺวงฺคุลทฺวงฺคุลาหิ ทฺวีหิ ทฺเว พนฺธนานิ จ ตีณิ พนฺธนานิ จาติ อิทมฺปิ วุตฺตเมว โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺส ปน ทฺเว ราชิโย, เอกาเยว วา จตุรงฺคุลา, ตสฺส ทฺเว พนฺธนานิ ทาตพฺพานิฯ ยสฺส ติสฺโส, เอกาเยว วา ฉฬงฺคุลา, ตสฺส ตีณิ พนฺธนานิ ทาตพฺพานี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.612-613)ฯ

อูนปญฺจพนฺธนปตฺเตสุ อนฺติมปตฺตสฺส วิภาคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘พนฺธนานิ จา’’ติอาทิฯ มุขวฏฺฏิยา อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณานํ จตุนฺนํ ราชีนํ จตฺตาริ พนฺธนานิ จาติ วุตฺตํ โหติฯ จกาโร ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว สมุจฺจยํ กโรติฯ อฏฺฐงฺคุลราชิยา ตถาติ มุขวฏฺฏิโต ปฏฺฐาย อฏฺฐงฺคุลายามํ ภฏฺฐาย ราชิยา ทฺวงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺเต ฐาเน เตเนว นีหาเรน พทฺธานิ จตฺตาริ พนฺธนานิ จาติ อตฺโถฯ

[770] เอวํ อูนปญฺจพนฺธนปตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริปุณฺณปญฺจพนฺธนปตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปญฺจ วา’’ติอาทิฯ มุขวฏฺฏิยา ทฺวงฺคุลทฺวงฺคุลายามํ โอติณฺณา ปญฺจ ราชิโย จฯ วา-สทฺเทน ปญฺจพนฺธนวิกปฺปา ทสฺสิตาฯ เอกา วาปิ ทสงฺคุลาติ มุขวฏฺฏิโต ทสงฺคุลายามา เอกา วา ราชิ โหติฯ อปิ-สทฺเทน ตสฺสา ราชิยา พนฺธโน ปญฺจพนฺธนปกฺโข ทสฺสิโตฯ

อยํ ปตฺโตติ ยสฺส ปญฺจ ราชิโย วา ตตฺถ พนฺธนานิ ปญฺจพนฺธนานิ วา, ทสงฺคุลา เอกา ราชิ วา ตตฺถ พนฺธนานิ ปญฺจพนฺธนานิ วา สนฺติ, อยํ ปตฺโต ปญฺจพนฺธโน นามฯ

[771] เอตฺตาวตา มตฺติกาปตฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อโยปตฺเต ทสฺเสตุมาห ‘‘อโยปตฺโต’’ติอาทิฯ ฉิทฺทานิ ปฏิจฺฉาเทตุํ พนฺธิตพฺพานิ อโยปฏฺฏานิ โลหมณฺฑลกานิ นามฯ ‘‘ภณฺฑี’’ติปิ ตสฺเสว ปริยาโยฯ ภณฺฑิตพฺพํ พนฺธิตฺวา ฉิทฺเท ปฏิจฺฉาทิเตปิ ยตฺถ อสณฺหตาย อามิสํ ติฏฺฐติ, ตาทิโสปิ อปตฺโตเยวาติ อาห ‘‘มฏฺโฐ วฏฺฏตี’’ติฯ อโยจุณฺเณน วาณิยาติ เอตฺถาปิ ‘‘มฏฺโฐ วฏฺฏตี’’ติ สมฺพนฺธนียํฯ

[772] ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺฐํ ตํ ปตฺตํ ตสฺมิํ อนุกมฺปาย อคณฺหนฺตสฺสาติ โยชนา, ‘‘สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตพฺโพ’’ติ (ปารา. 613) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสฏฺฐํ ตสฺส ตํ ปตฺตํ ตสฺมิํ ปตฺตนิสฺสชฺชเก ปุคฺคเล อนุกมฺปาย อคณฺหนฺตสฺสฯ

[773] ทียมาเน ตุ ปตฺตสฺมินฺติ อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน วิญฺญาปิตนวปตฺเต ภิกฺขุมฺหิ ตํ ปตฺตํ สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติํ เทเสตฺวา นิสินฺเน จตสฺโส อคติโย อคมนํ, คหิตาคหิตชานนนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปฐมํ สงฺฆํ ยาจิตฺวา ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สงฺเฆน ปตฺตคาหกํ กตฺวา สมฺมเตน นิสฺสฏฺฐปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา ตสฺมิํ สงฺเฆ สงฺฆตฺเถรโต ปฏฺฐาย อนุกฺกเมน อุปสงฺกมฺม วิญฺญายมานํ คุณํ วตฺวา ปณามิเตฯ

ยสฺสาติ ตสฺมิํ สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺนสฺส ยสฺส ภิกฺขุโน, โรจนตฺถโยเค สมฺปทานวจนํฯ โส ทียมาโน ปตฺโตฯ ตํ ทียมานํ ปตฺตํฯ

[774] ทีปิโตติ ‘‘อปตฺตกสฺส น คาเหตพฺโพ’’ติ (ปารา. 615) วุตฺโตฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ ภิกฺขุปริสายํฯ ปตฺตปริยนฺโตติ เอตฺถ ‘‘เอวํ ปริวตฺเตตฺวา ปริยนฺเต ฐิตปตฺโต’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.615) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา เตน ปตฺตปริวตฺตเนน อาคโต วา สพฺเพหิ อคฺคหิตตฺตา อาคโต โส เอว วา ปตฺโต ปริยนฺโต นาม โหตีติ อตฺโถฯ ตสฺส ภิกฺขุโนติ ปตฺตํ นิสฺสชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส ตสฺส ภิกฺขุโนฯ

[775] ตนฺติ อตฺตโน ทินฺนํ ตํ ปริยนฺตปตฺตํฯ อปฺปเทเสติ มญฺจปีฐาทิอฏฺฐาเนฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘มญฺจปีฐฉตฺตนาคทนฺตาทิเก อเทเส’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.615)ฯ วิสฺสชฺเชตีติ อญฺญสฺส เทติฯ อตฺตนา อทาเปตฺวา อญฺเญน ตํ ปตฺตํ สยเมว อตฺตโน คเหตฺวา อญฺญํ อนุรูปํ ปตฺตํ ทิยฺยมานํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อโภเคน ปริภุญฺชตีติ ยาคุรนฺธนาทิวเสน ปริภุญฺชติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อโภเคนาติ ยาคุรนฺธนรชนปจนาทินา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.615)ฯ ‘‘อนฺตรามคฺเค ปน พฺยาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน อญฺญสฺมิํ ภาชเน อสติ มตฺติกาย ลิมฺปิตฺวา ยาคุํ วา ปจิตุํ อุทกํ วา ตาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.615) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ตาทิเส ฐาเน ตถาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ วิเสโสฯ

[776] นฏฺเฐติ อตฺตโน ปริภุญฺชิยมาเน ปตฺเต โจรคฺคหณาทินา นฏฺเฐฯ ภินฺเนติ เภทมุปคเตฯ อนาปตฺตีติ อญฺญํ ปตฺตํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

ปกาสิตาติ ‘‘อนาปตฺติ นฏฺฐปตฺตสฺส ภินฺนปตฺตสฺส ญาตกานํ ปวาริตานํ อญฺญสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนนา’’ติอาทินา (ปารา. 617) นเยน ปาฬิยํ เทสิตาฯ อิธ ‘‘อญฺญสฺสตฺถายา’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน วฬญฺชิยมาเน ปตฺเต สติปิ อญฺญสฺสตฺถาย ปตฺตํ วิญฺญาเปตุํ วฏฺฏติฯ ญาตกาทีนํ คณฺหโตติ เอตฺถ ‘‘สนฺตก’’นฺติ ลพฺภติฯ อตฺตโน ธเนนาติ โยชนาฯ เอตฺถ ธนํ นาม สุตฺตวตฺถาทิ กปฺปิยวตฺถุฯ

[777] เอตฺถ วิญฺญาปนํ กฺริยํฯ

ทุติยปตฺตกถาวณฺณนาฯ

[778] สปฺปิอาทิํ เภสชฺชนฺติ เอตฺถ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิต’’นฺติ (ปารา. 622) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหิํสสปฺปิ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ (ปารา. 623) นิทฺทิฏฺฐํ ฆตญฺจ ‘‘เตสํเยว นวนีต’’นฺติ (ปารา. 623) นิทฺทิฏฺฐํ นวนีตญฺจ ‘‘ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตล’’นฺติ (ปารา. 623) นิทฺทิฏฺฐํ เตลญฺจ ‘‘มธุ นาม มกฺขิกามธู’’ติ (ปารา. 623) นิทฺทิฏฺฐํ มธุญฺจ ‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺต’’นฺติ (ปารา. 623) นิทฺทิฏฺฐํ คุฬาทิผาณิตญฺจาติ เอตสฺมิํ ปญฺจเภสชฺชราสิมฺหิ ยํ ยํ เภสชฺชนฺติ อตฺโถฯ ปุเรภตฺตนฺติ ปุเรภตฺเตฯ ปฏิคยฺหาติ ปฏิคฺคเหตฺวาฯ

[779] ตํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ เภสชฺชํฯ สตฺตาหนฺติ เอตฺถ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ กิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ‘‘สตฺตาหํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโทฯ ‘‘สตฺตาหาติกฺกเม ตสฺสา’’ติ วา ปาโฐฯ สตฺตาหสฺส อติกฺกโม สตฺตาหาติกฺกโม, ตสฺมิํ สตฺตาหาติกฺกเมฯ ตสฺสาติ เภสชฺชปฏิคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโนฯ ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา ปาจิตฺติยเมว ทสฺสิตํฯ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ ภาชนคณนาย อาปตฺติํ กโรติฯ

เอกสฺมิํ ภาชเนปิ วิสุํ วิสุํ ฐปิตานิ นวนีตปิณฺฑคุฬปิณฺฑสกฺกรมธุปฏลานิปิ อตฺตโน คณนาย อาปตฺติํ กโรนฺติฯ

[780] คณฺหิตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวาฯ สนฺนิธียตีติ สนฺนิธิ, สนฺนิหิตวตฺถุ, ตสฺส การกํ กรณํ อปราปรทิวสตฺถาย ฐปนํ, ตํ กตฺวา, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ยถา อปรํ ทิวสํ คจฺฉติ, ตถา กตฺวา นิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ นิรามิสํ สายโตติ อามิเสน อมิสฺเสตฺวา ภุญฺชนฺตสฺสฯ

[781] อุคฺคหิตนฺติ อปฺปฏิคฺคหาเปตฺวา หตฺเถน คหิตํฯ สรีรโภเคติ พหิ สรีรปริโภเคเนวฯ

[782] คหิตํ ปฏิคฺคหิตํฯ ตาเปตฺวาติ วิลียาเปตฺวาฯ

[783] ‘‘สยํ ตาเปติ…เป.… น โหติ โส’’ติ อิทํ สุโธตนวนีตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุทฺโธเตน ปน ทธิคุฬิกาทิสหิเตน สามํปาโก โหเตวฯ นวนีตสฺส ยํ สยํ ตาปนํ, โส สามํปาโก น โหตีติ โยชนาฯ

[784] เยน เกนจีติ อุปสมฺปนฺเนน, อนุปสมฺปนฺเนน วาฯ

[785] ‘‘สยํ กโรตี’’ติ อิมินา อนุปสมฺปนฺนํ นิวตฺเตติฯ เตน กตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีเรน วา ทธินา วา กตสปฺปิ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ สามิสมฺปิ ตทหุ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.622)ฯ

[786] สวตฺถุกสฺสาติ เอตฺถ วตฺถุ นาม ขีรทธิฯ

[787] อสฺสาติ ปฏิคฺคหิตขีรทธีหิ กตสปฺปิมาหฯ

‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ตานี’’ติ วุตฺตตฺตาติ อิทํ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ (ปารา. 622) อิมสฺมิํ มาติกาปาเฐ ‘‘ยานี’’ติ วุตฺตสปฺปิอาทีนเมว ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, ตตฺถ ขีรทธีนํ อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

[788] กปฺปิยสปฺปิมฺหีติ กปฺปิยมํสานํ สตฺตานํ ฆเตฯ อกปฺปิยสปฺปิมฺหีติ อกปฺปิยมํสานํ สตฺตานํ ฆเต, ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาเห อติกฺกนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ

[789] เตน สปฺปินา อกปฺปิเยน ภวิตพฺพนฺติ อิทํ ทุกฺกฏํ กถํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพา’’ติอาทิฯ อกปฺปิยํ มํสํ เยสํ เต อกปฺปิยมํสา, มนุสฺสาทโย, สพฺเพ จ เต อกปฺปิยมํสา จาติ สพฺพากปฺปิยมํสา, เตสํฯ

[790-1] เอวํ เจ วฏฺฏติ, ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ กสฺมา ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตํ ปริหริตุมาห ‘‘เยส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เยสญฺหิ กปฺปติ มํสํ, เตสํ สปฺปี’’ติ อิทํ วจนํ กิํ ปโยชนํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทานิ ปริจฺเฉทนิยมนสงฺขาตํ ตํปโยชนญฺจ ตพฺพิสยญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปณีตโภชนสฺสา’’ติอาทิฯ ปณีตโภชนสฺส ปริจฺเฉทนิยามนนฺติ โยชนาฯ สตฺตาหกาลิเก ปญฺจวิเธ เภสชฺเชติ วุตฺตํ โหติ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ นิสฺสคฺคิยสฺส วตฺถูนนฺติ นิทฺธาริตพฺพทสฺสนํฯ นิสฺสคฺคิยสฺสาติ เอตฺถ ตํเหตุกสฺส ปาจิตฺติยสฺสาติ อตฺโถฯ วตฺถูนนฺติ สปฺปินวนีตทฺวยเมว วุตฺตํฯ

สตฺตาหกาลิเก นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสฺส วตฺถุ นาม เอเตสเมว สปฺปินวนีตานิ, ปณีตโภชนญฺจ เตสเมว ขีรทธิสปฺปินวนีตานีติ ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํ, น อกปฺปิยมํสสตฺตานํ สปฺปิอาทินิวารณตฺถํ วุตฺตนฺติ อยํ ปาฬิยํ ตถาคตา ธิปฺเปโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ

[792] คหิตุคฺคหิตาทิเก อุคฺคหิตปฏิคฺคหิตาทิเก นวนีเตปิ สพฺโพ วินิจฺฉโย สปฺปิมฺหิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีรทธีหิ, อุคฺคหิตขีรทธีหิ จ กตํ นวนีตํ, ตาทิสเมว อกปฺปิยมํสนวนีตญฺจ สงฺคหิตํฯ สพฺโพ วินิจฺฉโยติ อาปตฺติอาทิกํ สพฺพวินิจฺฉยํ สงฺคณฺหาติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺโพ อาปตฺตานาปตฺติปริโภคาปริโภคนโย’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.622)ฯ

[793-4] ภิกฺขูนํ อากิรนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ปตฺเต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ อาทิจฺจปกฺกนฺติ อาตเป วิลีนํฯ สํสฏฺฐํ ปริสฺสาวิตํฯ

[795-6] ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํฯ คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํฯ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ นิรามิสมฺปิ สายิตพฺพนฺติ โยชนาฯ เตสํ วสาติ สตฺตาหาติกฺกนฺตานํ เตสํ เตลานํ วเสน, เตลภาชนคณนายาติ วุตฺตํ โหติฯ

[798] เตสํ ติณฺณมฺปีติ เอรณฺฑมธุกสาสปพีชานํ ติณฺณํฯ

[799] นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํฯ

[800] สาสปาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปฏิโลเมน มธุเกรณฺฑกานํ คหณํฯ คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวาฯ ภิกฺขุนา เตลตฺถาเยว คเหตฺวา ฐปิตานํ สาสปาทีนํ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนาฯ

[801-2] นาฬิเกรญฺจ กรญฺชญฺจ นาฬิเกรกรญฺชานิ, เตสํ, นาฬิเกรผลานํ, นตฺตมาลฏฺฐีนญฺจ เตลนฺติ สมฺพนฺโธฯ กุรุวกสฺสาติ อตสิพีชสฺสฯ นิมฺพญฺจ โกสมฺพกญฺจ นิมฺพโกสมฺพกานิ, เตสํ, ปุจิมนฺทพีชสฺส จ ผนฺทนพีชสฺส จ เตลนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภลฺลาตกสฺสาติ เอวํนามกสฺส รุกฺขพีชสฺสฯ สมยจฺจเยติ สตฺตาหาติกฺกเมฯ

[803] ยาวกาลิกเภทญฺจาติ เอตฺถ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติ เภโท วิเสสนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, ‘‘อิทํ วตฺถุ’’นฺติ เอตสฺส อชฺโฌหรณียวิเสสิตพฺพสฺส วิเสสนํฯ ยาวชีวิกนฺติปิ ตสฺเสว วิเสสนํฯ เสสนฺติ ‘‘สามํปากสวตฺถุก ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปฏิคฺคหิตอุคฺคหิตกวตฺถุวิธานํ สพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.622) อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตํ เสสํ วิเสสปฺปการชาตมาหฯ เอตฺถาปีติ อิมสฺมิํ เตลวินิจฺฉเยปิฯ

[804] อจฺฉสฺส อิสสฺสฯ มจฺฉสฺส ชลชสฺสฯ วราหสฺส สูกรสฺสฯ สุสุกาสงฺขาตสฺส มกรสฺสฯ มจฺฉวจเนเนว มกรสฺส สงฺคหิตตฺเตปิ วาฬมจฺฉภาเวน วิสุํ คหณนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ คทฺรภสฺส ขรสฺสฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ สตฺตานํ วเสน ปญฺจวิธานํ วสานํ เตลญฺจ ปญฺจปฺปการํ โหตีติ อตฺโถฯ

[805] กปฺปิยากปฺปิยสฺส จาติ กปฺปิยากปฺปิยมํสสฺส สตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, สพฺพเมว วสาเตลํ วฏฺฏตีติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. 262) อนุญฺญาตปาเฐ อจฺฉวสาคฺคหเณน มนุสฺเสหิ อญฺเญสํ สพฺพากปฺปิยมํสสตฺตานํ วสาย อนุญฺญาตตฺตา ตํ สงฺคเหตุํ อกปฺปิยคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อจฺฉวส’นฺติ วจเนน ฐเปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ อกปฺปิยมํสานํ วสา อนุญฺญาตา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623)ฯ เอตฺถ อกปฺปิยมํสสตฺตานํ มํสานํ อกปฺปิยภาโว ‘‘มํเสสุ หิ ทส มนุสฺสหตฺถิอสฺสสุนขอหิสีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉานํ มํสานิ อกปฺปิยานิฯ วสาสุ เอกา มนุสฺสวสาวฯ ขีราทีสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) อฏฺฐกถาวจนโต เวทิตพฺโพฯ อกปฺปิยวจเนน มนุสฺสวสายปิ คยฺหมานตฺตา ตสฺมิํ นีหริตุมาห ‘‘ฐเปตฺวา’’ติฯ

[806] ปุเรภตฺตนฺติ ปุเรภตฺเตฯ สํสฏฺฐํ ปริสฺสาวิตํฯ ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติ อิทํ ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวาน, ปกฺกํ, สํสฏฺฐ’’นฺติ อิเมหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺฐํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. 262)ฯ

[807] ตํ กตฺวา เทตีติ อปฏิคฺคหิตวสํ คเหตฺวา ปจิตฺวา เตลํ เทตีติ อตฺโถฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ นิพฺพฏฺฏิตวสาเตลํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623)ฯ ตโต อุทฺธํ สตฺตาหมนติกฺกมฺมาติ คเหตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623)ฯ อิธ อุภยตฺถาปิ กาเล, วิกาเล จ กปฺปิยากปฺปิยมํสวสานํ เตลํ ทิยฺยมานํ สุขุมมํสจุณฺณาทิกํ อพฺโพหาริกํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปน ตตฺถ สุขุมรชสทิสํ มํสํ วา นฺหารุ วา อฏฺฐิ วา โลหิตํ วา โหติ, ตํ อพฺโพหาริก’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623)ฯ

[808] ปฏิคฺคเหตุนฺติ เอตฺถ ‘‘วส’’นฺติ จ กาตุนฺติ เอตฺถ ‘‘เตล’’นฺติ จ ปกรณโต ลพฺภติฯ

กาตุนฺติ เอตฺถ ปจิตุํ ปริสฺสาวิตุนฺติ อุภยเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ปฏิคฺคหณาทิปโยคตฺตเย วิสุํ วิสุํ ทุกฺกฏตฺตา วุตฺตํฯ ยถาห ปาฬิยํ ‘‘วิกาเล เจ ภิกฺขเว ปฏิคฺคหิตํ วิกาเล นิปฺปกฺกํ วิกาเล สํสฏฺฐํ, ตํ เจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ (มหาว. 262)ฯ อิมานิ หิ ตีหิ ปโยเคหิ ตีณิ ทุกฺกฏานิ โหนฺติฯ เสโสติ อุคฺคหิตกปฏิคฺคหิตกสวตฺถุกวิสโย วินิจฺฉโย จ ภาชนคณนาย อาปตฺติเภโท จาติ เอวํปกาโร วตฺตพฺพวิเสโสฯ

[809] คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํฯ มธุกรีกตนฺติ มธุมกฺขิกาขุทฺทกมกฺขิกาภมรมกฺขิกาสงฺขาตาหิ ตีหิ มธุกรีหิ กตํฯ

[810] วตฺถูนํ คณนาติ มธุปฏเลน ฐิตํ เจ, ปฏลคณนาย, ปีเฬตฺวา ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตํ เจ, ภาชนคณนาย, สิเลสมิว ปตฺถินฺนํ เจ, มหาภมรมธุขณฺฑปิณฺฑวเสน, วิสุํ วิสุํ กเต เตสํ คณนายาติ อตฺโถฯ

[811] ฆนาฆนนฺติ เอตฺถ คุฬญฺจ นานปฺปการา สกฺกรา จ ฆนปกฺกํ นามฯ ปกฺกตนุกํ ผาณิตํ อฆนปกฺกํ นามฯ อุจฺฉุสิเลโส อปกฺกฆนํ นามฯ อุจฺฉุทณฺฑโต ปีฬิตรโส อปกฺกาฆนํ นามฯ ‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺต’’นฺติ (ปารา. 623) สาธารณปาฬิวจนโต, ‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา; วิ. สงฺค อฏฺฐ. 98) อฏฺฐกถาวจนโต จ อิห รสาทีหิ อุจฺฉุปานมฺปิ สงฺคหิตํฯ เกจิ อุจฺฉุโน จตุกาลิกตฺตํ วณฺณยนฺติ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํฯ

[812] ผาณิตนฺติ วุตฺตปฺปกาเร ตสฺมิํ ผาณิเต อญฺญตรํฯ คหิตํ ปฏิคฺคหิตํฯ

[813] อสํสฏฺเฐนาติ อปริสฺสาวิเตนฯ กตผาณิตนฺติ ปริสฺสาเวตฺวา อตฺตนา กตผาณิตํฯ ปุเรภตฺตํ คหิเตนาติ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิเตนฯ ‘‘สยํ กต’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) วุตฺตตฺตา กตนฺติ อุจฺฉุรโส คเหตพฺโพฯ

[816] กตฺวาติ ปจิตฺวา ผาณิตํ กตฺวาฯ

[817] ปจฺฉาภตฺตํ กตญฺจาปีติ ปจฺฉาภตฺตํ อตฺตนา จ กตํ อนุปสมฺปนฺเนน จ กตํ ผาณิตมฺปิฯ

[818] กตํ …เป.… สีตวารินาติ สีตุทเก มธุกปุปฺผานิ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปตฺวา มทฺทิตฺวา ปริสฺสาวิตรเสน กตํ มธุกผาณิตํฯ

[819] อสฺสาติ มธุกผาณิตสฺสฯ ทุกฺกฏนฺติ ตทาธารภาชนคณนาย ทุกฺกฏํฯ ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา กตํ มธุกผาณิตํ ยาวกาลิกํ เจ โหติ, กถํ ขณฺฑสกฺกรากตํ สตฺตาหกาลิกํ โหตีติ วิจารณายํ ขีรชลฺลิกํ โธวิตฺวา โธวิตฺวา คยฺหมานตฺตา วฏฺฏตีติ ปริหรนฺติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ขณฺฑสกฺกรํ ปน ขีรชลฺลิกํ อปเนตฺวา อปเนตฺวา โสเธนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623)ฯ ‘‘พีชโต ปฏฺฐาย น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตมธุกปุปฺผเมรยํ วินา อามกญฺจ ปกฺกญฺจ มธุกปุปฺผํ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

[820] สพฺเพสํ ปน ผลานนฺติ กทลิขชฺชูริอาทิผลานํฯ

[821] สามญฺญโชตนาย วิเสเสปิ อวฏฺฐานโต ‘‘กาลิกา’’ติ อิมินา ‘‘ปจฺฉาภตฺตํ สติ ปจฺจเย’’ติ วจนสามตฺถิยา ยาวกาลิกวชฺชา ตโย กาลิกา คเหตพฺพา , ‘‘ปุเรภตฺตํ ยถาสุข’’นฺติ วจนสามตฺถิยา จตฺตาโรปิ คเหตพฺพาฯ ยาวกาลิกวชฺชา ตโย กาลิกา ปจฺฉาภตฺตํ วิกาเล ปจฺจเย ปิปาสาทิการเณ สติ เกวลมฺปิ ปจฺเจกมฺปิ มิสฺเสตฺวาปิ ปริภุญฺชิตุํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏนฺติฯ กาลิกา จตฺตาโรปิ ปุเรภตฺตํ กาเล ยาวมชฺฌนฺหา เกวลมฺปิ มิสฺเสตฺวาปิ ยถาสุขํ อสติปิ ปจฺจเย ปริภุญฺชิตุํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏนฺตีติ โยชนาฯ

[822] อรุอาทีนีติ วณาทีนิฯ ‘‘มกฺเขตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา พาหิรปริโภโคปิ นิวาริโตฯ

[823] อนาปตฺติวาเร ‘‘อนฺโตสตฺตาห’’นฺติ อธิกาเร ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส จตฺเตน วนฺเตน มุตฺเตน อนเปกฺโข ทตฺวา ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชตี’’ติ (ปารา. 625) วุตฺตตฺตา จชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อนฺโตสตฺตาหํ อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ลภิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาหาติกฺกเมปี’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ เตนาห มหาปทุมตฺเถโร ‘‘อนฺโตสตฺตาเห ทินฺนสฺส หิ ปุน ปริโภเค อาปตฺติเยว นตฺถิ, สตฺตาหาติกฺกนฺตสฺส ปน ปริโภเค อนาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺต’’นฺติฯ ลภิตฺวาติ คหิตเตเลน อนุปสมฺปนฺเนน สกฺกจฺจํ, อสกฺกจฺจํ วา ทินฺนํ ลภิตฺวาฯ สายิตุนฺติ เอตฺถ ‘‘ลภตี’’ติ เสโสฯ

[824] ‘‘อนาปตฺติ อธิฏฺเฐตี’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร ‘‘อนฺโตสตฺตาห’’นฺติ เสโส, สพฺพปเทหิปิ ยุชฺชติฯ อธิฏฺเฐตีติ สตฺตาหพฺภนฺตเร สปฺปิญฺจ เตลญฺจ วสญฺจ มุทฺธนิ เตลํ วา อพฺภญฺชนํ วา, มธุํ อรุมกฺขนํ, ผาณิตํ ฆรธูปนํ ภวิสฺสตีติ อธิฏฺเฐติฯ อธิฏฺฐิเตน อนธิฏฺฐิตํ เจ มิสฺสํ โหติ, ปุนปิ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ วิสฺสชฺเชตีติ อนฺโตสตฺตาเห อญฺญสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส เทติฯ

สเจ ตถา ทินฺนํ อญฺเญน อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา , เตน ปฏิคฺคหิตมฺปิ อิตรสฺส ทินฺนตฺตา เตสํ อนาปตฺตีติ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.625 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํฯ

วินสฺสตีติ สตฺตาหพฺภนฺตเร เยน เกนจิ อากาเรน ยถา อปริโภคํ โหติ, ตถา โจริกาย หรณาทิวเสน นสฺสติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘วินสฺสตีติ อปริโภคํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.625)ฯ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหตีติ อญฺโญ ตสฺมิํ สตฺตาหพฺภนฺตเร วิลุมฺปิตฺวา คณฺหาติฯ วิสฺสาสํ คณฺหตีติ ตสฺมิํเยว สตฺตาหพฺภนฺตเร อญฺโญ วิสฺสาสํ คณฺหาติฯ

[825] อกถินจิตฺเตน สตฺถุนา สมุฏฺฐานาทโย สพฺเพว ปฐเมน กถิเนน สมา ปกาสิตาติ โยชนาฯ อกถินจิตฺเตนาติ มหากรุณารเสน ตินฺตตาย อกกฺกสจิตฺเตน, อวิหิํสาภิรตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ สตฺถุนาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทีหิ อตฺเถหิ สเทวกํ โลกํ อนุสาสตีติ สตฺถา, เตน สพฺพญฺญุนา ทสพเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ

เภสชฺชสิกฺขาปทกถาวณฺณนาฯ

[826] คิมฺหานนฺติ เอตฺถ ‘‘มาสาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, นิทฺธารเณ สามิวจนํ, คิมฺเหสุ จตูสุ มาเสสูติ อตฺโถฯ นิทฺธาริตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘มาโส เสโส’’ติ, เอตฺถ ‘‘วตฺตพฺเพ กาเล’’ติ เสโสฯ ผคฺคุนมาสกณฺหปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย เชฏฺฐมาสปุณฺณมิปริโยสาเนสุ ตีสุ มาเสสุ อติกฺกนฺเตสูติ อตฺโถฯ เสสมาโส นาม เชฏฺฐมาสสฺส กณฺหปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย อาสาฬฺหิมาสปุณฺณมิปริโยสาโนฯ คิมฺหานํ มาโส เสโสติ วตฺตพฺเพ กาเลติ อตฺโถฯ

อิมสฺมิํ ปจฺฉิเม คิมฺหมาเส เชฏฺฐมาสสฺส กณฺหปกฺโข วสฺสิกสาฏิกา เจ น ลทฺธา, ปริเยสิตุํ ลทฺธํ กาตุํ เขตฺตํ, อธิฏฺฐานนิวาสนานํ อเขตฺตํฯ อาสาฬฺหิปุริมปกฺโข ปริเยสนกรณนิวาสนานํ เขตฺตํ, อธิฏฺฐาตุํ อเขตฺตํฯ อาสาฬฺหิกณฺหปกฺขปาฏิปทโต ยาว ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมี, อิทํ จตุนฺนมฺปิ เขตฺตนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

ปริเยเสยฺยาติ ‘‘เย มนุสฺสา ปุพฺเพ วสฺสิกสาฏิกํ เทนฺตี’’ติอาทินา (ปารา. 628) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ปุพฺเพ วสฺสิกสาฏิกทายกํ อุปสงฺกมฺม ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’’นฺติอาทินา วจเนน อวิญฺญาเปตฺวา ‘‘กาโล วสฺสิกสาฏิกาย สมโย วสฺสิกสาฏิกาย, อญฺเญปิ มนุสฺสา วสฺสิกสาฏิกํ เทนฺตี’’ติ เอวํ สตุปฺปาทมตฺตกรเณน ปริเยเสยฺยฯ

สาฏิกนฺติ วสฺสิกสาฏิกํฯ ‘‘อทฺธมาโส เสโส’’ติ อิทํ ‘‘คิมฺหาน’’นฺติ อิมินาว ยุชฺชติฯ ตตฺถ ‘‘วตฺตพฺเพ กาเล’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, อาสาฬฺหิมาสสฺส ปุริมปกฺเขติ อตฺโถฯ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ลทฺธ’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ยถาวุตฺตนเยน สตุปฺปาเทน วา อวเสสานํ สทฺธาสมฺปนฺนกุลานํ วา สนฺติกา ลทฺธํ สิพฺพนรชนกปฺปพินฺทุทานวเสน นิฏฺฐาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปริทเหติ นิวาเสยฺยฯ

[827-8] ปิฏฺฐิสมฺมเต สมเยติ ‘‘กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปน ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ยาว เชฏฺฐมูลปุณฺณมา อิเม สตฺต มาสา ปิฏฺฐิสมโย นามา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.628) เอวํ ทสฺสิเตสุ สตฺตสุ มาเสสุฯ ญาตกาญฺญาตกาทิโน สตุปฺปาทํ กตฺวาติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน ปวาริตาปวาริตานํ สงฺคโหฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญาตกอปฺปวาริตฏฺฐานโต’’ติฯ

เตสุเยวาติ ญาตกอญฺญาตกปวาริตอปฺปวาริเตสุฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตี’’ติ อิทํ ทสฺสิตํฯ สา อาปตฺติ อญฺญาตกอปฺปวาริเตสุ อญฺญาตกวิญฺญตฺติสิกฺขาปเทน โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’นฺติอาทินา นเยน วิญฺญตฺติํ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺส อญฺญาตกวิญฺญตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.628)ฯ ญาตกปวาริเตสุ เตน สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, ปิฏฺฐิสมยตฺตา อิมินา อาปตฺติ โหติฯ อญฺญาตกอปฺปวาริเตสุ จ วกฺขมานนเยน วตฺตเภททุกฺกเฏน สทฺธิํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[829-30] อญฺญาตกาทิโน กตฺวา ปน สตุปฺปาทนฺติ โยชนาฯ อาทิ-สทฺเทน อปฺปวาริตานํ สงฺคโหฯ กุจฺฉิสญฺญิเต สมเยติ ยถาวุตฺตปิฏฺฐิสมเย สตฺตมาเส วินา อิตเร ปญฺจ มาสา วุตฺตาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เชฏฺฐมูลปุณฺณมาสิยา ปน ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ยาว กตฺติกปุณฺณมา อิเม ปญฺจ มาสา กุจฺฉิสมโย นามา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.628)ฯ วตฺถนฺติ วสฺสิกสาฏิกํฯ อทินฺนปุพฺเพสูติ เยหิ วสฺสิกสาฏิกา น ทินฺนปุพฺพา, เตสุ, อิมินา วตฺตเภทสฺส การณมาหฯ อิห วตฺตเภโท นาม ‘‘เย มนุสฺสา ปุพฺเพ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ เทนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ปารา. 628) ทินฺนปุพฺเพสุ กาตพฺพสฺส สตุปฺปาทสฺส อทินฺนปุพฺเพสุ กรณํฯ พฺยติเรกโต ทินฺนปุพฺเพสุ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติฯ

ตตฺราติ อญฺญาตกาทิมฺหิฯ ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา อญฺญาตกวิญฺญตฺติสิกฺขาปเทน อาปตฺติํ อาหฯ ยถาห กุจฺฉิสมยจตุกฺเก ‘‘วิญฺญตฺติมฺปิ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺส อญฺญาตกวิญฺญตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติฯ

อยํ ปาจิตฺติยาปตฺติ ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายเกสุปิ โหตีติ อิทํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทํ ปน ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายเกสุปิ โหติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.628) วจนโต วิญฺญายติฯ

[831] โอวสฺสาเปตีติ อากาสโต ปติตอุทเกเนว กายํ เตเมติ, อิมินา ‘‘ฆฏาทีหิ โอสิญฺจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทีปิตํ โหติฯ ‘‘นิพฺพโกสมฺพุนา นหายิตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ สติปิ จีวเรติ วสฺสิกสาฏิกาย สติยาปิฯ ‘‘ปริโยสาเน ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา พินฺทุคณนายาติ ทีเปติฯ วิวฏงฺคเณติ รุกฺขาทินา เกนจิ อนาวฏฏฺฐาเนฯ

[832] มาสสฺมินฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺมิํฯ

[833] ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ เอตํ วสฺสิกสาฏิกเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.630) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา นหายนฺตสฺส โจรุปทฺทโว อาปทา นามฯ นฺหานโกฏฺฐกนฺติ นหานตฺถาย กตโกฏฺฐกํฯ ‘‘วาปี’’ติ อิมินา โปกฺขรณิชาตสฺสราทโย อุปลกฺขิตาฯ นฺหายนฺตสฺสาติ นคฺโค หุตฺวา นหายนฺตสฺสาติ ปกรณโต ลพฺภติฯ ‘‘อากาสโต ปติตอุทเกเนวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.629) อฏฺฐกถายเมว วุตฺตํฯ

[834] กฺริยนฺติ อกาเล ปริเยสนกรณอธิฏฺฐานนิวาสเนหิ อาปชฺชิตพฺพโต กิริยํฯ กาเยน จ วาจาย จ วิญฺญาปนาทิํ กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ โหติฯ

วสฺสิกสาฏิกกถาวณฺณนาฯ

[835] ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส สามํ จีวรํ ทตฺวา’’ติ (ปารา. 632) วจนโต สามนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ ทตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺส’’อิติ จ ลพฺภติฯ จีวรนฺติ ฉนฺนํ จีวรานํ อญฺญตรํ จีวรํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํฯ ‘‘กุปิโต อนตฺตมโน อจฺฉินฺเทยฺยา’’ติ (ปารา. 632) วจนโต อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กุปิตสฺส อนตฺตมนสฺสา’’ติ เสโส, กุปิตสฺส อนตฺตมนสฺส อจฺฉินฺทนฺตสฺส วา อจฺฉินฺทาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ ตนฺติ อตฺตนา ทินฺนจีวรํฯ ‘‘สกสญฺญายา’’ติ อิมินา ปาราชิกาย อวตฺถุภาวํ ทีเปติฯ

[836] ตถาติ เอกาเยว อาปตฺตีติ ทีเปติฯ

[837] วตฺถานนฺติ จีวรานํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ

[841] สงฺฆาฏิํ คณฺห, อุตฺตราสงฺคํ คณฺหาติ โยชนาฯ

[842] วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมนฺติ เอตฺถ ‘‘จีวร’’นฺติ ลพฺภติฯ อายามโต วฑฺฒกิหตฺถํ ติริยํ ตถา วิทตฺถิปฺปมาณํ วตฺถขณฺฑํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉทโต วิกปฺปนุปคํ นามฯ อญฺญํ กิญฺจิ ปริกฺขารนฺติ โยชนา, อนฺตมโส สุจิมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ ปรํ ปุคฺคลํฯ ฉินฺทาเปนฺตสฺสาติ อจฺฉินฺทาเปนฺตสฺสฯ การิตนฺตสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา ‘‘ปร’’นฺติ จ ‘‘ปริกฺขาร’’นฺติ จ กมฺมทฺวยคหณํฯ อญฺญนฺติ ปริกฺขารวิเสสนํฯ ทุกฺกฏํ วตฺถุคณนาย, วจนคณนาย จฯ

[844] เอวนฺติ ยถา อนุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสญฺญิโน ทุกฺกฏํ, เอวํ อนุปสมฺปนฺเน…เป.… เวมติกสฺสาปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ยถาวุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปริณาเมน สามิวจนํ กตฺวา ‘‘ทินฺน’’นฺติ อชฺฌาหาเรน สห โยเชตพฺพํ, ‘‘จีวร’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ทินฺนํ จีวรํ อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

[845] โส วาติ ยสฺส จีวรํ ทินฺนํ, โส เอว วา ภิกฺขุฯ ตุฏฺโฐ วา ทุฏฺโฐ วา โส เทตีติ โยชนาฯ วิสฺสาสเมว วาติ วิสฺสาสํ กตฺวา คณฺหโตติ โยชนาฯ

[846] เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

จีวรจฺฉินฺทนกถาวณฺณนาฯ

[847] วิญฺญาเปตฺวาติ วตฺถวายาปนํ สนฺธาย ยาจิตฺวาฯ ฉพฺพิธํ สุตฺตนฺติ ปทภาชเน ‘‘โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺค’’นฺติ (ปารา. 638) อาคตํ ฉปฺปการํ สุตฺตํฯ กมฺพลนฺติ เอฬกโลมสุตฺตํฯ สานุโลมานิ ฉปฺปการสุตฺตานิ เหฏฺฐา จีวรวินิจฺฉเย วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพานิฯ จีวรตฺถํ วตฺถํ ‘‘จีวร’’นฺติ วุตฺตํฯ ตนฺตวาเยหีติ กปฺปิยากปฺปิเยหิ เปสกาเรหิฯ โปตฺถเกสุ ‘‘วายาเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ‘‘สเจ’’ติ อิมินา อยุชฺชมานตฺตา โส อปาโฐฯ ‘‘วายาเปติ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโฐ ยุชฺชตีติ สเจ วายาเปตีติ โยชนา, อตฺตโน อตฺถาย ยทิ วายาเปยฺยาติ อตฺโถฯ

[848] ตถา อกปฺปิโยฯ กีทิโสติ อาห ‘‘อญฺญาตกาทิโก’’ติฯ อญฺญาตกาทิโกติ อญฺญาตโก อาทิ ยสฺส โส อญฺญาตกาทิโกฯ อาทิ-สทฺเทน อปฺปวาริโต คหิโตฯ โย ภิกฺขุ ตนฺตวายสฺส อญฺญาตโก, เตน อปฺปวาริโต จ, ตสฺส อญฺญาตกาทิโก ภิกฺขุนา วิญฺญตฺโต โส ตนฺตวาโย อกปฺปิโยติ อตฺโถฯ

[849] อกปฺปิเยนาติ วิญฺญาปิเตนฯ วายาเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภนา’’ติ เสโสฯ ยถาห ‘‘วายาเปติ, ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. 638)ฯ

[850] กิตฺตเก วีเต นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ อาห ‘‘วิทตฺถิมตฺเต’’ติอาทิฯ หตฺถมตฺเตติ รตนมตฺเตฯ ปทภาชเน ‘‘ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘วีเต นิสฺสคฺคิย’’นฺติ กสฺมา อาหาติ? อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตาฯ ตตฺถาปิ ตถา กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตทนนฺตรํ อตฺตโน สนฺตกตฺตา วีตวีตฏฺฐานํ ปฏิลทฺธเมว โหติ, ปทภาชเนปิ อิมินา อธิปฺปาเยน ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ยาว จีวรํ วฑฺฒติ, ตาว อิมินา ปมาเณน อาปตฺติโย วฑฺฒนฺติฯ ผลเกปิ จาติ เอตฺถ ผลกํ นาม ตุริวีตฏฺฐานํ, ยตฺถ สํหริตฺวา ฐเปนฺติฯ ผลเก ผลเกปิ จ นิสฺสคฺคิยํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

[851] เตเนวาติ วิญฺญตฺตตนฺตวาเยเนวฯ กปฺปิยํ สุตฺตนฺติ อวิญฺญตฺติยา ลทฺธสุตฺตํฯ กปฺปิเยน ตนฺตวาเยน อกปฺปิยสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส ตเถว ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ

[852] เอกนฺตริกโต วา กปฺปิยากปฺปิเยเหว สุตฺเตหิ วีเต ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, อนฺตรนฺตรา อกปฺปิยสุตฺตานํ ปสารเณน, วายเนน จ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ ทีฆโต วา ติริยโต วา กปฺปิยากปฺปิเยเหว สุตฺเตหิ วีเต ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, ทีฆโต กปฺปิยสุตฺตํ ปสาเรตฺวา ติริยํ อกปฺปิยสุตฺเตน วีเต ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ วาคฺคหเณน วุตฺตวิปริยายโตปิ โยเชตพฺพํฯ

ทีฆโต อกปฺปิยสุตฺตํ ปสาเรตฺวา ติริยโต กปฺปิยสุตฺเตน วีเตติ อยเมตฺถ วิปริยาโยฯ วีเตติ เอตฺถ ‘‘ผลเก ผลเก’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํฯ

[853] กปฺปิยากปฺปิเยหิ ตนฺตวาเยหิ กปฺปิยากปฺปิยสุตฺตํ มิสฺเสตฺวา กเต วีเต ผลเก ผลเก ตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ เวติ นิปาตมตฺตํ, อถ วา เว ตสฺมิํ กเต วีเตติ อตฺโถฯ

[854-5] เต กปฺปิยากปฺปิยตนฺตวายา ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา วาเรเนว อกปฺปิยสุตฺตํ สเจ วินนฺตีติ โยชนาฯ อกปฺปิเยน ตนฺตวาเยน วีเตฯ ฉนฺทานุรกฺขนตฺถํ ‘‘วิเต’’ติ วุตฺตํฯ ปมาณสฺมินฺติ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณสฺมิํฯ ตทูเนติ ตโต วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณโต อูเนฯ อิตเรนาติ กปฺปิยตนฺตวาเยนฯ อุภยตฺถาติ ปมาณสฺมิํ, ตทูเน จ ทุกฺกฏํ เอวาติ โยชนาฯ

[856] สเจ กปฺปิยากปฺปิยตนฺตวายา ทฺเวปิ เวมํ อุภยโกฏิยา คเหตฺวา เอกโตว วินนฺติ วาติ โยชนาฯ ติริยํ สุตฺตํ ปเวเสตฺวา เยน อาโกเฏนฺโต ฆนภาวํ สมฺปาเทนฺติ, ตํ เวมํ วุจฺจติฯ

[857] สพฺพตฺถ เภเทติ กปฺปิยากปฺปิยสุตฺตตนฺตวาเยหิ กเต ปมาณตทูนเอกนฺตริกทีฆติริยปฺปกาเร สพฺพตฺถ วารเภเทฯ อาปตฺติเภโทติ อกปฺปิยสุตฺเตหิ อายามวิตฺถารโต อกปฺปิยตนฺตวาเยน วีตปฺปเทเส ปมาณยุตฺเต ปาจิตฺติยํ, อิตรตฺร ทุกฺกฏนฺติ เภโทฯ

[858] กปฺปิโย ตนฺตวาโย นาม ญาตโก วา ปวาริโต วา กปฺปิยมูเลน ปโยชิโต วาฯ

[859] ‘‘อนาปตฺติ จีวรํ สิพฺเพตุํ, อาโยเค, กายพนฺธเน, อํสพทฺธเก, ปตฺตตฺถวิกาย, ปริสฺสาวเน, ญาตกานํ, ปวาริตานํ, อญฺญสฺสตฺถาย, อตฺตโน ธเนนา’’ติอาทิกํ (ปารา. 640) อนาปตฺติวารํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนาปตฺตี’’ติอาทิฯ อิธ นิทฺทิฏฺโฐว ลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺฐมฺปิ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จีวรํ สิพฺเพตุํ สุตฺตํ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนาฯ ธนํ นาม ตณฺฑุลาทิ กปฺปิยวตฺถุฯ ‘‘ปริสฺสาวเน’’ติอาทีสุ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ปริสฺสาวนาทินิมิตฺตํ สุตฺตญฺจ ตนฺตวาเย จ วิญฺญาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

สุตฺตวิญฺญตฺติกถาวณฺณนาฯ

[860] อปฺปวาริตญฺญาตีนนฺติ อปฺปวาริตานํ อญฺญาตีนํ, ‘‘กีทิเสน เต ภนฺเต จีวเรน อตฺโถ, กีทิสํ เต จีวรํ วายาเปมี’’ติ (ปารา. 643) ปทภาชเน วุตฺตนเยน อปฺปวาริตานํ อญฺญาตีนนฺติ อตฺโถฯ สเมจฺจาติ อุปคนฺตฺวาฯ วิกปฺปนฺติ วิสิฏฺฐํ กปฺปํ อธิกวิธานํฯ อาปชฺชตีติ กโรติ, ‘‘อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อายตญฺจ กโรถ, วิตฺถตญฺจ อปฺปิตญฺจ สุวีตญฺจ สุปฺปวายิตญฺจ สุวิเลขิตญฺจ สุวิตจฺฉิตญฺจ กโรถา’’ติอาทินา (ปารา. 642) นเยน ทายกานํ อธิปฺปายโต อธิกตรอายตาทิกรณตฺถํ วิธานํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ อายตนฺติ ทีฆํฯ วิตฺถตนฺติ ปุถุลํฯ อปฺปิตนฺติ ฆนํฯ สุวีตนฺติ สุฏฺฐุ วีตํ สพฺพฏฺฐาเนสุ สมํ กตฺวา วีตํฯ สุปฺปวายิตนฺติ สุฏฺฐุ ปวายิตํ สพฺพฏฺฐาเน สมํ กตฺวา ตนฺเต ปสาริตํฯ สุวิเลขิตนฺติ เลขนิยา สุฏฺฐุ วิลิขิตํฯ สุวิตจฺฉิตนฺติ โกจฺเฉน สุฏฺฐุ วิตจฺฉิตํ, สุวินิทฺโธตนฺติ อตฺโถฯ

[861] สุตฺตวฑฺฒนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทีฆายตปฺปิตตฺถายา’’ติฯ เตน จ ปทภาชเน ‘‘ตสฺส วจเนน อายตํ วา วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา กโรติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ (ปารา. 643) เอตํ อายตาทิตฺตยเมว วุตฺตํฯ สุตฺตวฑฺฒนเก กเตติ เอตฺถ อนนฺตรํ วตฺตพฺเพน ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ ปฏิลาเภนา’’ติ ปาฐเสเสน สห โยชนา กาตพฺพา, ทายเกหิ ตุลยิตฺวา ทินฺนปฺปมาณโต สุตฺตํ วฑฺฒิตุํ เตน กเตน สพฺเพนาปิ ปโยเคน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏญฺจ ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ

[862] ญาตกาทีนํ ตนฺตวาเยสุ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติํ วินิทฺทิเสติ โยชนาฯ อตฺตโน ธเนนาติ เอตฺถ ‘‘ปโยชิเตสู’’ติ เสโส, ตนฺตวาเยสูติ เอตสฺส วิเสสนํฯ อตฺตโน ธเนน ปโยชิเตสุ ตนฺตวาเยสุ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติํ วินิทฺทิเสติ โยชนา, อตฺตโน สนฺตกํ กปฺปิยวตฺถุํ คเหตฺวา วินนฺเตสุ วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อญฺญสฺสตฺถาย วินนฺเตสุ วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺสาติ สห ปาฐเสเสน โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

[863] มหคฺฆํ กตฺตุกามิโน ตนฺตวาเยหิ อปฺปคฺฆํ วายาเปนฺตสฺส อนาปตฺติํ วินิทฺทิเสติ โยชนาฯ

เปสการกถาวณฺณนาฯ

[864] วสฺสํวุตฺเถ ภิกฺขู อุทฺทิสฺสาติ ปุริมิกาย วสฺสูปคเต ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวาฯ ปวารณาย ปุพฺเพว ยํ จีวรํ ทียตีติ สมฺพนฺโธฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ทสาหานาคตํ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณม’’นฺติ (ปารา. 648) ปาฬิยํ วุตฺตํ มหาปวารณาอุโปสถทิวสสฺส ปุเรตรเมว ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปญฺจมิยํ ยํ จีวรํ ‘‘อจฺเจกจีวรํ นาม เสนาย วา คนฺตุกาโม โหตี’’ติอาทินา (ปารา. 649) ปทภาชนาคเตสุ คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธาทีสุ อญฺญตเรน ทูตํ เปเสตฺวา วา อตฺตนา วา อาคนฺตฺวา ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา ทิยฺยตีติฯ ตํ โหตจฺเจกจีวรนฺติ ตํ อจฺจายิกจีวรํ นาม โหติฯ

[865] ปุเร ปวารณาเยวาติ มหาปวารณาย ปุเรตรเมว ปญฺจมิโต ปฏฺฐาย ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ทิวเสฯ ภาเชตฺวา ยทิ คยฺหตีติ เอตฺถ ‘‘เยนา’’ติ จ น กาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘เตนา’’ติ จ กโรติ เจติ เอตฺถ ‘‘โส วสฺสจฺเฉท’’นฺติ จ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ภาเชตฺวา ยทิ เยน คยฺหติ, เตน วสฺสจฺเฉโท น กาตพฺโพฯ โส วสฺสจฺเฉทํ กโรติ เจ, ตํ ภาเชตฺวา คหิตจีวรํ สงฺฆิกํ โหตีติ โยชนา, ฉินฺนวสฺเสน ตํ จีวรํ สงฺฆสฺเสว ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[866] ‘‘อนฺโตสมยเมวา’’ติ อิทํ ‘‘อธิฏฺเฐตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ปทภาชเน ‘‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปญฺจมาสา’’ติ วุตฺตสมยพฺภนฺตเรเยว ตํ อจฺเจกจีวรํฯ

[867] กถิเน ตุ อนตฺถเตติ ยสฺมิํ กถินํ อนตฺถตํ, ตสฺมิํ วิหาเรติ วุตฺตํ โหติฯ ตุ-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโกฯ

อนธิฏฺฐาย อวิกปฺเปตฺวา ปริหรียติ เอตฺถ อจฺเจกจีวรนฺติ ปริหาโร, มาโส, เอโก จ โส มาโส จาติ เอกมาโส, ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส ปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐาย ยาว อปรกตฺติกมาสสฺส ปุณฺณมี, อยํ จีวรกาลสมโยติ วุตฺโต มาโสฯ ทสนฺนํ อหานํ สมาหาโร ทสาหํ, ตํ ปรมํ อธิกํ เอตสฺสาติ ทสาหปรโม, มาโสฯ ‘‘ทสาหานาคตํ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณม’’นฺติ (ปารา. 648) ปาฬิยํ วุตฺตปุพฺพกตฺติกปุณฺณมิปริยนฺตทสาหาธิโกติ อตฺโถฯ กถิเน อนตฺถเต ตุ ทสาหปรโม เอกมาโสว ตสฺส อจฺจายิกวตฺถสฺส ปริหาโร มโตติ โยชนาฯ

[868] อตฺถเต กถิเนติ กถินตฺถตวิหาเรติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส อจฺจายิกวตฺถสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ทสาหปรมา ปญฺจ มาสาติ สมฺพนฺโธฯ อนตฺถตกถิเน วิหาเร ยถาวุตฺตจีวรกาลสมยสงฺขาตวสฺสานาวสานมาโส จ กถินุทฺธารทิวสสงฺขาตปจฺฉิมกตฺติกกาฬปกฺขปาฏิปทโต ยาว ผคฺคุนมาสปุณฺณมี, ตาว เหมนฺตา จตฺตาโร มาสา จาติ ปญฺจ มาสาฯ ปกาสิตาติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปญฺจ มาสา’’ติ (ปารา. 649) ทีปิตาฯ ทสาหปรมาติ วุตฺตตฺโถเยวฯ อตฺถเต กถิเน ทสาหปรมา ปญฺจ มาสา ตสฺส อจฺจายิกวตฺถสฺส ปริหาโร กาโลติ มุนินฺเทน ปกาสิตาติ โยชนาฯ

อยมุภยตฺถ วุตฺตา ทสาหปรมตา อฏฺฐกถายํ ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปญฺจ มาสา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.650) วุตฺตปาเฐน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพาฯ เอวญฺหิ ปาเฐ สติ น วิรุชฺฌติ –

‘‘ตสฺสจฺจายิกวตฺถสฺส , กถิเน ตุ อนตฺถเต;

ปริหาเรกมาเสกา-ทสาหปรโม มโตฯ

อตฺถเต กถิเน ตสฺส, ปญฺจ มาสา ปกาสิตา;

ปริหาโร ทิเนเนกา-ทสาหปรมา ปนา’’ติฯ

[869] ปฐเมน กถิเนนาติ โยชนาฯ ‘‘อกฺริยํ อจิตฺต’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ อกฺริยนฺติ อนฺโตสมเย อธิฏฺฐานาทิอกรณํฯ

อจฺเจกจีวรกถาวณฺณนาฯ

[870-1] ภิกฺขูติ สาสงฺกสมฺมเต สปฺปฏิภเย อารญฺญกเสนาสเน วสนฺตํ ภิกฺขุมาหฯ ยถาห ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อารญฺญกานิ เสนาสนานิ สาสงฺกสมฺมตานิ สปฺปฏิภยานิ, ตถารูเปสุ ภิกฺขุ เสนาสเนสุ วิหรนฺโต’’ติ (ปารา. 653)ฯ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมํ วสิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา นาม อสฺสยุชมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปนฺนรสี, เอตฺถ ปน สหจริยนเยน ตทุปลกฺขิตา ปุริมิกา ตโย วสฺสานมาสา วุจฺจนฺติฯ ปุณฺณมนฺติ เอตฺถ วาสกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อจฺฉินฺนวสฺโส หุตฺวา ตโย มาเส วสิตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ยสฺมา ปน โย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ยาว ปฐมกตฺติกปุณฺณมํ วสตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.653-654)ฯ

‘‘จีวร’’นฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อญฺญตรํ วุจฺจติฯ คาเม ฐเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ, เอตฺถ ‘‘กตฺติกปุณฺณม’’นฺติ จ ‘‘อากงฺขมาโน’’ติ จ เสโส, อปรกตฺติกมาเส กตฺติกโจรภเยน จีวรํ ปฏิสาเมตุกาโม ภิกฺขุ อารญฺญกเสนาสนสฺส สามนฺตา โคจรคาเม นิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ

ยถาห ‘‘อุปวสฺสํ โข ปน กตฺติกปุณฺณมํ…เป.… อากงฺขมาโน ติณฺณํ จีวรานํ อญฺญตรํ จีวรํ อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยา’’ติ (ปารา. 653)ฯ

‘‘สมนฺตา โคจรคาเม’’ติ อิทํ ‘‘อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ สมนฺตา โคจรคาเม นิกฺขิเปยฺยา’’ติ (ปารา. 654) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘อปรกตฺติกมาเส’’ติ จ ‘‘กตฺติกปุณฺณมนฺติ กตฺติกจาตุมาสินี วุจฺจตี’’ติ (ปารา. 654) ปทภาชนิยวเสน วุตฺตํฯ อิธาปิ หิ ‘‘กตฺติกปุณฺณม’’นฺติ อปรกตฺติกชุณฺหปกฺขปนฺนรสิยา วุจฺจมานายาปิ สหจริยนเยน ตํสหจริโต จตุตฺโถ มาโส วุตฺโตฯ

เอตฺตาวตา ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา วุตฺตลกฺขเณ อารญฺญกเสนาสเน วสนฺตสฺส อารญฺญกสฺส ภิกฺขุโน ปจฺฉิมกตฺติกมาเส กตฺติกโจรภเย สติ ติณฺณํ จีวรานํ อญฺญตรํ โคจรคาเม ฐเปตฺวา อารญฺญกงฺคํ ปูรยโต จีวเรน วิปฺปวาโส ตสฺมิํ มาเส น โหตีติ อนุญฺญาตภาโว ทีปิโตฯ ตเทว ปกาเสตุํ นิกฺเขโปปายสนฺทสฺสนมุเขน วกฺขติ ‘‘กตฺติเกเยว มาสสฺมิํ…เป.… วฏฺฏตี’’ติฯ

อิทานิ อสฺมิํเยว มาเส ตโต อญฺญตฺถ ตสฺส ภิกฺขุโน เกนจิ กรณีเยน คจฺฉโต คาเม ฐปิเตน เตน จีวเรน วิปฺปวสโต นิทฺโทสภาวํ อนุชานนฺเตน ภควตา ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน…เป.… เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 653) วุตฺตมตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปจฺจเย…เป.… สมฺมุติ’’นฺติฯ ปจฺจเย สติ ตาทิเสติ ‘‘สิยา ปจฺจโย, สิยา กรณีย’’นฺติ (ปารา. 654) วจนโต ตาทิเส กิจฺเจ สตีติ อตฺโถฯ ฉารตฺตปรมนฺติ ฉ รตฺติโย ปรมา ยสฺส วาสกมฺมสฺส ตํ ฉารตฺตปรมํ, กิริยาวิเสสนํ, ฉารตฺตปรมํ วาสกมฺมํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน วินา วสิตพฺพนฺติ คาเม นิกฺขิตฺเตน เตน จีวเรน วินา ตมฺหา อาวาสา อญฺญตฺถ วสิตพฺพํฯ

ตเทว ปากฏํ กาตุํ วกฺขติ ‘‘อญฺญตฺเถว วสนฺตสฺส, ฉารตฺตปรมํ มต’’นฺติฯ

ตโตติ ฉารตฺตโตฯ อุตฺตริ วสโตติ สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺฐาเปตฺวา วสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยาติ สตฺตเม อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. 654)ฯ โทโสติ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํฯ ‘‘วินา สงฺฆสฺส สมฺมุติ’’นฺติ อิมินา กิํ วุตฺตํ โหติ? อุโทสิตสิกฺขาปเท อนุปญฺญตฺติํ กตฺวา โกสมฺพิยํ คิลานภิกฺขุโน ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว คิลานสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุติํ ทาตุ’’นฺติ (ปารา. 473) อนุญฺญาตตฺตา คิลานสฺส ภิกฺขุโน สงฺเฆน ญตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ปุริมเมว ยา อวิปฺปวาสสมฺมุติ ทินฺนา, ตํ วินาติ วุตฺตํ โหติฯ เตน ลทฺธสมฺมุติเกน ยาว โรโค วูปสมฺมติ, ตาว จิรมฺปิ เตน จีวเรน วินา วสิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อญฺญตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยา อุโทสิตสิกฺขาปเท โกสมฺพกสมฺมุติ อนุญฺญาตา, ตสฺสา สมฺมุติยา อญฺญตฺรฯ สเจ สา ลทฺธา โหติ, ฉารตฺตาติเรกมฺปิ วิปฺปวสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.653-654)ฯ

[872-3] จีวรนิกฺเขปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กตฺติเกเยว…เป.… ปกาสิโต’’ติฯ กตฺติเกเยว มาสสฺมินฺติ จตุนฺนํ วสฺสานานํ มาสานํ ปจฺฉิเม กตฺติกมาเสเยว อิทเมกงฺคํฯ ปฐมาย ปวาริโตติ ทุติยมงฺคํ, อิธ ปฐมาย วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปวาริโตติ โยชนา, มหาปวารณาย ปวาริโตติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาริโต โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.653-654)ฯ ปจฺฉิเมน ปมาเณน ยุตฺเตติ ตติยมงฺคํฯ เสนาสเนติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

อิห อารญฺญกเสนาสนสฺส ปจฺฉิมปฺปมาณํ นาม ปากาเรน วา วติยา วา ปริขาย วา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีลสงฺขาตคามทฺวารโกฏฺฐกุมฺมารโต วา อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺฐานสงฺขาเต ปริยนฺตเคหสฺส อุปจาเร ฐิตสฺส ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส พลปฺปมาเณน วิสฺสฏฺฐเลฑฺฑุปาตทฺวยโต วา ปฏฺฐาย ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส สปริกฺเขปํ วา อปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ยสฺสํ ทิสายํ คาโม โหติ, ตตฺถ คามปริยนฺตเสนาสนํ วา เจติยํ วา โพธิํ วา อวธิํ กตฺวา วิหารคมนีเยน ปกติมคฺเคน วิทตฺถิคมฺภีรํ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา ปมิตปญฺจธนุสตปมาณทูรนฺติ สงฺเขปโต คเหตพฺพํฯ

สาสงฺกสมฺมเตติ จตุตฺถมงฺคํ, ‘‘อิห สปฺปฏิภเย’’ติ เสโสฯ ‘‘สาสงฺกสมฺมตานิ สปฺปฏิภยานี’’ติ (ปารา. 653) หิ ปาฬิฯ อิทํ ทฺวยมฺปิ ‘‘เสนาสเน’’ติ เอตสฺส วิเสสนํฯ อารามอารามูปจาเรสุ โจรานํ นิสินฺนสยิตฏฺฐิตภุตฺตปีตฏฺฐานาทีนํ ทิสฺสมานตาย อาสงฺกาสหิเต ตตฺเถว อารามาทีสุ ปหฏมาริตวิลุตฺตมนุสฺสานํ ทิสฺสมานตาย วิเสเสน สหภยตาย สปฺปฏิภเย อารญฺญเก เสนาสเนติ อตฺโถฯ วสนฺโต ภิกฺขุฯ วสนฺโตวาติ เอตฺถ เอวกาโร อฏฺฐานปฺปยุตฺโตฯ ตสฺมา ตโต อาเนตฺวา จตุรงฺคสมาโยเค เอวาติ โยเชตพฺโพฯ จตุรงฺคสมาโยเค เอวาติ ยถาวุตฺตานํ จตุนฺนํ องฺคานํ สมาโยเค สนฺนิปาเต สติ เอวฯ เอตฺถ เอวกาเรน ตสฺส องฺคสฺส อภาเว อลพฺภมานตํ ทีเปติฯ ปกาสิโตติ ‘‘ตตฺรายํ องฺคสมฺปตฺตี’’ติอาทิกาย (ปารา. อฏฺฐ. 2.653-654) อฏฺฐกถาย วุตฺโตฯ

[874] ตํ จีวรํฯ มาสเมกนฺติ วสฺสานสฺส ปจฺฉิมมาสสงฺขาตํ เอกํ มาสํฯ

โย คาโม สเจ ปุริมพทฺธาย อวิปฺปวาสสีมาย อนฺโต โหติ, ตตฺถ มาสโต อติเรกมฺปิ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 653 อตฺถโต สมานํ) วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํฯ

[875] อญฺญตฺเถวาติ ยสฺส อารญฺญกเสนาสนสฺส โคจรคาเม จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตโต อารญฺญกเสนาสนโต พหิ เอวฯ อยํ อธิปฺปาโยติ ‘‘ยํ คาม’’นฺติอาทิกาย ทิยฑฺฒคาถาย ปฏิปาทิตตฺถทฺวยสงฺขาโต อธิปฺปาโยฯ อสฺสาติ สาสงฺกสิกฺขาปทสฺสฯ เอวํ อิมินา สิกฺขาปเทน ‘‘จีวเรน วินา กตฺติกมาเส อรญฺเญ วเสยฺยา’’ติ อนุญฺญาตตฺตา ‘‘ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 653) อิมินา โคจรคาเม ตํ ฐเปตฺวา ตสฺมิํ อารญฺญกาวาเส วสิตฺวา เกนจิ กรณีเยน ตโต อาวาสโต คนฺตฺวา พหิ วสโต ทิวสปริจฺเฉทสฺส วิญฺญายมานตฺตาเยวาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺโน ปกาสิโต’’ติฯ

[876] ‘‘สเจ โคจรคามโต ปุรตฺถิมาย ทิสาย เสนาสนํ, อยญฺจ ปจฺฉิมํ ทิสํ คโต โหตี’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 2.656) อฏฺฐกถายํ กถิตนิยาเมน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เสนาสนมถาคนฺตฺวา’’ติอาทิฯ เสนาสนนฺติ อตฺตนา นิวุตฺถํ อารญฺญกเสนาสนํฯ อาคนฺตฺวาติ พหิ คตฏฺฐานโต อาคนฺตฺวาฯ โคจรคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตโต ปุรตฺถิมาย ทิสาย อารญฺญกเสนาสเน วิหรโต วิหารา นิกฺขมฺม ตโต โคจรคามโต ปจฺฉิมทิสาย ทูรฏฺฐานํ คตสฺส อาคตฏฺฐานโต ตํ เสนาสนํ อาคนฺตฺวา วิทูรตฺตา สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ภิกฺขุโน กิํ วิหิตนฺติ อยเมตฺถ โยชนาฯ

[877] คามสีมมฺปิ วาคนฺตฺวาติ ยตฺถ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตํ คามสีมมฺปิ ปุรารุณาเยว อาคนฺตฺวาฯ ยตฺถ กตฺถจีติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.656) สภาเทวาลยทฺวารโกฏฺฐกาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยฏฺฐาเน ฯ ‘‘ยตฺถ กตฺถจี’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา ตสฺสา คามสีมาย อนฺโต อารญฺญกงฺคารกฺขนารหํ ทูรฏฺฐานํ ลทฺธํ เจ, องฺคเภทํ อกตฺวา ตตฺถ อรุณํ อุฏฺฐาเปตพฺพํฯ ธุตงฺเค วิชฺชมาเนปิ อาปตฺติํ อนาปชฺชิตุํ อนฺโตคาเมปิ อรุณํ อุฏฺฐาเปตฺวา จีวรปวตฺติเยว ญาตพฺพาฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘คามสีมมฺปิ โอกฺกมิตฺวา สภายํ วา ยตฺถ กตฺถจิ วา วสิตฺวา จีวรปฺปวตฺติํ ญตฺวา ปกฺกมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.656)ฯ

[878] เอวญฺจาปิ อสกฺโกนฺโตติ องฺคเภทํ อกตฺวา, กตฺวา วา อนฺโตคามสีมาย อรุณํ อุฏฺฐาเปตุมฺปิ คนฺตุํ อสกฺโกนฺโตฯ ญตฺวาติ อตฺตโน จีวรสฺส ฐปิตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวาฯ ตตฺเถวาติ เอตฺถ ‘‘ฐิโต’’ติ ลพฺภติฯ ขิปฺปนฺติ สีฆํ, ปุรารุณาติ วุตฺตํ โหติฯ อติเรเก ฐาเนติ โยชนา, ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘อติเรกจีวรฏฺฐาเน ฐสฺสตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.656), ‘‘อติเรกจีวรฏฺฐาเน ติฏฺฐตี’’ติ จินฺเตตฺวาติ อตฺโถฯ

[879] วิสฺสชฺเชตีติ สตฺตมอรุณุฏฺฐานโต ปุเรตรเมว อญฺญสฺส เทติฯ อุปริปิ เอวเมว วตฺตพฺพํฯ

[880] สาสงฺกสมฺมเต เอวํนามเก สิกฺขาปเท สมุฏฺฐานาทโย สพฺเพ เตน ทุติเยน กถิเนน สมา อิติ มุนินฺเทน มตา อนุมตา อนุญฺญาตาติ โยชนาฯ

สาสงฺกกถาวณฺณนาฯ

[881] ชานนฺติ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วจเนน ปริณามิตภาวํ เยน เกนจิ อากาเรน ชานนฺโตฯ

ยถาห ปทภาชเน ‘‘สามํ วา ชานาตี’’ติอาทิ (ปารา. 659)ฯ ปริณตนฺติ เอตฺถ ปทภาชเน ‘‘ปริณตํ นาม ‘ทสฺสาม กริสฺสามา’ติ วาจา ภินฺนา โหตี’’ติ วุตฺตนิยาเมน สงฺฆสฺส ปริณตนฺติ อตฺโถฯ ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิ ยํ กิญฺจิฯ ยถาห ‘‘ลาโภ นาม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, อนฺตมโส จุณฺณปิณฺโฑปิ ทนฺตกฏฺฐมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปี’’ติฯ อตฺตโน ปริณาเมยฺยาติ ‘‘พหู อาวุโส สงฺฆสฺส ทายกา, พหู สงฺฆสฺส ภตฺตา, มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตา อิธ วิหรามฯ ตุมฺเห เจ อมฺหากํ น ทสฺสถ, อถ โก จรหิ อมฺหากํ ทสฺสติฯ เทถาวุโส อมฺหากํ อิมานิ จีวรานี’’ติ (ปารา. 657) ปาฬิยา อาคตนเยน อตฺตโน ปริณาเมยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส นิสฺสคฺคิยนฺติ เอตฺถ ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภนา’’ติ เสโสฯ นิสฺสคฺคิยนฺติ อิทํ ปริณเต ปริณตสญฺญิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เวมติกสฺส ปน ทุกฺกฏํ โหติฯ ยถาห ‘‘ปริณเต เวมติโก อตฺตโน ปริณาเมติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติฯ อปริณตสญฺญิโน อนาปตฺติฯ ยถาห ‘‘ปริณเต อปริณตสญฺญี อตฺตโน ปริณาเมติ, อนาปตฺตี’’ติฯ

[882] ‘‘อญฺญสฺส เทหี’’ติ สเจ ปริณาเมตีติ ตถา สงฺฆสฺส ปริณตภาวํ ชานนฺโต ‘‘อญฺญสฺส เทหี’’ติ ยทิ ปริณาเมติฯ สุทฺธิกํ ปาจิตฺติยนฺติ นิสฺสชฺชิตพฺพวตฺถุรหิตํ เกวลํ ปาจิตฺติยมตฺตนฺติ อตฺโถฯ สุทฺธจิตฺเตนาติ สวาสนานวเสสกิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺเตน ภควตาฯ ปาจิตฺติยมุทีริตนฺติ ปาจิตฺติเยสุ อฏฺฐมสฺส สหธมฺมิกวคฺคสฺส อวสาเน ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 490) เทสิตํฯ

[883] เอกํ จีวรนฺติ สงฺฆสฺส ปริณตจีวรโต เอกํ จีวรํฯ จีวรํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปจฺจยนฺตรวิกปฺปตฺโถฯ วา ปนาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อตฺถวิกปฺปตฺโถฯ เอกํ จีวรํ วา อญฺญํ วา ปจฺจยํ ปรสฺส, เอกํ ปน อตฺตโน วา ปริณาเมยฺย เจติ โยชนาฯ สทฺธินฺติ เอกโต, เอกกฺขเณติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺเว ปาจิตฺติโย สทฺธิํ สิยุนฺติ โยชนา, อญฺญสฺส ปริณามเนน สุทฺธปาจิตฺติยญฺจ อตฺตโน ปริณามเนน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยญฺจาติ ทฺเว ปาจิตฺติโย เอกกฺขเณ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[884] ปริณาเมตฺวา ฐปิเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ทินฺเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘ปราชโย’’ติ อิทํ ปาทปฺปโหนกํ วตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถาวตฺถุวเสน ปน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยาปิ วตฺตพฺพาฯ

[885] อญฺญสฺส เจติยสฺส โปณํ ปริณตํ อญฺญสฺส เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปุคฺคลสฺส วาปิ ปน ปริณาเมยฺยาติ โยชนาฯ สงฺฆสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ปททฺวเยปิ เอวเมว โยเชตพฺพํฯ ยถาห ‘‘สงฺฆสฺส ปริณตํ อญฺญสงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปริณาเมติ , อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (ปาจิ. 492)ฯ อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส โปณํ อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺยาติฯ

[886] อิมสฺส สพฺพสตฺตวิสยตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ

[887] อิทํ ปริณตสิกฺขาปทํฯ ติสมุฏฺฐานนฺติ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตสงฺขาเตหิ ตีหิ สจิตฺตกสมุฏฺฐาเนหิ สมุฏฺฐานโต ติสมุฏฺฐานํฯ ปริณามนปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยํฯ

สงฺฆาทีนํ ปริณตนฺติสญฺญาย อภาเวน วิมุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺขํฯ กายวิญฺญตฺติวจีวิญฺญตฺตีหิ ปริณาเมตพฺพโต กายกมฺมํ วจีกมฺมํฯ

ปริณตกถาวณฺณนาฯ

ปตฺตวคฺโค ตติโยฯ

[888] เย อิมํ วินิจฺฉยํ ตรนฺติ, เต ปญฺญตฺติมหาสมุทฺทํ ตรนฺตีติ โยชนาฯ ปญฺญตฺติสงฺขาตํ วินยปิฏกเมว มหาสมุทฺโท วิยาติ ปญฺญตฺติมหาสมุทฺโท, ตํฯ เอวํ สมุทายํ ทสฺเสตฺวา ตทวยเว ทสฺเสตุมาห ‘‘เนกา’’ติอาทิฯ เนกานิ นานปฺปการานิ วตฺตานิ เสนาสนวตฺตาทีนิ ขนฺธกาคตานิ อุคฺคา อุตฺตุงฺคา ตรงฺคมาลา มหาวีจิปรมฺปรา ยสฺสาติ วิคฺคโห, นานปฺปการขนฺธกวตฺตสงฺขาตมหาตรงฺคปรมฺปราย สชฺชิตนฺติ อตฺโถฯ สีลํ ปาติโมกฺขสํวราทิกเมว อนฺโต เวลาวลโย ยสฺส โส สีลนฺโต, ตํ, ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิจตุปาริสุทฺธิสีลเมว ปฏิปาเทตพฺพตาย อนฺตํ เวลาวลยภูตนฺติ อตฺโถฯ อาปตฺติโย สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา, สีลาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติโย จ คาหกา มกราทโย ยสฺสาติ วิคฺคโห, สีลาจาราชีวทิฏฺฐิสมฺปตฺติสงฺขาตมุทุสตฺตนาสกอาปตฺติวิปตฺติสงฺขา- ตมาตงฺคมกราทิจณฺฑสตฺตวนฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ อยํ คาถา สมุทายาวยวานํ สพฺเพสเมว รูปกาลงฺกาเรน วิรจิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา

[889] เอวํ นาติวิตฺถารสงฺเขปโต นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺฐสฺส ปาจิตฺติยกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตโน วจนสฺส มุสาภาวํ ญตฺวา, อทิฏฺฐํ ‘‘ทิฏฺฐ’’นฺติอาทินา นเยน มุสาวาเท สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณเนติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จ มุสาภณเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 2)ฯ ‘‘มุสาวาเท’’ติ หิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, มุสาวาทนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทวา ภณนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อนุปปริกฺขิตฺวา เวเคน ทิฏฺฐมฺปิ ‘‘อทิฏฺฐํ เม’’ติ วทนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ทวา ภณติ นาม สหสา ภณตี’’ติ ปทภาชนีอฏฺฐกถายํ ‘‘สหสา ภณตีติ อวีมํสิตฺวา อนุปธาเรตฺวา เวเคน ทิฏฺฐมฺปิ ‘อทิฏฺฐํ เม’ติ ภณตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 11)ฯ รวา ภณนฺตสฺสาติ ‘‘จีวร’’นฺติ วตฺตุกามสฺส ‘‘จีร’’นฺติ วจนํ วิย มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ‘‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’’ติ อญฺญํ ภณนฺตสฺสฯ ยถาห ‘‘รวา ภณติ นาม ‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’ติ อญฺญํ ภณตี’’ติฯ

[890] อญฺญตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกาทีสุฯ อตฺตนา อลทฺธํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ‘‘ลทฺธํ มยา’’ติ มุสา ยสฺส ภณติ, เตน ตงฺขณเมว สุตฺวา ตทตฺเถ ญาเต ปาราชิกสฺส, อญฺญาเต กาลนฺตเรน ญาเต จ ปริยายวจเน จ ญาเต ถุลฺลจฺจยสฺส, ปริยายวจเน อวิญฺญาเต ทุกฺกฏสฺส, ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปเท ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส ‘‘อาปนฺโน’’ติ มุสาภณเน สงฺฆาทิเสสสฺส, โอมสวาทสิกฺขาปเท ทุพฺภาสิตสฺส จ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘มุสาวาทสฺส การณา ปญฺจ อาปตฺติโย’’ติฯ อิมาย ปาจิตฺติยา สทฺธิํ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติฯ

สมฺปชานมุสาวาทกถาวณฺณนาฯ