ปาราชิกกถา

ปฐมปาราชิกกถาวณฺณนา

[6] เอวํ ปญฺจหิ คาถาหิ รตนตฺตยปณามาทิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาปฏิญฺญาตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติวิเธ’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ติวิเธ’’ติอาทินา ปฐมปาราชิกสิกฺขาปทวินิจฺฉยํ ทสฺเสติฯ ติวิเธติ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺคานํ วเสน ติปฺปกาเร มคฺเคติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ติลมตฺตมฺปีติ ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ มคฺเคติ วจฺจปสฺสาวานํ นิกฺขมนทฺวารตาย, อนฺนปานปิตฺตเสมฺหาทีนํ ปเวสนนิกฺขมนทฺวารตาย จ มคฺคโวหารคเต สรีรปฺปเทเส, อลฺโลกาเสติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มคฺเคสุ ติลมตฺตมฺปิ, ตีสุ เสวนเจตโน’’ติ วตฺตพฺเพปิ ‘‘ติวิเธ’’ติ ปการวาจิวิธสทฺโทปาทาเนน สชาติสงฺคหวเสน ตีหิ ราสีหิ สงฺคเหตฺวา ปเภทวเสน ติํสวิโธ มคฺโค ทสฺสิโต โหติฯ

เสยฺยถิทํ? ปาราชิกวตฺถุภูตมุขาทิมคฺคานํ นิสฺสยภูเต สตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย มนุสฺสิตฺถี อมนุสฺสิตฺถี ติรจฺฉานคติตฺถี’’ติอาทินา (ปารา. 56) นเยน ปาฬิยํ ทสฺสิตมนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคติตฺถีนํ ปจฺเจกํ ติณฺณํ มคฺคานํ วเสน นว มคฺคา, ตเถว ทสฺสิตานํ ติณฺณํ อุภโตพฺยญฺชนกานํ วเสน นว มคฺคา, ติณฺณํ ปน ปณฺฑกานํ มุขมคฺควจฺจมคฺคานํ วเสน ปจฺเจกํ ทฺเว ทฺเว มคฺคาติ ฉ มคฺคา, ตถา ติณฺณํ ปน ปุริสานนฺติ เอวํ ติํสวิโธ โหติฯ

เสวนเจตโนติ เสวเน เมถุนปโยเค เจตนา อสฺสาติ วิคฺคโห, เมถุนราคูปสํหิตาย เจตนาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ อลฺโลกาเสติ ติํสมคฺคานมญฺญตเร มคฺเค ปกติวาเตน อสํผุฏฺเฐ อลฺลปเทเส, อิมินา พาหิรํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ น โหตีติ ทีเปติฯ วิเสสนสฺส วิเสสาเปกฺขตฺตา ทุติยคาถาย ‘‘สสิกฺโข โส’’ติ ปททฺวยํ อาหริตฺวา ‘‘เสวนเจตโน สสิกฺโข โส ภิกฺขู’’ติ โยเชตพฺพํฯ

องฺเค สรีเร ชาตนฺติ องฺคชาตํ, ปุริสนิมิตฺตํฯ สติปิ อวเสสสรีราวยวานํ ตถาภาเว รุฬฺหิวเสน ตเทว ตถา วุตฺตํฯ ปเวเสนฺโตติ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติสงฺขาตกายิกกิริยํ นิปฺผาเทนฺโตฯ ปราชิโตติ ทุลฺลภาย ขณสมฺปตฺติยา ลทฺธพฺพโต ทุลฺลภา โลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติสุขโต ปริหาเปตฺวา กิเลสสปตฺเตหิ ปราชยมาปาทิโตติ อตฺโถฯ

อยเมตฺถ โยชนา – สสิกฺโข เสวนเจตโน ติวิเธ มคฺเค อลฺโลกาเส องฺคชาตํ ติลมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺโต โส ภิกฺขุ ปราชิโต โหตีติฯ เอตฺตาวตา –

‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปิ, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ (ปารา. 44) –

ภควตา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[7] เอวํ อิมิสฺสา คาถาย อตฺตูปกฺกมมูลกํ ปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา มนุสฺสิตฺถิํ ภิกฺขุสฺส สนฺติเก อาเนตฺวา วจฺจมคฺเคน (ปารา. 58) องฺคชาเต อภินิสีเทนฺตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ ปโรปกฺกมมูลกํ ปาราชิกญฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปเวสน’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ ปเวสนนฺติ ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกหิ สุตฺตปมตฺตาทิมนุสฺสิตฺถิอาทีนมญฺญตรํ อาเนตฺวา ยถาวุตฺตมคฺคานมญฺญตรํ มคฺคํ ยถา ปวิสติ, ตถา ภิกฺขุโน องฺคชาเต อภินิสีทาปเน สมฺภวนฺตํ มคฺคปฺปเวสนมาหฯ ปเวสนํ สาทิยนฺโต สสิกฺโข โสติ โยชนาฯ เอตฺถ ‘‘ปเวสนํ สาทิยติ อธิวาเสติ, ตสฺมิํ ขเณ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.58) อฏฺฐกถาวจนโต อคฺคโต ยาว มูลํ ปเวเสนฺเตสุ อสฺสาทจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปนฺโต ตงฺขเณเยว สาสนโต จุโตติ อตฺโถฯ ปวิฏฺฐนฺติอาทีสุ ปเทสุปิ เอวเมว โยชนาฯ

ปวิฏฺฐนฺติ ปวิฏฺฐกฺขโณฯ ‘‘ปวิฏฺฐ’’นฺติอาทินา ตาย ตาย กิริยาย อุปลกฺขิโต ขโณ คเหตพฺโพฯ เตเนเวตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ กตํฯ ฐิตนฺติ เอตฺถ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสมเย’’ติ อฏฺฐกถาวจนสฺส สพฺพถา พฺยาปารรหิตํ กาลํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสมโยปิ คเหตพฺโพฯ เตเนว คณฺฐิปเท วุตฺตนเยน ปวิฏฺฐสฺส จ ยาว อุทฺธรณารมฺโภ, ตาว สมฺภวนฺโต ฐิตกาโลปิ คเหตพฺโพฯ อุทฺธรณนฺติ นีหรณกาโลฯ

วาติ วิกปฺเป, อปีติ สมุจฺจเย, โส วา-สทฺเทน วิกปฺปิตานํ ปกฺขานํ ตุลฺยพลตํ โชเตติฯ อิติ อิเมหิ ทฺวีหิปิ ‘‘โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, ปวิฏฺฐํ สาทิยตี’’ติอาทินา (ปารา. 58) ปาฬิยํ อาคตนเยน ลพฺภมานํ ปเวสนาทิเอกกฺขณมฺปิ สาทิยนปจฺจยา อาปชฺชมานํ ปาราชิกํ ทสฺเสติฯ สสิกฺโขติ สิกฺขาย สห วตฺตตีติ สสิกฺโข, อปจฺจกฺขาตสิกฺโขติ อตฺโถฯ สาทิยนฺโตติ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปนฺโตฯ โส ภิกฺขุฯ ฐเปตฺวา กิริยนฺติ อตฺตูปกฺกมนํ วินาฯ จุโตติ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกหิ กตมิทํ, น มยา’’ติ เลเสน น มุจฺจติ, สาทิยนจิตฺเต สติ สาสนโต จุโตเยว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถ จ สสิกฺโขติ อิทํ ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ (ปารา. 44) สิกฺขาปทปาฐสฺส อตฺถทสฺสนวเสน นิทฺทิฏฺฐํฯ ตสฺส ปทภาชเน (ปารา. 45), ตทฏฺฐกถาย จ วิภตฺตํ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพํ – จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา วทนฺตสฺสฯ เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ตถา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ, สิกฺขํ, วินยํ, ปาติโมกฺขํ, อุทฺเทสํ, อุปชฺฌายํ, อาจริยํ, สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ, สมานุปชฺฌายกํ, สมานาจริยกํ, สพฺรหฺมจาริํ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ จตุทฺทสนฺนํ, ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโร, ติตฺถิโย, ติตฺถิยสาวโก, อสฺสมโณ, อสกฺยปุตฺติโยติ มํ ธาเรหี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺฐนฺนญฺจาติ อิเมสํ พาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ ยํ กิญฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํ กิญฺจิ วทโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น รุกฺขาทีนํ อญฺญตรสฺส นามํ คเหตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺสฯ เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติ จ ‘‘มํ ธาเรหี’’ติ จาติ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กิํ นุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา วุตฺตานิ ‘‘อลํ เม’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา ‘‘มํ ธาเรสฺสตี’’ติ วา ‘‘ยํ นูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺสฯ เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺฐกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ปโยโค ปน ทุวิโธ กายิโก จ วาจสิโก จฯ ตตฺถ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปโยคํ กโรนฺตสฺสฯ เอวํ วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติฯ ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏานํ อญฺญตโร น โหติฯ ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อญฺญตโร, สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติฯ น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติฯ เอวํ ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ

วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ ยสฺส, เยสํ วา นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺส, อิเมสํ วา อาโรเจมี’’ติ วทติฯ สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส ‘‘อยํ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ อถ อปรภาเค ‘‘กิํ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อญฺเญ วา ชานนฺติ, อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ

เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนฯ โย ปน อนฺตมโส ทวายปิ ปจฺจกฺขาติ, เตน อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ

อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสน อปจฺจกฺขาตสิกฺโข ‘‘สสิกฺโข’’ติ วุตฺโตฯ

[8-10] ‘‘อิทานิ สนฺถเตน สนฺถตสฺส ฆฏฺฏเน อุปาทินฺนกฆฏฺฏนาภาวโต โทโส นตฺถี’’ติ ปาปภิกฺขูนํ เลสกปฺปนํ ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา มนุสฺสิตฺถิํ ภิกฺขุสฺส สนฺติเก อาเนตฺวา วจฺจมคฺเคน, ปสฺสาวมคฺเคน, มุเขน องฺคชาตํ อภินิสีเทนฺติ สนฺถตาย อสนฺถตสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. 61) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตสนฺถตวารานมตฺถํ สงฺคณฺหนฺโต อาห ‘‘สนฺถเตนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สนฺถเตนาติ จมฺมโจฬติปุปฏฺฏาทีหิ ปฏิจฺฉาทิเตนฯ ‘‘ปเวเสนฺโต’’ติ อิมินา สนฺถตวารสฺส ปโรปกฺกมํ นิสฺสาย ทสฺสนมุปลกฺขณนฺติ อตฺตูปกฺกเมปิ โยเชตพฺพตํ ทสฺเสติ, ตสฺส วกฺขมาเนน ‘‘ปราชิโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ปเวเสนฺโตติอาทิปฺปการํ ปรามสติฯ

เอวํ ปเวเสนฺโต กทา ปราชิโต โหตีติ อาห ‘‘อุปาทินฺเนนา’’ติอาทิฯ เอตฺถ อุปาทินฺเนนาติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวเนว อาทินฺนํ คหิตนฺติ อุปาทินฺนํ, เอเตน อตฺตโน องฺคชาตสฺส, วตฺถุปุคฺคลานํ มคฺคสฺส จ ฆฏฺฏนฏฺฐานคตํ กายปฺปสาทํ ทสฺเสติฯ อิมินาว องฺคชาตคตํ อนฏฺฐกายปฺปสาทํ จมฺมขิลํ, ปิฬกาทิ จ คเหตพฺพํฯ ‘‘อุปาทินฺนกํ นาม กายินฺทฺริย’’นฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ ตพฺพิปริยาเยน ‘‘อนุปาทินฺนก’’นฺติ ตปฺปฏิจฺฉาทกํ โจฬาทิ วุตฺตํฯ

อุปาทินฺเนน อุปาทินฺเน, อนุปาทินฺเน วา ปาราชิกกฺเขตฺเต ฆฏฺฏิเต, อนุปาทินฺนเกน วา อุปาทินฺเน อนุปาทินฺเน วา ปาราชิกกฺเขตฺเต ฆฏฺฏิเตติ โยชนาฯ เอตฺถ จ กรณวจนนฺตานิ ปทานิ ‘‘องฺคชาเตนา’’ติ อิมสฺส วิเสสนานิฯ

เอตฺตาวตา สนฺถตจตุกฺกวเสน อตฺตูปกฺกเม สติ ปาราชิกกฺเขตฺเต ปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรูปกฺกเมปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ เอเตสุ จตูสุ วิกปฺเปสุฯ ปาราชิกกฺเขตฺเต ปวิฏฺเฐ ตูติ เอตฺถ ตุ-สทฺเทน ปเวสนฏฺฐิตุทฺธารกฺขณตฺตยํ สมุจฺจิโนติฯ ยํตํ-สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา หิ ‘‘โส’’ติ ตํ-สทฺโทปาทาเน ‘‘โย’’ติ ยํ-สทฺโทปิ อชฺฌาหริตพฺโพ, สามตฺถิเยน สมฺปิณฺฑนตฺโถ อปิสทฺโท จฯ อยเมตฺถ อตฺถโยชนา – ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกหิ อาเนตฺวา ภิกฺขุโน องฺคชาเต อภินิสีทาปิตมนุสฺสิตฺถิอาทีนํ ตีสุ มคฺเคสุ อญฺญตรมคฺคสงฺขาตํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ ปวิฏฺเฐ วา ตุ-สทฺเทน สมฺปิณฺฑิตปเวสนฏฺฐิตุทฺธารานมญฺญตรกฺขเณ วา สเจ โย สาทิยติ, สปฺปมุขาทิปฺปเวสนกาเล วิย อนุตฺตสิตฺวา กามราคปิปาสาภิภูโต ยทิ สาทิยติ, โสปิ ภิกฺขุ ปราชิโต โหตีติ โยชนาฯ ‘‘สเจ สาทิยตี’’ติ อิมินา สาสงฺกวจเนน น สาทิยติ, อนาปตฺตีติ สูจิตํ โหติฯ

‘‘ปาราชิกกฺเขตฺเต’’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺเน อญฺญสฺมิํ ฐาเน วีติกฺกมนฺตสฺส อิมสฺมิํเยว วิกปฺเป สมฺภวนฺติโย อิตราปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘เขตฺเต’’ติอาทิฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนียํฯ ‘‘เขตฺเต’’ติ สามญฺญนิทฺเทเสปิ เหฏฺฐา ‘‘ปาราชิกกฺเขตฺเต’’ติ วิเสสิตตฺตา, อุปริถุลฺลจฺจยาทีนญฺจ วิธียมานตฺตา อญฺญถานุปปตฺติลกฺขณาย สามตฺถิยา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ เขตฺเตติ อยมตฺโถ ลพฺภติฯ ‘‘กณฺณจฺฉิทฺทกฺขินาสาสู’’ติอาทินา นเยน วกฺขมาเนสุ ชีวมานกสรีรคตถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺเตสูติ วุตฺตํ โหติฯ

อิเมสุ ทฺวีสุ เขตฺเตสุ ‘‘สนฺถตาทินา สนฺถตาทิํ ปเวเสนฺตสฺส อุปาทินฺนาทีหิ อุปาทินฺนาทีนํ ฆฏฺฏเน อธิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตาย ปาราชิกกฺเขตฺเต วุตฺตสพฺพวิกปฺเป เอตฺถ โยเชนฺเตหิ เอวํ โยเชตพฺพํ – ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต สนฺถเต วา อสนฺถเต วา สนฺถเตน วา อสนฺถเตน วา องฺคชาเตน เสวนฺตสฺส อุปาทินฺเน วา อนุปาทินฺเน วา อุปาทินฺเนน, ตถา อนุปาทินฺเนน วา ฆฏฺฏิเต ถุลฺลจฺจยํ ตสฺส วินิทฺทิเสติฯ เอวํ ทุกฺกฏกฺเขตฺเต สนฺถเต วา…เป.… ฆฏฺฏิเต ทุกฺกฏญฺจ ตสฺส วินิทฺทิเสติ โยเชตพฺพํฯ

อิห สพฺพตฺถ ตีสุปิ เขตฺเตสุ อุปาทินฺน-สทฺเทน อนฏฺฐกายปฺปสาทํ องฺคชาตญฺจ ตตฺถชาตจมฺมขิลปิฬกา จ คยฺหนฺติ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ปน องฺคุลิอาทิอิตราวยวาปิฯ ตีสุปิ เขตฺเตสุ อนุปาทินฺน-สทฺเทน องฺคชาตาทิปฏิจฺฉาทิตวตฺถาทโย จ คยฺหนฺติ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ปน นิมิตฺเต นฏฺฐกายปฺปสาทจมฺมขิลปิฬกโรมาทีนิฯ อิมานิ จ อนุปาทินฺนานิฯ องฺคชาเตตโรปาทินฺนาวยเว จ ตีสุปิ เขตฺเตสุ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

[11] เอตฺตาวตา ชีวมานสรีเร สนฺถตาสนฺถตวเสน ปจฺเจกํ ติวิเธสุปิ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺเตสุ สนฺถตาสนฺถตวเสเนว ทุวิเธน นิมิตฺเตน เสวนฺตสฺส ปโรปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส ลพฺภมานปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏาปตฺติโย ยถาสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘มตสรีเร ปน ตถา ตถา เสวนฺตานํ โทโส นตฺถี’’ติ ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปฏิพาหนตฺถํ ปาฬิยํ ทสฺสิเตสุ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุ เขตฺเตสุ ลพฺภมานา ติสฺโส อาปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘มเต’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ‘‘มเต’’ติ เอตสฺส ‘‘มนุสฺสิตฺถิอาทีนํ สรีเร’’ติ อชฺฌาหริตฺวา อตฺถโยชนา กาตพฺพาฯ อิมินา ‘‘อกฺขายิเต’’ติอาทินา ทสฺสิตานํ นิมิตฺตานํ นิสฺสยํ ทสฺสิตํ โหติฯ ‘‘นิมิตฺตมตฺตํ เสเสตฺวา’’ติอาทินา นเยน วกฺขมานคาถายํ วิย สกลสรีเร ขาทิเตปิ นิมิตฺตสฺส วิชฺชมานาวิชฺชมานภาโวเยว อาปตฺติยาภาวาภาวสฺส ปมาณนฺติ ‘‘อกฺขายิเต’’ติ เอเตน ‘‘มเต’’ติ เอตํ อวิเสเสตฺวา ‘‘นิมิตฺเต’’ติ อชฺฌาหริตฺวา ตํ เตน วิเสสิตพฺพํฯ อถ วา ‘‘นิมิตฺตมตฺต’’นฺติอาทินา วกฺขมานคาถาย ‘‘นิมิตฺเต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

อกฺขายิเตติ สพฺพถา อกฺขายิเต ปาราชิกวตฺถุภูเต นิมิตฺเตฯ เยภุยฺยกฺขายิเตปิ จาติ กิญฺจิ กิญฺจิ ขาทิตฺวา พหุกาวสิฏฺเฐ นิมิตฺเตฯ ‘‘ยสฺส จตูสุ ภาเคสุ ติภาคมตฺตํ ขาทิตํ, ตํ นิมิตฺตํ เยภุยฺยกฺขายิตํ นามา’’ติ วทนฺติฯ เมถุนนฺติ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวาปตฺติยา มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ, มติตฺถิอาทีนํ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสตฺตาภาเวปิ ตตฺถ วีติกฺกโม รุฬฺหิยา ‘‘เมถุน’’นฺติ วุจฺจติฯ

ปาราชิโกติปราชิโต, ปราชยมาปนฺโนติ อตฺโถฯ อยญฺหิ ปาราชิก-สทฺโท สิกฺขาปทาปตฺติปุคฺคเลสุ วตฺตติฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐานเมตํ อานนฺท อนวกาโส, ยํ ตถาคโต วชฺชีนํ วา วชฺชิปุตฺตกานํ วา การณา สาวกานํ ปาราชิกํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติ (ปารา. 43) เอวํ สิกฺขาปเท วตฺตมาโน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อาปตฺติ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. 67) อาปตฺติยาฯ ‘‘น มยํ ปาราชิกา, โย อวหโฏ, โส ปาราชิโก’’ติ (ปารา. 155) เอวํ ปุคฺคเลฯ ‘‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 384) ปน ธมฺเม วตฺตตีติ วทนฺติฯ

ยสฺมา ปน ตตฺถ ธมฺโมติ กตฺถจิ อาปตฺติ, กตฺถจิ สิกฺขาปทเมว อธิปฺเปตํ, ตสฺมา โส วิสุํ น วตฺตพฺโพฯ

ตตฺถ สิกฺขาปทํ โย ตํ อติกฺกมติ ตํ ปราเชติ, ตสฺมา ‘‘ปาราชิก’’นฺติ วุจฺจติฯ อาปตฺติ ปน โย นํ อชฺฌาปชฺชติ ตํ ปราเชติ, ตสฺมา ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจติฯ ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน, ตสฺมา ‘‘ปาราชิโก’’ติ วุจฺจติฯ สิกฺขาปทาปตฺตีสุ ปาราชิก-สทฺโท ปราเชตีติ ‘‘ปาราชิโก’’ติ กตฺตุสาธโน, ปุคฺคเล ปน ปราชียตีติ กมฺมสาธโนติ เวทิตพฺโพฯ ‘‘นโร’’ติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตภิกฺขุเยว อธิปฺเปโตฯ สามญฺญโชตนา วิเสเส อวติฏฺฐตีติฯ

[12] เยภุยฺยกฺขายิเตติ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ เอกโกฏฺฐาสาวเสสํ กตฺวา ขาทิเตฯ อุปฑฺฒกฺขายิเตติ สมภาคาวเสสํ ขาทิเตฯ ถูโล อจฺจโย ถุลฺลจฺจโย, โสเยว อาปชฺชียตีติ อาปตฺตีติ ถุลฺลจฺจยาปตฺติฯ ปาจิตฺติยาทโย สนฺธาเยตฺถ ถุลฺลจฺจยโวหาโร, น ปาราชิกสงฺฆาทิเสเสติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสเสติ อวเสเส อุปกจฺฉกาทีสุฯ วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อวเสสสรีเร อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.59-60)ฯ ทุฏฺฐุ กตนฺติ ทุกฺกฏํ, ทุกฺกฏ-สทฺโท นิยตนปุํสกตฺตา อิตฺถิลิงฺคสฺสาปิ อาปตฺติ-สทฺทสฺส สลิงฺเคน วิเสสนํ โหติฯ

[13] นิมิตฺตมตฺตํ เสเสตฺวา ขายิเตปีติ เอตฺถ ติณฺณมญฺญตรํ นิมิตฺตํ เสเสตฺวา สกลสรีเร ขาทิเตปิฯ ปิ-สทฺโท พฺยติเรเก, ปเคว อิตเรติ ทีเปติฯ

ตสฺมิํ นิมิตฺเต อกฺขายิเต วา เยภุยฺยกฺขายิเต วาติ ทฺวิธา วุตฺเตสุ ตีสุ นิมิตฺเตสุ อญฺญตรสฺมิํ นิมิตฺเต เมถุนํ เสวโตปิ ปราชโย ปาราชิกาปตฺติ โหตีติ อธิปฺปาโย ฯ เสวโตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท อเปกฺขายํฯ ตสฺมา น เกวลํ เหฏฺฐา วุตฺตานเมวาติ อเปกฺขติฯ สนฺถตาทโย วิกปฺปา ยถาวุตฺตนเยน เอตฺถาปิ โยเชตพฺพาฯ

[14] ‘‘อุทฺธุมาตาทิสมฺปตฺเต’’ติ เอตฺถ ‘‘ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหติ กุถิตํ นีลมกฺขิกาสมากิณฺณํ กิมิกุลสมากุลํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพกุณปภาเวน อุปคนฺตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ, ตทา ปาราชิกวตฺถุญฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุญฺจ ชหติ, ตาทิเส สรีเร ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมโต ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.59-60) อฏฺฐกถาวจนโต สพฺพตฺถาปิ จาติ อกฺขายิตาทิสพฺพวิกปฺโปปคตานิ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺตานิ คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถาปิ วีติกฺกโม อนาปตฺติ น โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ‘‘ขายิตกฺขายิต’’นฺติอาทีสุ ขายิตกฺขายิตญฺจ นาเมตํ สพฺพํ มตสรีรเกเยว เวทิตพฺพํ, น ชีวมาเนติ โยเชตพฺพํฯ

[15] ชีวมาเน กถนฺติ อาห ‘‘ฉินฺทิตฺวา ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วณสงฺเขปโตติ วณสงฺคหโตฯ ตสฺมินฺติ ยตฺถ ฐิตํ นิมิตฺตํ อุปฺปาฏิตํ, ตสฺมิํ ปเทเสฯ เอตฺถ ทุติโย ปน-สทฺโท อิธ อทสฺสิตํ อฏฺฐกถายํ อาคตนเยน วิญฺญายมานํ อตฺถวิเสสํ โชเตติฯ อฏฺฐกถายหิ ‘‘ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตํ, ฉวิจมฺมมฺปิ นตฺถิ, นิมิตฺตสณฺฐานํ ปญฺญายติ, ปเวสนํ ชายติ, ปาราชิกเมวา’’ติ เอวํ อชีวมาเน วุตฺตวินิจฺฉยานุสาเรน ชีวมาเนปิ ฉวิจมฺมมตฺตํ เจ สพฺพโส อุปฺปาฏิตํ, นิมิตฺตสณฺฐานํ ปญฺญายติ, ปเวสนกฺขมํ โหติ, ตตฺถ เสวนฺตสฺส ปาราชิกเมวาติ วิญฺญายมานมตฺถํ โชเตตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[16] ตโต นิมิตฺตโตติ สมฺพนฺโธฯ ปติตายาติ ปติตายํ, อยเมว วา ปาโฐฯ นิมิตฺตโตติ นิมิตฺตปฺปเทสโต ปติตายํ มํสเปสิยนฺติ สมฺพนฺโธฯ ฉินฺทิตฺวา วา ตจฺเฉตฺวา วา ปติตายํ ตสฺสํ นิมิตฺตมํสเปสิยนฺติ อตฺโถฯ เมถุนราเคน อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วินิทฺทิเสติ โยชนาฯ

[17] ‘‘นขปิฏฺฐิปฺปมาเณปี’’ติอาทิคาถาย ‘‘ฉินฺทิตฺวา’’ติอาทิกา อฏฺฐกถา อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพาฯ สตีติ เอตฺถ ‘‘อวสิฏฺเฐ’’ติ ปาฐเสโสฯ ชีวมาเนติ เอตฺถ ‘‘สรีเร’’ติ ปาฐเสโสฯ ชีวมานสรีเร ปน ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา นิมิตฺเต อุปฺปาฏิเต นขปิฏฺฐิปฺปมาเณปิ มํเส, นฺหารุมฺหิ วา อวสิฏฺเฐ สติ เมถุนํ ปฏิเสวนฺโต ปราชิโตติ โยชนาฯ

[18] ‘‘กณฺณจฺฉิทฺทกฺขี’’ติ คาถาย ‘‘ชีวมาเน’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘สรีเร’’ติ ปาฐเสโสฯ ‘‘อสฺสโคมหิสาทีน’’นฺติอาทินา อสฺสาทีนํ วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติ ลพฺภติฯ มนุสฺสานํ ชีวมานสรีเร กณฺณ…เป.… วเณสุ วาติ โยชนาฯ วตฺถิโกเสติ มุตฺตปถพฺภนฺตเรฯ วเณสุ วาติ สตฺถกาทีหิ กตวเณสุฯ องฺคชาตนฺติ ติลมตฺตมฺปิ องฺคชาเตกเทสํฯ ราคาติ เมถุนราเคนฯ

[19] อวเสสสรีรสฺมินฺติ กณฺณจฺฉิทฺทาทิยถาวุตฺตสรีราวยววชฺชิตสรีรปฺปเทเสฯ เตนาห ‘‘อุปกจฺฉูรุกาทิสู’’ติ อุปกจฺฉํ นาม พาหุมูลนฺตรํฯ อูรุกาทิสูติ อูรุเวมชฺฌาทีสุฯ อาทิ-สทฺเทน วุตฺตาวเสสํ สรีรปฺปเทสํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘องฺคชาต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

‘‘ปเวเสตฺวา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, องฺคชาตํ ติลพีชมตฺตํ ปเวเสตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วสา เมถุนราคสฺส เสวมานสฺสาติ เมถุนราเคน วีติกฺกมนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘สนฺถเตนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาโร เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพฯ

[20] อสฺสโคมหิสาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โคกณฺณควชาทโย สงฺคหิตาฯ อสฺสาทโย ปากฏาเยวฯ ‘‘มตาน’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ชีวมานาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ เสวนฺติ ‘‘วสา เมถุนราคสฺสา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา เมถุนราควเสน ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตปฺปเทสํ ปเวเสนฺโต ถุลฺลจฺจยํ ผุเสติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ‘‘โอฏฺฐคทฺรภทนฺตีนํ, อสฺสโคมหิสาทิน’’นฺติ ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ เอวญฺหิ สติ อฏฺฐกถาวสาเน นิทฺทิฏฺเฐน ปการตฺถวาจินา อาทิ-สทฺเทน ถุลฺลจฺจยวีติกฺกมารหนาสาวตฺถิโกสวนฺโต อวุตฺตา สพฺเพปิ สตฺตา คยฺหนฺติฯ ‘‘อสฺสโคมหิสาทีน’’นฺติ ปฐมปาทาวสาเน นิทฺทิฏฺเฐน อาทิ-สทฺเทน โอฏฺฐคทฺรภทนฺตีนมฺปิ สงฺคโห โหตีติ เตสํ ปุนวจนํ นิรตฺถกํ สิยาติฯ

[21] ตถา เสวมานสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพติรจฺฉานนฺติ ติริยํ อญฺจนฺติ วฑฺฒนฺตีติ ติรจฺฉา, สพฺเพ จ เต ติรจฺฉาจาติ สพฺพติรจฺฉา, เตสํ สพฺพติรจฺฉานํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วสา เมถุนราคสฺสา’’ติอาทีนํ ปรามฏฺฐตฺตา สพฺพติรจฺฉานานํ อกฺขิอาทีสุ ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตปฺปเทสํ เมถุนราเคน ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาปิ สนฺถตาทิวิกปฺเป นิทฺโทสภาโว น สกฺกา วตฺตุนฺติ ตมฺปิ โยเชตพฺพํฯ

[22] เอวํ ติรจฺฉานานํ ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานา อาปตฺติโย ทสฺเสตฺวา เตสํเยว มตสรีเรปิ สมฺภวนกอาปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิฯ

‘‘เตส’’นฺติ อิมินา มนุสฺสติรจฺฉานคตานํ คหณนฺติ วทนฺติฯ มนุสฺสานํ มตามตสรีเร ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺเตสุ ติสฺสนฺนํ อาปตฺตีนํ ทสฺสิตตฺตา, ปุน คหเณ ปโยชนาภาวา เต วชฺเชตฺวา อนุวตฺตมานสพฺพติรจฺฉานนฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ, เตสํ สพฺพติรจฺฉานคตานนฺติ อตฺโถฯ อลฺลสรีเรสูติ อุทฺธุมาตกาทิภาวมสมฺปตฺเตสุ อลฺลมตสรีเรสุ ติวิเธ เขตฺตสฺมิํ อสนฺถเต, สนฺถเต วา สติ เมถุนราคสฺส วสา เสวโต ติวิธาปิ อาปตฺติ สิยาติ อนุวตฺตมานปเทหิ สห โยชนาฯ

ติวิเธ เขตฺตสฺมินฺติ มตมนุสฺสสรีเร วุตฺตนเยน อกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตเภเท มคฺคตฺตยสงฺขาเต ปาราชิกกฺเขตฺเต จ เยภุยฺยกฺขายิตอุปฑฺฒกฺขายิตเภเท ตสฺมิํเยว มคฺคตฺตยสงฺขาเต จ, อกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตเภเท กณฺณจฺฉิทฺทกฺขินาสาวตฺถิโกสวณสงฺขาเต จ ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต อุปฑฺฒกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตเภเท ตสฺมิํเยว กณฺณจฺฉิทฺทกฺขินาสาวตฺถิโกสวณสงฺขาเต จ, อกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตอุปฑฺฒกฺขายิต เยภุยฺยกฺขายิตเภเท อวเสสสรีรสงฺขาเต ทุกฺกฏกฺเขตฺเต จาติ ติวิเธปิ เขตฺเตฯ สตีติ วิชฺชมาเนฯ สนฺถเต วา อสนฺถเต วา เมถุนราคสฺส วสา เสวโต ยถารหํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏสงฺขาตา ติวิธา อาปตฺติ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

เอเตสเมว จ อุทฺธุมาตาทิภาวํ สมฺปตฺเต สรีเร สนฺถตาทิวุตฺตวิกปฺปยุตฺเตสุ ตีสุ มคฺเคสุ ยตฺถ กตฺถจิ เมถุนราเคน เสวโต อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏญฺจ อุทฺธุมาตาทิสมฺปตฺเต สพฺพตฺถาปิ จ ทุกฺกฏนฺติ มนุสฺสสรีเร วุตฺตนเยน วิญฺญาตุํ สกฺกาติ อิมสฺมิํ ติรจฺฉานคตสรีเร วิเสสมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ อลฺลสรีเรสู’’ติอาทีนํ วุตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กุถิตกุณเป ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สพฺพตฺถ ทุกฺกฏ’’นฺติฯ

[23] พหิ ฉุปนฺตสฺสาติ โยชนาฯ นิมิตฺตํ มุตฺตกรณํฯ ‘‘อิตฺถิยา’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ จตุตฺถคาถาย ‘‘ติรจฺฉานคติตฺถิยา’’ติ วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต อิมินา มนุสฺสามนุสฺสิตฺถีนเมว คหณํ, อิมินา อมนุสฺสิตฺถิยาปิ คหณสฺสฯ อิมิสฺสานนฺตรคาถาย อิโต ‘‘อิตฺถิยา’’ติ อนุวตฺติเต ตตฺราปิ อมนุสฺสิตฺถิยาปิ คหณํ สิยาติ ตมฺปิ วชฺเชตฺวา กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสสฺส วตฺถุภูตํ มนุสฺสิตฺถิเมว ทสฺเสตุํ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิยา’’ติอธิกวจนเมว ญาปกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

มหาอฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.59-60) ‘‘อิตฺถินิมิตฺตํ เมถุนราเคน มุเขน ฉุปติ, ถุลฺลจฺจย’’นฺติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา จ ธมฺมกฺขนฺธเก ‘‘น จ ภิกฺขเว รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 252) สามญฺญวจนโต จ อุทฺธุมาตาทิภาวมสมฺปตฺตาย อลฺลมตมนุสฺสิตฺถิยา จ อกฺขายิเต วา เยภุยฺยกฺขายิเต วา นิมิตฺเต สติ ปาราชิกวตฺถุภาวโต ตตฺถาปิ พหิ ฉุปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อยมตฺโถปิ มตามตวิเสสํ อกตฺวา ‘‘อิตฺถิยา’’ติ อิมินาว สามญฺญวจเนน คเหตพฺโพฯ

[24] นิมิตฺเตนาติ อตฺตโน องฺคชาเตนฯ มุเขนาติ ปกติมุเขนฯ นิมิตฺตํ อิตฺถิยาติ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา องฺคชาตํฯ

ยสฺมา ปน กายสํสคฺคสิกฺขาปทวินีตวตฺถูสุ มติตฺถิวตฺถุมฺหิ มติตฺถิยา สรีเร กายสํสคฺคราเคน โย ฉุปติ, ตสฺส ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 281) วุตฺตตฺตา มตมนุสฺสิตฺถี น คเหตพฺพาฯ ตเถว ยกฺขิวตฺถุมฺหิ กายสํสคฺคราเคน ยกฺขินิยา สรีรํ เยน ผุฏฺฐํ, ตสฺส ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา, อิเธว อุปริ ทุติยสงฺฆาทิเสเส ‘‘ปณฺฑเก ยกฺขิเปตีสุ, ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา’’ติ (วิ. วิ. 341) วกฺขมานตฺตา จ อมนุสฺสิตฺถีปิ น คเหตพฺพาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา องฺคชาต’’นฺติฯ อนฺโต ปเวเสตุกามตาย สติ กายสํสคฺคราคาสมฺภวโต ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติ อิมินา จ พหิ ฉุปิตุกามตา วิญฺญายตีติ ‘‘พหี’’ติ อนุวตฺตนํ วินาปิ ตทตฺโถ ลพฺภติฯ ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสโสฯ

[25] ตเถว พหิ ฉุปนฺตสฺสาติ โยชนา, อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิเยว ฉุปนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อุภยราเคนาติ กายสํสคฺคราเคน, เมถุนราเคน วาฯ ปุริสสฺสาปีติ ชีวมานกปุริสสฺสปิฯ ปิ-สทฺโท น เกวลํ วุตฺตนเยน อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ผุสนฺตสฺเสว อาปตฺติ, อถ โข ปุริสสฺสาปีติ ทีเปติฯ ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ มุตฺตกรณเมว วุจฺจติฯ ‘‘ชีวมานกปุริสสฺสา’’ติ อยํ วิเสโส กุโต ลพฺภตีติ เจ? ‘‘กายสํสคฺคราเคน วา เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ อิโต อฏฺฐกถาวจนโต (ปารา. อฏฺฐ. 1.59-60) ลพฺภติฯ

[26] อจิรวติตรนฺตานํ คุนฺนํ ปิฏฺฐิํ อภิรุหนฺตา ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เมถุนราเคน องฺคชาเตน องฺคชาตํ ฉุปิํสูติ อิมสฺมิํ วตฺถุมฺหิ ‘‘น จ ภิกฺขเว รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. 252) อาคตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิมิตฺเตนา’’ติอาทิฯ เอตฺถาปิ ‘‘ตถา’’ติ อิมสฺสานุวตฺตนโต ‘‘พหี’’ติ ลพฺภติฯ อตฺตโน นิมิตฺเตน ติรจฺฉานคติตฺถิยา นิมิตฺตํ เมถุนราคโต พหิ ฉุปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนาฯ

[27] ‘‘เมถุนราคโต’’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติอาทิฯ เอตฺถาปิ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติวจนสามตฺถิยา พหิ ฉุปนํ เวทิตพฺพํฯ นิมิตฺตสฺสาติ ปสฺสาวมคฺคสฺสฯ ฉุปเนติ ผุสเนฯ

[28] ตมาวฏฺฏกเตติ เอตฺถ ‘‘ตํ อาวฏฺฏกเต’’ติ ปทจฺเฉโทฯ อาวฏฺฏกเตติ วิวเฏฯ ‘‘มุเข’’ติ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา, อญฺญสฺส สมฺพนฺธิโน จ อนิทฺทิฏฺฐตฺตา สุตานุโลมิกานํ สุตสมฺพนฺธสฺเสว พลวตฺตา จ ปุริมานนฺตรคาถาย ‘‘ติรจฺฉานคติตฺถิยา มุเข’’ติ กิญฺจาปิ สุตสฺเสว สมฺพนฺโธ วิญฺญายติ, ตถาปิ อิมาย คาถาย วินีตวตฺถุมฺหิ (ปารา. 73) ‘‘อญฺญตโร ภิกฺขุ สิวถิกํ คนฺตฺวา ฉินฺนสีสํ ปสฺสิตฺวา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสสี’’ติ ทสฺสิตฉินฺนสีสวตฺถุสฺส สงฺคหิตตฺตา มนุสฺสมุขเมว คเหตพฺพํ สิยาฯ ติรจฺฉานคตานํ, ปน อมนุสฺสานญฺจ มุเข ตถา ปเวโส นิทฺโทโสติ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ตตฺถาปิ อิทเมว อุปลกฺขณนฺติ ปาราชิกปฺปโหนกานํ สพฺเพสํ มุเขติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ องฺคชาตํฯ ตตฺถ อาวฏฺฏกเต ปาราชิกปฺปโหนกานํ มุเข อากาสคตํ กตฺวา กตฺถจิ อผุสาเปตฺวา นีหรนฺตสฺส อุกฺขิปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ อถ วา ติรจฺฉานานํ อาวฏฺฏกเต มุเขติ โยเชตฺวา ตทญฺญสงฺคโห อุปลกฺขณวเสน กาตพฺโพฯ

[29] ตถาติ ‘‘อากาสคตํ กตฺวา’’ติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ปรามสติฯ จตูหิ ปสฺเสหีติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ ‘‘ปสฺเสหี’’ติ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา ‘‘นิมิตฺตสฺสา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติฯ ‘‘อิตฺถิยา’’ติ สามญฺญสทฺทตฺตา ‘‘สพฺพสฺสา’’ติ ปาฐเสโสฯ ชาติวาจกตฺตา เอกวจนํฯ ‘‘จตูหิ ปสฺเสหิ, เหฏฺฐิมตฺตล’’นฺติ จ อิเมสํ สมฺพนฺธิปทสฺส อนิทฺเทเสปิ เมถุนปาราชิกาธิการตฺตา จ สนฺถตจตุกฺกสฺส อฏฺฐกถาวสาเน อิมาย คาถาย สงฺคหิตสฺส อิมสฺส วินิจฺฉยสฺส ปริโยสาเน ‘‘ยถา จ อิตฺถินิมิตฺเต วุตฺตํ, เอวํ สพฺพตฺถ ลกฺขณํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.61-62) นิมิตฺตวินิจฺฉยสฺสาติเทสสฺส กตตฺตา จ สามตฺถิเยน ‘‘นิมิตฺตสฺสา’’ติ ลพฺภติฯ อิทเมว ‘‘ปเวเสตฺวา’’ติ เอตสฺส อาธารวเสน คเหตพฺพํฯ ‘‘องฺคชาต’’นฺติ อนุวตฺตติฯ

เอวํ วากฺยํ ปูเรตฺวา ‘‘ยถา อาวฏฺฏกเต มุเข องฺคชาตํ ปเวเสตฺวา ตมากาสคตํ กตฺวา นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา สพฺพสฺสา อิตฺถิยา นิมิตฺเต ปสฺสาวมคฺคสงฺขาเต องฺคชาตํ ปเวเสตฺวา ตสฺส จตูหิ ปสฺเสหิ สห เหฏฺฐิมตฺตลํ จตฺตาโร ปสฺเส, เหฏฺฐิมตฺตลญฺจ อจฺฉุปนฺตํ อากาสคตํ กตฺวา นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ โยเชตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ

[30] อุปฺปาฏิโตฏฺฐมํเสสูติ อุปฺปาฏิตํ โอฏฺฐมํสํ เยสนฺติ วิคฺคโหฯ เตสุ ทนฺเตสุฯ พหินิกฺขนฺตเกสุ วาติ ปกติยา โอฏฺฐมํสโต พหิ นิกฺขมิตฺวา ฐิเตสุ วา ทนฺเตสุฯ วายมนฺตสฺสาติ องฺคชาเตน ฉุปนฺตสฺสฯ

[31] อฏฺฐิสงฺฆฏฺฏนํ กตฺวาติ นิมิตฺตมํสสนฺนิสฺสยานิ อฏฺฐีนิ สงฺฆฏฺเฏตฺวาฯ มคฺเคติ อฏฺฐิสงฺฆาตมเย มคฺเคฯ

ทุวิธราคโตติ เมถุนราเคน วา กายสํสคฺคราเคน วาฯ วายมนฺตสฺสาติ องฺคชาตํ ปเวเสตฺวา จาเรนฺตสฺสฯ

[32] อาลิงฺคนฺตสฺสาติ ปริสฺสชนฺตสฺสฯ หตฺถคาหาทีสุ หตฺโถ นาม กปฺปรโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคนขาฯ หตฺถสฺส, ตปฺปฏิพนฺธสฺส จ คหณํ หตฺถคฺคาโหฯ อวเสสสรีรสฺส, ตปฺปฏิพนฺธสฺส จ ปรามสนํ ปรามาโสฯ นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘มาตุคามสฺส สรีรสฺส วา ตปฺปฏิพนฺธสฺส วา หตฺเถน คหณํ หตฺถคฺคาโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนยสฺเสว อฏฺฐกถาสุ อาคตตฺตา โสเยว สารโต ปจฺเจตพฺโพฯ ปรามเสปิ ‘‘หตฺเถน สรีรสฺส, ตปฺปฏิพนฺธสฺส จ ปรามสน’’นฺติ ยํ ตตฺถ วุตฺตํ, ตมฺปิ น ยุชฺชติฯ อวเสสสรีราวยเวนาปิ ปรามสโต ทุกฺกฏเมว โหตีติฯ จุมฺพนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เวณิคฺคาหาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อยํ นโย’’ติ เอเตน ‘‘อิตฺถิยา เมถุนราเคน หตฺถคฺคาหาทีสุ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

[33] มนุสฺสามนุสฺเสหิ อญฺเญสุ ติรจฺฉานคเตสุ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน เมถุนธมฺมปาราชิกวตฺถุภูเต สตฺเต ทสฺเสตุมาห ‘‘อปเท’’ติอาทิฯ ‘‘อปเท, ทฺวิปเท, จตุปฺปเท’’ติ อิเมหิ วิเสสเนหิ วิเสสิตพฺพํ ‘‘สตฺตนิกาเย’’ติ อิทํ วตฺตพฺพํฯ อปเท สตฺตนิกาเยฯ อหโยติ ถลจเรสุ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต หตฺถิคิลนเก อชคเร อุปาทาย เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน นาคา จฯ มจฺฉาติ ชลเชสุ อุปริมโกฏิยา ปญฺจสตโยชนิกานิ ติมิรปิงฺคลาทิมจฺเฉ อุปาทาย เหฏฺฐิมนฺตโต ปาฐีนปาวุสาทโย มจฺฉา จฯ ทฺวิปเท สตฺตนิกาเยฯ กโปตาติ อุปริมโกฏิยา ครุเฬ อุปาทาย เหฏฺฐิมนฺตโต กโปตากโปตปกฺขี จฯ ปาราวตาติ เกจิฯ จตุปฺปเท สตฺตนิกาเยฯ

โคธาติ อุปริมโกฏิยา หตฺถิํ อุปาทาย เหฏฺฐิมนฺตโต โคธา จาติ อิเม สตฺตาฯ เหฏฺฐาติ เหฏฺฐิมปริจฺเฉทโตฯ ปาราชิกสฺสวตฺถูติ เมถุนธมฺมปาราชิกสฺส วตฺถูนีติ ปาฐเสโสฯ

[34] เสเวตุกามตา เมถุนเสวาย ตณฺหา, ตาย เมถุนราคสงฺขาตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ เสเวตุกามตาจิตฺตํฯ มคฺเคติ วจฺจมคฺคาทีนํ อญฺญตเร มคฺเคฯ มคฺคสฺส อตฺตโน มุตฺตกรณสฺส ปเวสนํฯ ปพฺพชฺชาย, ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส วา อนฺเต วินาเส ภโวติ อนฺติโม, ปาราชิกาปนฺโน ปุคฺคโล, ตสฺส วตฺถุ อนฺติมภาวสฺส การณตฺตา ปาราชิกาปตฺติ อนฺติมวตฺถูติ วุจฺจติ, ตเทว ปฐมํ จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อาทิมฺหิ เทสิตตฺตา ปฐมนฺติมวตฺถุ, ตสฺส ปฐมนฺติมวตฺถุโน, ปฐมปาราชิกสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ

[35] สามนฺตา อาปตฺติสมีเป ภวํ สามนฺตํ, ปาราชิกาปตฺติยา สมีเป ปุพฺพภาเค ภวนฺติ อตฺโถฯ เสสานํ ปน ติณฺณมฺปีติ อวเสสานํ อทินฺนาทานาทีนํ ติณฺณํ ปาราชิกธมฺมานํฯ ถุลฺลจฺจยํ สามนฺตมิติ อุทีริตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กถมุทีริตํ? ‘‘ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 94) ทุติเย, ‘‘มนุสฺสํ อุทฺทิสฺส โอปาตํ ขณติ, ปติตฺวา ทุกฺขเวทนํ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ, ตติเย, ‘‘ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 215) จตุตฺเถ สมุทีริตํฯ

เอตฺถ จ จตุตฺถปาราชิกสฺส ถุลฺลจฺจยาปตฺติยา สามนฺตาปตฺติภาโว ยสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ สมุลฺลปติ, โส ยาว น ปฏิวิชานาติ, ตาว สมุลฺลปนปจฺจยา ถุลฺลจฺจยาปตฺติสมฺภาเว, สมุลฺลปิเต ตสฺมิํ สมุลฺลปิตมตฺเถ ปฏิวิชานนฺเต ปาราชิกาปตฺติสมฺภาเว จ ยุชฺชติฯ

โส จ ‘‘อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส วุตฺเต ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมินาว สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[36] อชานนฺตสฺส วาตูปตฺถทฺธํ องฺคชาตํ ทิสฺวา อตฺตโน รุจิยา วีติกฺกมํ กตฺวา มาตุคาเมสุ คจฺฉนฺเตสุ อชานมานสฺส, มหาวเน ทิวา นิทฺทุปคตภิกฺขุโน วิย ปเรหิ กิริยมานํ อชานนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ตเถวาติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตีติ ญาตพฺพ’’นฺติ อิทมากฑฺฒติฯ อสฺสาทิยนฺตสฺสาติ ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกสุ อภิภวิตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺเตสุ จ การาเปนฺเตสุ จ, สปฺปมุขํ ปวิฏฺฐกาเล วิย อุตฺตสิตฺวา อนธิวาเสนฺตสฺส จ, มหาวเน ทิวาวิหาโรปคตภิกฺขุโน วิย ปโรปกฺกมํ ญตฺวาปิ กาเย อาทิตฺตอคฺคินา วิย อุตฺตสิตฺวา อนธิวาเสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ พุทฺธสาสเน ขีรสาครสลิลนิมฺมเล สพฺพปฐมํ ปาตุภูตตฺตา อาทิ จ ตํ วีติกฺกมสงฺขาตํ กมฺมญฺจาติ อาทิกมฺมํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อาทิกมฺมี, เอตฺถ สุทินฺโน ภิกฺขุ, ตสฺส อาทิกมฺมิโนติ คเหตพฺโพฯ อุปริปิ อิเมสํ ปทานํ อาคตาคตฏฺฐาเน อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิธ จ อุปริ สพฺพสิกฺขาปเทสุ จ นิทานาทิวเสน สตฺตรสวิโธ สาธารณวินิจฺฉโย ปกิณฺณเก สงฺเขปโต, อุตฺตเร วิตฺถารโต จ อาวิ ภวิสฺสติฯ ตสฺมา เอตฺถ น ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

[37-38] วินเยติ วินยปิฏเกฯ อนยูปรเมติ เนติ ปาเปติ สีลสมฺปทํ สมาธิสมฺปทํ ปญฺญาสมฺปทญฺจาติ นโย, กายวจีทฺวาเรหิ อวีติกฺกมสงฺขาโต สํวโร, ตปฺปฏิปกฺโข อสํวโร อนโย นาม, ตสฺส อุปรโม นิวตฺติ เอตฺถาติ อนยูปรโม, วินโย, ตตฺถ อนยูปรเม วินเยฯ

ตโต เอว ปรเม อุกฺกฏฺเฐฯ อนยสฺส วา อุปรเม นิวตฺตเน ปรเม อุกฺกฏฺเฐติ คเหตพฺพํฯ ปรา อุตฺตมา มา สาสนสิรี เอตฺถาติ ปรโม, วินโยติ เอวมฺปิ คเหตพฺพํฯ ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายู’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.มหาสงฺคีติกถา; เถรคา. อฏฺฐ. 1.251) วจนโต อุตฺตมสาสนสมฺปตฺติยุตฺเตติ อตฺโถฯ

สุชนสฺสาติ โสภโณ ชโน สุชโน, สิกฺขากาโม อธิสีลสิกฺขาย โสภมาโน ปิยสีโล กุลปุตฺโต, ตสฺส นยเน นยนูปเม วินเยติ สมฺพนฺโธฯ อนยูปรมตฺตา, ปรมตฺตา จ สุชนสฺส กุลปุตฺตสฺส นยเน นยนูปเมฯ สุขานยเนติ โลกิยโลกุตฺตรเภทํ สุขํ อาเนตีติ สุขานยนํ, ตสฺมิํฯ อิทญฺจ ‘‘นยเน’’ติ เอตสฺส วิเสสนํฯ

เอตํ วิเสสนํ กิมตฺถนฺติ เจ? อุปมาภาเวน คหิตปกตินยนโต อิธ สมฺภวนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสตุนฺติ เวทิตพฺพํฯ กตโร โส วิเสโสติ เจ? ปกตินยนํ ราคโทสาทิกิเลสูปนิสฺสโย หุตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทุกฺขสฺส จ ปจฺจโย โหติฯ อิทํ ปน วินยนยนํ อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส เอวํ อหุตฺวา เอกํเสน โมกฺขาวหนสุขสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํฯ ยถา วินยมวิราเธตฺวา ปฏิปชฺชเนน สิชฺฌนกสีลสํวรมูลกอวิปฺปฏิสาราทิอนุปาทิเสสปรินิพฺพานาวสา- นผลสมฺปตฺติวเสน อุปฺปชฺชนกโลกิยโลกุตฺตรสุขาวหเน วินเยติ วุตฺตํ โหติฯ

ปธานรโตติ เอตฺถ ‘‘อปี’’ติ ปาฐเสโสฯ ปธาเน วินยาภิโยเค รโตปิ, วินเย อชฺฌายนสวนจินฺตนาทิวเสน วายมนฺโตปีติ อตฺโถฯ

อถ วา ‘‘วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมาน’’นฺติ (ธ. ป. 273; เนตฺติ. 170; กถา. 872) วจนโต ปธานํ นิพฺพานํ, ตสฺมิํ รโตติ อตฺโถ ฯ สารมเตติ ‘‘สาร’’นฺติ อธิมเตฯ อถ วา สารํ อเผคฺคุมตํ มหาวิหารวาสีนํ อาจริยมตํ เอตฺถาติ ‘‘สารมโต’’ติ วินยวินิจฺฉโย วุตฺโต, ตสฺมิํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วินยวินิจฺฉเยฯ รโตติ อจฺจนฺตาภิรโตฯ ‘‘น รโต’’ติ เอตฺถ น-การํ ‘‘รมเต’’ติ โอสานปเทน โยเชตฺวา โย ปน น รมเตติ สมฺพนฺโธฯ

เถรนวมชฺฌิมภิกฺขุภิกฺขุนีนํ อนฺตเร โย ปน ปุคฺคโล นิจฺจปริวตฺตนสวนานุสฺสรณจินฺตนวเสน น รมเต น กีฬติ, โส ปุคฺคโล วินเย ปธานรโตปิ วินยปิฏเก อชฺฌยนสวนาทิวเสน ยุตฺตปยุตฺโตปิ ปฏุ โหติ กิํ, น โหเตวาติ ทสฺเสติฯ วินยปิฏเก ปาฏวมากงฺขนฺเตหิ ปฐมํ ตาเวตฺถ สกฺกจฺจํ อภิโยโค กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ

อิมเมวตฺถํ อานิสํสปารํปริยปโยชเนน สห ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิฯ อิมนฺติ วุจฺจมานํ วินยวินิจฺฉยํ, ‘‘อเวที’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘โย’’ติ ปาฐเสโสฯ โย กุลปุตฺโต สติสมฺปชญฺญสทฺธาสมฺปนฺโน อิมํ วินยวินิจฺฉยํ สมฺมา อเวทิ อญฺญาสิฯ กิํ ภูตนฺติ อาห ‘‘หิตวิภาวน’’นฺติฯ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติยา มูลสาธนตฺตา สีลมิธ หิตํ นาม, ตํ วิภาเวติ ปกาเสตีติ หิตวิภาวโนติ วิคฺคโหฯ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย…เป.… วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.23, 192; มิ. ป. 2.1.9) วุตฺตตฺตา สพฺพกิเลสชฏาวิชฏนโลกุตฺตรญาณสฺส ปทฏฺฐานโสปจารสาภิญฺญารูปารูปอฏฺฐสมาธีนํ ปทฏฺฐานตาย สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปทานํ มูลภูเตสุ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ ปธานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, ตปฺปกาสกตฺตา อยํ วินยวินิจฺฉโย ‘‘หิตวิภาวโน’’ติ วุตฺโตฯ

ภาวนนฺติ ภาวียติ ปุนปฺปุนํ เจตสิ นิเวสียตีติ ภาวโน, ภาวนีโยติ วุตฺตํ โหติฯ หิตวิภาวกตฺตาเยว หิตตฺถีหิ ปุนปฺปุนํ จิตฺเต วาเสตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, ตํ เอวํวิธํ วินยวินิจฺฉยํฯ สุรสมฺภวนฺติ รสียติ อสฺสาทียตีติ รโส, สทฺทรโส อตฺถรโส กรุณาทิรโส วิมุตฺติรโส จ, โสภโณ รโส เอตสฺสาติ สุรโส, วินยวินิจฺฉโย, ตํ สุรสํฯ ภวํ ภวนฺตํ, สนฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, สุรสํ สมานํ, สุรสํ ภูตนฺติ อตฺโถฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ‘‘สิเลโส ปสาโท สมตา มธุรตา สุขุมาลตา อตฺถพฺยตฺติ อุทารตา โอโช กนฺติ สมาธี’’ติ เอวํ วุตฺเตหิ กวิชเนหิ อสฺสาเทตพฺพสิเลสาทิทสวิธสทฺทชีวิตคุณสงฺขาตสทฺทรสสมฺปตฺตีหิ จ สภาวาขฺยานํ อุปมา รูปกํ ทีปกํ อาวุตฺตีติ เอวมาทิกฺกมนิทฺทิฏฺฐปญฺจติํสอตฺถาลงฺกาเรสุ อนุรูปสภาวาขฺยานาทิปฺปธานอตฺถาลงฺการสงฺขาตอตฺถรสสมฺปตฺตีหิ จ ยถาสมฺภวํ ปกาสิตพฺพกรุณารสอพฺภุตรสสนฺตรสาทีหิ จ ยุตฺตตฺตา สุรสํ อิมํ วินยวินิจฺฉยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ วา อิมินา ปกรเณน ปธานโต วิธียมานปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส เอกนฺเตน สมาธิสํวตฺตนิกตฺตา สมาธิสฺส จ ปญฺญาย ปทฏฺฐานตฺตา ปญฺญาย จ นิพฺพานปาปนโต มูลการณํ หุตฺวา กเมน นิพฺพานามตผลรสสมฺปทายกํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ ปรมสฺสาทนียรูเปน ธิติวิมุตฺติรเสน สุรสภูตนฺติ วุตฺตํ โหตีติ จ เวทิตพฺพํฯ สมฺภวนฺติ เอตฺถ สํ วุจฺจติ สุขํ กายิกํ เจตสิกญฺจ, ตํ ภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, วินยวินิจฺฉโย, ตํ, กายจิตฺตสุขานํ มูลการณภูตํ, วุตฺตนเยน สุรสตฺตา จ ยถาวุตฺตรสสมฺปทสารมหุสฺสเวน สมฺภูตมานสิกสุขสฺส, ตํสมุฏฺฐานรูปนิสฺสยกายิกสุขสฺส จ ปภวภูตนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺตาวตา อิมสฺส วินยวินิจฺฉยสฺส สมฺมา วิญฺญาตพฺพตาย การณํ ทสฺสิตํ โหติฯ

เอวํ นานาคุณรตนากรํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ สมฺปชานนฺโต โส กุลปุตฺโต กิํ โหตีติ เจ? ปาลินา อุปาลินา สโม ภวติฯ ปาลินาติ สาสนํ ปาเลตีติ ‘‘ปาโล’’ติ วินโย วุจฺจติ, วุตฺตญฺหิ ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายู’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.มหาสงฺคีติกถา; เถรคา. อฏฺฐ. 1.251) โส อสฺส อตฺถีติ ปาลี, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธสาสนสฺส ชีวิตภูตวินยปญฺญตฺติสงฺขาตสาสนธรตฺตา ‘‘ปาลี’’ติ ลทฺธนาเมน อุปาลินา, ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี’’ติ (อ. นิ. 1.219, 228) จตุปริสมชฺเฌ นิสินฺเนน สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน มุขปทุมํ วิกาเสตฺวา ปกาสิตเอตทคฺคฏฺฐาเนน วิเสสโต สายนรกฺขนกภาเวน ปฏิลทฺธปาลีตินามเธยฺเยน อุปาลิมหาเถเรน สโม โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

กสฺมิํ วิสเย สโม ภวตีติ เจ? สาสเนฯ สาสเนติ ยถาวุตฺเต ติวิเธ สาสเน, ตตฺราปิ ถาวรชงฺคมสกลวตฺถุวิตฺถาราธรมณฺฑลสทิเส ปฏิปตฺติปฏิเวธทฺวยธาเร ปริยตฺติสาสเน, ตตฺถาปิ วินยกถาธิการตฺตา ลพฺภมาเน วินยปิฏกสงฺขาตปริยตฺติสาสเนกเทเส สโม ภวตีติ อตฺโถฯ

กิํภูเต สาสเน? มารพลิสาสเนฯ มารสฺส พลิ มารพลิ, มารโคจโร, ตสฺส สาสนํ หิํสกํ มารพลิสาสนํ, ตสฺมิํฯ

ขนฺธาทีสุ ปญฺจสุ มาเรสุ ปธานภูตกามราคาทิปภวกิเลสมารสฺส โคจรภาเวน พลิสงฺขาตอิตฺถิสรีราทินิสฺสยโผฏฺฐพฺพาทิวิสยสฺส ปริจฺจชาปนตฺถํ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ…เป.… อสํวาโส’’ติอาทินา (ปารา. 44) นเยน วุตฺตตฺตา ตสฺส มารพลิสฺส หิํสกํ โหตีติ มารพลิสาสนนามเธยฺยวินยปญฺญตฺติสงฺขาตสาสเนติ อตฺโถฯ

อถ วา ‘‘พฬิเสนปิ ชาเลน, หตฺเถน กุมิเนน วา’’ติ อุทกฏฺฐกถาย วกฺขมานตฺตา พฬิส-สทฺเทน มจฺฉมารณกณฺฏกมาห, ตํ มารสฺส พฬิสํ อสติ ขิปติ วชฺเชตีติ มารพฬิสาสนํ, ตสฺมิํ, ‘‘สมนฺตปาโส มารสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สํสารสาคเร ปริวตฺตมานกสํกิเลสทาสปุถุชฺชนสงฺขาตมจฺเฉ คณฺหิตุํ มารมหาเกวฏฺเฏน ปกฺขิตฺตพฬิสสงฺขาตอิตฺถิรูปสทฺทาทิปญฺจกามคุณา- มิสาวุตกามราคาทิกิเลสมหาพฬิสํ ตทงฺคปฺปหานวีติกฺกมปฺปหานาทิวเสน ปชหนฺเต วินยปญฺญตฺติสงฺขาเต สาสเนติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถ จ สารมเต อิธ อิมสฺมิํ วินยวินิจฺฉเย โย ปน น รมเต, โส ปุคฺคโล อนยูปรเม ตโต เอว ปรเม อุตฺตเม สุชนสฺส สุขานยเน นยเน นยนุปเม วินเย รโต อภิรโต ปธานรโตปิ วินเย อชฺฌายนาทีสุ โยคมาปชฺชนฺโตปิ ปฏุ โหติ ปฏุตโร โหติ กิํ, น โหเตวฯ ตสฺมา วินเย ปาฏวตฺถินา เอตฺเถว สกฺกจฺจาภิโยโค กาตพฺโพติ สงฺเขปโต สาธิปฺปายา อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ อถ วา ปธาเน จตุพฺพิเธ สมฺมปฺปธาเน วีริเย รโต อภิรโต โย ปน นโร สารมเต อิธ อิมสฺมิํ วินยวินิจฺฉเย ยโต รมเต, อโต ตสฺมา โส อนยูปรเม สุชนสฺส สุขานยเน วินเย ปฏุ โหติ กุสโล โหตีติ โยชนาติ โน ขนฺติฯ

หิตวิภาวนํ หิตปฺปกาสกํ ภาวนํ ภาวนียํ อาเสวิตพฺพํ สุรสมฺภวํ สุรสํ สมานํ สุรสํ ภูตํ สมฺภวํ สุขเหตุกํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ โย อเวทิ อญฺญาสิ, โส ปุคฺคโล มารพฬิสาสเน มารวิสยปฺปหานกเร, อถ วา มารพฬิสสฺส มารสฺส วตฺถุกามามิสาวุตกิเลสกามพฬิสสฺส อสเน วชฺชมาเน สาสเน ติวิเธปิ ชินสาสเน, ตตฺถาปิ ปฏิปตฺติปฏิเวธานํ ปติฏฺฐานภูเต ปริยตฺติสาสเน, ตตฺราปิ สกลสาสนสฺส ชีวิตสมาเน วินยปญฺญตฺติสงฺขาตปริยตฺติสาสเนกเทเส ปาลินา วินยปริยตฺติยํ เอตทคฺเค ฐปเนน สาสนปาลเน ตํมูลภาวโต ปาลสงฺขาตวินยปริยตฺติยา ปสตฺถตเรน อุปาลินา อุปาลิมหาเถเรน สโม ภวตีติ โยชนาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปฐมปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนา

[39] อิทานิ ทุติยํ ปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิยนฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ ปาฐเสโสฯ โส จ ปจฺจตฺเตกวจนนฺเตหิ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ, เถยฺยจิตฺเตน อาทิยนฺโต ปราชิโตติ สมฺพนฺโธฯ ปรสนฺตกํ อารามาทิํ อภิยุญฺชิตฺวา สามิกํ ปราเชตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโต ตทตฺถาย กเต ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทเน ถุลฺลจฺจยญฺจ อาปชฺชิตฺวา ตสฺส จ อตฺตโน จ ธุรนิกฺเขเปน ปาติโมกฺขสํวรสีลสมฺปตฺติยา อทายาโท หุตฺวา ปราชิโต โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ตถา’’ติ จ ‘‘อปี’’ติ จ ‘‘ปราชิโต’’ติ จ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ อิมินา สห เอกโต กตฺวา ‘‘หรนฺโต’’ติอาทีหิ จตูหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ