อชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติ อชานนฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ, วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุมฺหิ (ปารา. 181) วิย ‘‘อิทํ การณ’’นฺติ อชานิตฺวา กเตน มนุสฺเส มเตปิ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อากฑฺฒติฯ อมรณจิตฺตสฺส อมรณิจฺฉาสหิตจิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ วุทฺธปพฺพชิตาทิวตฺถูสุ (ปารา. 180) วิยาติ อตฺโถฯ อุมฺมตฺตกาทโย วุตฺตสรูปาเยวฯ

[305] ‘‘มนุสฺสปาณิมฺหี’’ติ อิมินา มนุสฺสภาโว องฺคภาเวน ทสฺสิโตฯ ‘‘สจสฺส จิตฺตํ มรณูปสํหิต’’นฺติ อิมินา มรณูปสํหิตจิตฺตตา ทสฺสิตาฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ตติยปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุตฺถปาราชิกกถาวณฺณนา

[306-7] เอวํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ตติยปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุตฺถปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสนฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อสนฺต’’นฺติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺตนี’’ติ จ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺม’’นฺติ จ ‘‘สมุทาจเรยฺยา’’ติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ จ สามตฺถิยา ลพฺภตีติ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘อตฺตนิ อสนฺต’’นฺติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํฯ

อตฺตนิ อสนฺตนฺติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาทิตตาย อวิชฺชมานํฯ

อตฺตสฺสิตเมว กตฺวาติ อตฺตุปนายิกํ กตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานํ วิย กตฺวา ตํ อุปเนตฺวา ฯ ภวํ อธิฏฺฐาย จ วตฺตมานนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย จ วตฺตนฺตํ ภวํ จิตฺเตน อธิฏฺฐหิตฺวา ตกฺเกตฺวา, จิตฺเต ฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญาปเทสญฺจ วินาติ ‘‘โย เต วิหาเร วสตีธ ภิกฺขู’’ติอาทินา นเยน วกฺขมานํ ปริยายกถํ ฐเปตฺวาฯ อธิมานญฺจ วินาติ อทิฏฺเฐ ทิฏฺฐสญฺญิตาทิสภาวํ อธิคตมานสงฺขาตํ ‘‘อธิคตอุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อหมฺหี’’ติ อธิมานญฺจ ฐเปตฺวาฯ ฌานาทิเภทนฺติ ฌานาทโย เภทา วิเสสา ยสฺส ตํ ฌานาทิเภทํ, ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม นาม ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺติ ญาณทสฺสนํ มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิ กิริยา กิเลสปฺปหานํ วินีวรณตา จิตฺตสฺส สุญฺญาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. 198, 199) ปทภาชเน วุตฺตํ ฌานาทิธมฺมวิเสสนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺมนฺติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ธมฺม’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.197) อฏฺฐกถาย วุตฺตํ ฌานลาภีหิ เจว อฏฺฐหิ อริยปุคฺคเลหิ จ อธิคตตฺตา เตสํ สนฺตกนฺติ สงฺขฺยํ คตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ

วิญฺญตฺติปเถ ฐิตสฺส กาเยน วา วาจาย วา โย ภิกฺขุ สมุทาจเรยฺยาติ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํฯ วิญฺญตฺติปเถ ฐิตสฺสาติ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ปเทเส ฐิตสฺส ‘‘อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา’’ติ (ปารา. 198) ปทภาชเน วุตฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิฯ กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิวเสน กาเยน วาฯ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานํ หตฺถมุทฺทาย สีสํ น โอตรติ, อิทํ อภูตาโรจนํ หตฺถมุทฺทายปิ โอตรตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.215) อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อิธ หตฺถมุทฺทาทิหตฺถวิกาโร จ องฺคปจฺจงฺคโจปนญฺจ ‘‘กาเยนา’’ติ อิมินา คเหตพฺพํฯ วาจาย วาติ โย สวนูปจาเร ฐิโต เตน วิญฺญาตุํ สกฺกุเณยฺเยน เยน เกนจิ โวหาเรน วาฯ

โย ภิกฺขูติ โย อุปสมฺปนฺโน เถโร วา นโว วา มชฺฌิโม วาฯ สมุทาจเรยฺยาติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทิวจนปฺปกาเรสุ ยํ กญฺจิ ปการํ วเทยฺยฯ ตทตฺเถติ เตน วุตฺตวากฺยสฺส อตฺเถฯ ญาเตวาติ ญาเต เอวฯ มาตุคามํ วา ปุริสํ วา ยํ กิญฺจิ อุทฺทิสฺส วุตฺเต, เตเนว วา อนุทฺทิสฺส วุตฺเต สวนูปจาเร ฐิเตน เยน เกนจิ มนุสฺสภูเตน วจนสมนนฺตรเมว ‘‘อยํ ปฐมชฺฌานลาภี’’ติอาทิเก ยถาวุตฺเต อตฺถปฺปกาเร ญาเตเยวฯ ‘‘โส’’ติ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘โส ปุน รุฬฺหิภาเว อภพฺโพ’’ติ โยเชตพฺพํ, อตฺตนิ อวิชฺชมานคุณํ สนฺตํ วิย กตฺวา อิจฺฉาจาเร ฐตฺวา เอวํ กถิตปุคฺคโล สีเล ปติฏฺฐาย อุปรูปริ ลพฺภมานโลกิยโลกุตฺตรคุเณหิ พุทฺธิสงฺขาตํ สาสเน พุทฺธิมธิคนฺตุํ อนรโหติ อตฺโถ ฯ กิํ วิยาติ อาห ‘‘ยเถว…เป.… รุฬิภาเว’’ติฯ ‘‘ยถา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ ‘‘ตถา’’ติ, ยถา ตาโล มตฺถกจฺฉินฺโน อภพฺโพ ปุน วิรุฬฺหิยา, โสปิ ปาราชิกํ อาปนฺโน ตเถว ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ

[308-9] อิทานิ ‘‘ญาเตว อภพฺโพ’’ติ จ ‘‘อญฺญาปเทสญฺจ วินา’’ติ จ เอตสฺมิํ วากฺยทฺวเย พฺยติเรกตฺถวเสน สมฺภวนฺตํ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสนฺตเมวา’’ติอาทิฯ

อนนฺตรนฺติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทิวจนสมนนฺตรเมวฯ โสติ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ฐตฺวา เยน ตํ วจนํ สุตํ, โส ปโร ปุคฺคโลฯ ชานาติ เจติ ‘‘อยํ ปฐมชฺฌานลาภี’’ติอาทิวเสน เตน วุตฺตวจนปฺปกาเรน อตฺถํ อวิราเธตฺวา อจิเรเนว สเจ ชานาตีติ อตฺโถฯ

โย ปน ฌานาทีนํ อตฺตนา อลทฺธภาเวน วา อาคเม อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อปริจิตตฺตา วา ฌานาทิสรูปํ อชานนฺโตปิ เกวลํ ‘‘ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺตี’’ติอาทิวจนานํ สุตปุพฺพตฺตา เตน ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทิวจเน วุตฺเต ‘‘ฌานํ กิร เอส สมาปชฺชตี’’ติ ยทิ เอตฺตกมตฺถมฺปิ ชานาติ, โสปิ ‘‘ชานาติ’’จฺเจว อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.215) วุตฺโตติ คเหตพฺโพฯ จุโต หีติ หิ-สทฺโท อวธารเณ, อตฺตนา วุตฺเต เตน ตตฺตเกเยว ญาเต โส อสนฺตคุณทีปโก ปาปปุคฺคโล ผลสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ อิมํ สาสนามตมหาปาทปํ อารุยฺหาปิ ผลํ อปริภุญฺชิตฺวา วิราเธตฺวา ปติตฺวา มโต นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิมสฺเสวตฺถสฺส ‘‘อสนฺต’’มิจฺจาทินา ปฐมํ วุตฺตสฺสปิ พฺยติเรกตฺถํ ทสฺเสตุํ อนุวาทวเสน วุตฺตตฺตา ปุนรุตฺติโทโส น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ ตํ พฺยติเรกตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โน เจ…เป.… โหตี’’ติฯ ยสฺส โส อาโรเจติ, โส เจ น ชานาติ, อสฺส อสนฺตคุณทีปกสฺส มุสาวาทิโนฯ

‘‘อญฺญาปเทสญฺจ วินา’’ติ อิมินา ทสฺสิตพฺยติเรกตฺถสฺส ภาวาภาเว สมฺภวนฺตํ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โย เต’’ติอาทิฯ โย ภิกฺขุ เต ตว อิธ อิมสฺมิํ วิหาเร วสตีติ โยชนาฯ ทีปิเตติ อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเตฯ ชานาติ เจติ โย ตถา วุตฺตวจนํ อสฺโสสิ, โส ‘‘เอส อญฺญาปเทเสน อตฺตโน ฌานลาภิตํ ทีเปตี’’ติ วา ‘‘เอโส ฌานลาภี’’ติ วา วจนสมนนฺตรเมว สเจ ชานาติฯ อสฺสาติ เอวํ กถิตวจนวโต ตสฺส ภิกฺขุโนฯ ตํ เตน วุตฺตวจนํฯ ทุกฺกฏเมว โหติ, น ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถฯ

อตฺตโน อาวาสการานํ ทายกานํ อญฺญสฺส ปวตฺติํ กเถนฺตสฺส วิย อตฺตโนเยว อสนฺตคุณํ สนฺตมิว กตฺวา กถนากาโร อิมาย คาถาย อตฺถโต วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ จ ฌานลาภีติ จาติ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน ปาฬิยํ (ปารา. 220) อาคตา อวเสสปริยายวารา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา ฌานลาภีติ เอตฺถ ฌานคฺคหเณน วิโมกฺขาทีนญฺจ อุปลกฺขิตตฺตา ฌานาทิทสวิธอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิสยปริยายกถํ สุตวตา ตงฺขเณ ตทตฺเถ ญาเต ปริยายสมุลฺลาปเกน อาปชฺชิตพฺพํ ถุลฺลจฺจยญฺจ อวิญฺญาเต วา จิเรน วิญฺญาเต วา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏญฺจ อิมาย คาถาย อตฺถโต ทสฺสิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[310] เอตนฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ อธิมานาติ ‘‘อธิคโตห’’นฺติ เอวํ อุปฺปนฺนมานา, อธิกมานาติ อตฺโถ, ‘‘อยํ ธมฺโม มยา อธิคโต’’ติ ทฬฺหมุปฺปนฺเนน มาเนน กเถนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺโต อนาปตฺตินโยติ อาปตฺติยา อภาโว อนาปตฺติ, สา เอว นโย เนตพฺโพ พุชฺฌิตพฺโพติ กตฺวา, อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อธิมาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถ, ‘‘อธิคตธมฺโมห’’นฺติ อธิมาเนน ‘‘อหํ ปฐมชฺฌานลาภี’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อยมธิมาโน กสฺส โหติ, กสฺส น โหตีติ เจ? อริยานํ น โหติ มคฺคปจฺจเวกฺขณาทีหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ สญฺชาตโสมนสฺสานํ วิติณฺณกงฺขตฺตาฯ ทุสฺสีลสฺสาปิ น โหติ ตสฺส อริยคุณาธิคเม นิรุสฺสาหตฺตาฯ สุสีลสฺสาปิ กมฺมฏฺฐานานุโยครหิตสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส น โหติ วิสฺสฏฺฐภาวนาภิโยคตฺตาฯ

สุปริสุทฺธาย สีลสมฺปตฺติยา ปติฏฺฐาย สมถภาวนามนุยุตฺตสฺส รูปารูปสมาปตฺติยํ ปตฺตาสิโน วา วิปสฺสนาภิยุตฺตสฺส โสปกฺกิเลโสทยพฺพยญาณลาภิโน วา อุปฺปชฺชติฯ โส สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ กิเลสสมุทาจารสฺส อภาเว อุปฺปนฺเน เต วิเสสภาคิโน ภวิตุํ อทตฺวา ฐิติภาคิโน กตฺวา ฐเปตีติ เวทิตพฺโพฯ

ปนาติ อปิ-สทฺทตฺโถฯ ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตินโย วุตฺโต’’ติ ปจฺจามสติฯ ‘‘อวตฺตุกามสฺสา’’ติ อิทญฺจ ปาฬิยํ อาคตํ ‘‘อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ (ปารา. 222, 225) อิทญฺจ อนตฺถนฺตรํฯ อวตฺตุกามสฺสาติ เอวํ วุตฺโตติ โยชนาฯ โกหญฺเญน ปาปิจฺฉาปกตสฺส ‘‘ฌานาทีนํ ลาภิมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส อชฺฌาสโย อุลฺลปนาธิปฺปาโย นาม, ตถา อหุตฺวา สพฺรหฺมจารีสุ อญฺญํ พฺยากโรนฺตสฺส เอวเมว อนาปตฺติภาโว วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถฯ อาทิกสฺสาปิ เอวํ วุตฺโตติ โยชนาฯ ‘‘อนาปตฺติ อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปารา. 222) อาทิกมฺมิกสฺสาปิ อนาปตฺติภาโว วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู อาทิกมฺมิกาฯ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน ตถา-สทฺเทน อิธ อวุตฺตอุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏา คหิตาฯ

[311] ปาปิจฺฉตาติ ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ ฌานลาภิตาทิเหตุกาย สมฺภาวนาย สมฺภาวนานิมิตฺตสฺส ปจฺจยปฏิลาภสฺส ปตฺถนาสงฺขาตาย ปาปิกาย ลามิกาย อิจฺฉาย สมนฺนาคตภาโว จฯ ตสฺสาติ ยํ ฌานาทิเภทภินฺนํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ สมุลฺลปิ, ตสฺส ธมฺมสฺสฯ อสนฺตภาโวติ อตฺตสนฺตาเน ปจฺจุปฺปนฺนชาติยํ อนุปฺปาทิตภาเวน อวิชฺชมานภาโวฯ

มนุสฺสกสฺส อาโรจนญฺเจวาติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ตงฺขเณ ชานนกสฺส มนุสฺสชาติกสฺส ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน สวนูปจาเร ฐตฺวา อาโรจนญฺจฯ นญฺญาปเทเสน อาโรจนญฺจาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. 220) นเยน ปวตฺตอญฺญาปเทสํ วินา อุชุกเมว อาโรจนญฺจฯ ตเทว ญาณนฺติ ตทา เอว ญาณํ, อจิรายิตฺวา วุตฺตกฺขเณเยว ชานนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ จตุตฺถปาราชิกาปตฺติยํฯ ธีรา วินยธราฯ

[312] ปฐเม ทุติเย จนฺเตติ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวชฺชิเต ยถาวุตฺตปาราชิกตฺตเยฯ ปริยาโย น วิชฺชตีติ ปาราชิกาปตฺติปถํ ปริยายวจนํ น ลภติฯ ‘‘น ปเนตเร’’ติ อิทํ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ, อิตเร ปน ตติยปาราชิเก ปริยาโย น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. 172) จ ‘‘อมฺโภ ปุริส กิํ ตุยฺหิมินา’’ติอาทินา (ปารา. 171) จ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา (ปารา. 175) จ ปริยาเยน วทนฺตสฺส ปาราชิกเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อาณตฺติ ปาราชิกเหตุอาณตฺติกปฺปโยโคฯ น ปเนตเรติ ปฐมจตุตฺถปาราชิกทฺวเย ปน ปาราชิกเหตุภูตา อาณตฺติ น ลภตีติ อตฺโถฯ

[313] อาทีติ ปฐมปาราชิกํฯ เอกสมุฏฺฐานนฺติ เอกการณํฯ สมุฏฺฐาติ อาปตฺติ เอตสฺมาติ สมุฏฺฐานํ, การณํ กายาทิฯ ตํ ปน ฉพฺพิธํ กาโย, วาจา, กายวาจา, กายจิตฺตํ, วาจาจิตฺตํ, กายวาจาจิตฺตนฺติฯ เตสํ วินิจฺฉยํ อุตฺตเร (อุ. วิ. 325 อาทโย) ยถาคตฏฺฐาเนเยว จ วณฺณยิสฺสามฯ ตตฺริทํ เอกสมุฏฺฐานํ เอกํ กายจิตฺตํ สมุฏฺฐานํ เอตสฺสาติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ทุวงฺคํ กายจิตฺตโต’’ติฯ ‘‘ตํ สมุฏฺฐาน’’นฺติ อชฺฌาหาโรฯ

เยน สมุฏฺฐาเนน ปฐมปาราชิกาปตฺติ อุปฺปชฺชติ, ตํสมุฏฺฐานสงฺขาตํ การณํฯ องฺคชาตสงฺขาตํ กายญฺจ เสวนจิตฺตญฺจาติ ทฺวยํ องฺคํ อวยวํ เอตสฺสาติ ทุวงฺคํ, ตทุภยสภาวนฺติ อตฺโถ ยถา ‘‘ทุวงฺคํ จตุตฺถชฺฌาน’’นฺติฯ เสสาติ อวสิฏฺฐานิ ตีณิ ปาราชิกานิฯ ติสมุฏฺฐานาติ กายจิตฺตํ, วาจาจิตฺตํ, กายวาจาจิตฺตนฺติ ติสมุฏฺฐานา ตีณิ สมุฏฺฐานานิ เอเตสนฺติ กตฺวาฯ เตสนฺติ เตสํ ติณฺณํ สมุฏฺฐานานํฯ องฺคานีติ อวยวานิฯ สตฺต กาโย, จิตฺตํ, วาจา, จิตฺตํ, กาโย, วาจา, จิตฺตนฺติ, ตํสภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ

[314] อาทีติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตนาสภาวํ ปฐมปาราชิกํฯ สุโขเปกฺขายุตํ อุทีริตนฺติ โยชนาฯ อิฏฺฐาลมฺพณปฏิลาภาทิโสมนสฺสเหตุมฺหิ สติ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ อสติ อุเปกฺขาเวทนาย สมฺปยุตฺตํ โหตีติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ตติยํ ทุกฺขเวทนนฺติ ตติยํ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกํ โทสจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตนาสภาวตฺตา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยนฺติ อทินฺนาทานเจตนาลกฺขณํ ทุติยปาราชิกํฯ โลเภน ปรสนฺตกํ โจริกาย คณฺหนฺตสฺส โสมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, โกเธน อภิภูตสฺส วิลุมฺปิตฺวา วา วิลุมฺปาเปตฺวา วา คณฺหโต โทมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสญฺจ วินา อคฺคเหตุกาโม วิย หุตฺวา อุทาสีนสฺส คณฺหโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตํ โหตีติ ‘‘ติเวทนมุทีริต’’นฺติ อาหฯ

จตุตฺถญฺจาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสมุลฺลปนเจตนาลกฺขณํ จตุตฺถปาราชิกญฺจฯ

สมฺภาวนิจฺฉาย ปจฺจยาสาย วา ตุฏฺฐตุฏฺฐสฺเสว ‘‘อหํ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมลาภิตํ วทนฺตสฺส โสมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, อญฺญปุคฺคเลสุ ปฏิหตจิตฺตสฺส กลหปุเรกฺขารตาย วทโต โทมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, ปจฺจยาลาเภน ชิฆจฺฉาทิทุกฺขํ สหิตุมสกฺกุเณยฺยตาย อุทาสีนสฺส วทโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตํ โหตีติ ‘‘ติเวทนมุทีริต’’นฺติ อาหฯ

[315] อฏฺฐ จิตฺตานีติ โลภสหคตานิ อฏฺฐ จิตฺตานิ ลพฺภเรติ โยชนา, ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ, เจตนาสภาเวน ปฐมปาราชิเกน สมฺปยุตฺตานีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมุปริปิฯ ทุเวติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานิ ทฺเว จิตฺตานิฯ ทส จิตฺตานีติ โลภสหคตานิ อฏฺฐ, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตานีติฯ ลพฺภเรติ สมฺปยุตฺตภาเวน ลพฺภนฺติฯ

[316] ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตจิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตํ, เตน เหตุนาฯ กฺริยาติ กรเณน อาปชฺชิตพฺพตฺตา กิริยาฯ วีติกฺกมสญฺญาย อภาเวน มุจฺจนโต สญฺญาย วิโมกฺโข เอตสฺสาติ สญฺญาวิโมกฺขํฯ โลกวชฺชนฺติ โลเกน อกุสลภาวโต วชฺชนียนฺติ ทีปิตํ ปกาสิตํฯ

[317] อาปตฺติยํเยวาติ เอวกาเรน น สิกฺขาปเทติ ทสฺเสติฯ อิทํ วิธานนฺติ สมุฏฺฐานาทิกํ อิทํ ยถาวุตฺตํ วิธานํฯ วิภาวินาติ ปญฺญวตา วินยธเรนฯ

[318-9] มุทุปิฏฺฐิ จาติ ลตา วิย นมิตฺวา กรณํ ทสฺเสตฺวา นจฺจิตุํ สมวาหิตฺวา มุทุกตปิฏฺฐิโก จฯ ลมฺพี จาติ ปลมฺพมาเนน ทีเฆน องฺคชาเตน ยุตฺโตฯ ลมฺพตีติ ลมฺพํ, องฺคชาตํ, ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ลมฺพีฯ

อิเม ทฺเวปิ กามปริฬาหาตุรภาเว สติ อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขํ, วจฺจมคฺคญฺจ ปเวเสตฺวา วีติกฺกมิตุมรหตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา ปริวชฺชิตาฯ มุขคฺคาหีติ มุเขน คหณํ มุขคฺคาโห, โส เอตสฺส อตฺถีติ มุขคฺคาหี, ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโตติ อตฺโถฯ นิสีทโกติ ปรสฺส องฺคชาเต อตฺตโน วจฺจมคฺเคน นิสีทนฺโตฯ อิเม ทฺเว สหวาสิกานํ สีลวินาสนโต อญฺเญหิ สํวสิตุํ อนรหาติ ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา วิวชฺชิตาฯ เตสนฺติ อสํวาสตาสามญฺเญน จตฺตาโร ปาราชิกาปนฺเน สงฺคณฺหาติฯ ‘‘เตสญฺจ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติสามญฺเญน ปฐมปาราชิกาปนฺนสฺเสว อนุโลมิกาติ คเหตพฺพา’’ อิจฺเจวํ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ อิมินา จ อกตวีติกฺกมานมฺปิ มุทุปิฏฺฐิอาทีนํ จตุนฺนํ อนุโลมปาราชิกภาโว วุตฺโตติ วิญฺญายติฯ

สมนฺตปาสาทิกายํ ปน –

‘‘อปรานิปิ ลมฺพี, มุทุปิฏฺฐิโก, ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ อิเมสํ จตุนฺนํ วเสน จตฺตาริ อนุโลมปาราชิกานีติ วทนฺติฯ เอตานิ หิ ยสฺมา อุภินฺนํ ราควเสน สทิสภาวูปคตานํ ธมฺโม ‘เมถุนธมฺโม’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา เอเตน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิตฺวาเยว เกวลํ มคฺเคน มคฺคปฺปเวสนวเสน อาปชฺชิตพฺพตฺตา เมถุนธมฺมปาราชิกสฺส อนุโลเมนฺตีติ ‘อนุโลมปาราชิกานี’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.233) –

วุตฺตตฺตา จ ตพฺพณฺณนาย จ สารตฺถทีปนิยํ –

‘‘ลมฺพํทีฆตาย ปลมฺพมานํ องฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพีฯ

โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติฯ มุทุกา ปิฏฺฐิ เอตสฺสาติ มุทุปิฏฺฐิโก, กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตฯ โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุเข ปเวเสติ ตทา ปาราชิโก โหติฯ ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน คณฺหาติฯ ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน วจฺจมคฺเคน ตสฺสูปริ อภินิสีทติ, ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสตีติ อตฺโถฯ ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิญฺจาปิ ปฐมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺฐานสงฺขาเตน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.233) –

วุตฺตตฺตา จ กตวีติกฺกมาเยเวเต ‘‘ปาราชิกา’’ติ คเหตพฺพาฯ

ภิกฺขุนีนญฺจ จตฺตารีติ เอตฺถ ‘‘อสาธารณานี’’ติ ปาฐเสโส, ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนเมว นิยตานิ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา, วชฺชปฏิจฺฉาทิกา, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา, อฏฺฐวตฺถุกาติ จตฺตาริ ปาราชิกานิ จฯ วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี สยนฺติ เอตฺถ ‘‘เตสํ อนุโลมิกา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตสํ จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อนุโลมิกา สยํ วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี จาติ โยชนาฯ

จิตฺตวสิกา หุตฺวา อตฺตนา นิวตฺถจีวรมฺปิ หิ มาตุคามานํ นิวาสนนีหาเรน สยเมว นิวาเสตฺวา คิหิเวสํ โรเจตฺวา คหิตมตฺเต สาสนโต จุตา ภิกฺขุนี จาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํกรเณน คิหิภาวาปนฺนตาสามญฺเญน สํวาสารหา น โหนฺตีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อนุโลมิกา ชาตาฯ

ตถาติ ยถา อิเม ทสฺสิตา เตน อสํวาสารหตาย, ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตาย จ ปาราชิกาว, ตถา เอกาทส อภพฺพปุคฺคลาปิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ เอกาทสาภพฺพาติ มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, ปณฺฑโก, ติรจฺฉานคโต, อุภโตพฺยญฺชนโก, เถยฺยสํวาสโก, ภิกฺขุนิทูสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโกติ เอกาทสฯ สพฺเพเต จตุวีสติ เอเต สพฺเพ จตุวีสติ ปุคฺคลา สโมธานโต เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

[320] อิเม จตุวีสติ ปาราชิกา ปุคฺคลา สีสจฺฉินฺโนว ชีวิตุํ อิธ ภิกฺขุภาวาย อภพฺพาติ วุตฺตาติ โยชนาฯ

[321] อิเมสํ เอกาทสนฺนํ อภพฺพตาย เหตุทสฺสนตฺถมาห ‘‘ปณฺฑโก จา’’ติอาทิฯ ปณฺฑโก จาติ อาสิตฺตปณฺฑโก, อุสูยปณฺฑโก, ปกฺขปณฺฑโก, โอปกฺกมิกปณฺฑโก, นปุํสกปณฺฑโกติ วุตฺโต ปญฺจวิโธ ปณฺฑโก จฯ ติรจฺฉาโนติ ติริยํ อญฺฉติ คจฺฉตีติ ‘‘ติรจฺฉาโน’’ติ คหิโต นาคสุปณฺณาทิโก สพฺพติรจฺฉานโยนิโก จฯ ยกฺขาทโย สพฺเพ อมนุสฺสาปิ อิธ ติรจฺฉาเนเยว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ

อุภโตพฺยญฺชโนปิ จาติ อิตฺถิปุริสพฺยญฺชนสาธเกหิ อุภโต กมฺมโต ชาตานิ ถนาทิกานิ พฺยญฺชนานิ ยสฺสาติ นิรุตฺโต อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชโน , ปุริสอุภโตพฺยญฺชโนติ ทุวิโธ อุภโตพฺยญฺชโน จฯ วตฺถุวิปนฺนาติ ตพฺภาวภาวิตาย ภิกฺขุภาโว วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ปุคฺคลานํ ภิกฺขุภาวารหตา, สา ปน ปพฺพชฺชากฺขนฺธกาคตสพฺพโทสวิรหิตคุณสมฺปยุตฺตตา, ตํ วิปนฺนํ ปณฺฑกภาวาทิโยเคน เยสํ เต ‘‘วตฺถุวิปนฺนา’’ติ คเหตพฺพาฯ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ ยสฺมา วตฺถุวิปนฺนา, ตสฺมา อิธ อตฺตภาเว ปพฺพชฺชาย อภพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อเหตุปฏิสนฺธิกา’’ติ วจเนน อิเมสํ วิปากาวรณยุตฺตภาวมาห, อิมินา เอเตสํ มคฺคาธิคมสฺส วาริตภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํฯ

[322] ปญฺจานนฺตริกาติ กมฺมาวรเณน ยุตฺตตาย สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติโต ปริหายิตฺวา มรณานนฺตรํ อปายปฏิสนฺธิยํ นิยตา มาตุฆาตกาทโย ปญฺจานนฺตริกา จฯ เถยฺยสํวาโสปิ จาติ ลิงฺคตฺเถนโก, สํวาสตฺเถนโก, อุภยตฺเถนโกติ ติวิโธ เถยฺยสํวาสโก จฯ ทูสโกติ ปกตตฺตาย ภิกฺขุนิยา เมถุนํ ปฏิเสวิตฺวา ตสฺสา ทูสิตตฺตา ภิกฺขุนิํ ทูเสตีติ ‘‘ภิกฺขุนิทูสโก’’ติ วุตฺโต จฯ ติตฺถิปกฺกนฺตโก จาติ ติตฺถิยานํ ลทฺธิํ, เวสญฺจ โรเจตฺวา ตํ คเหตฺวา เตสมนฺตรํ ปวิฏฺโฐ จฯ อิติ อฏฺฐ ปน กิริยานฏฺฐาติ โยชนาฯ อิตีติ อิทมตฺถตฺตา อิเมติ วุตฺตํ โหติฯ เต อิเมติ สมฺพนฺโธฯ เต อิเม อฏฺฐ ปน มาตุวธาทิกิริยาย อิหตฺตภาเว ภิกฺขุภาวาย อนรหา หุตฺวา นฏฺฐาติ อตฺโถฯ เอตฺตาวตา เอกาทสอภพฺพานํ อภพฺพตาย การณํ ทสฺสิตํ โหติฯ

[323] มยา ปาราชิกานํ สารภูโต โย อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตสฺส วินิจฺฉยสฺส อนุสาเรน อนุคมเนน เสโสปิ วินิจฺฉโย พุเธน ปณฺฑิเตน อเสสโตว วิญฺญาตุํ สกฺกาติ โยชนาฯ

[324] ปฏุภาวกเร ปรเม วิวิเธหิ นเยหิ ยุตฺเต วินยปิฏเก ปรมตฺถนยํ อภิปตฺถยตา อยํ สตตํ ปริยาปุณิตพฺโพติ โยชนาฯ ตตฺถ วิวิเธหิ นานปฺปกาเรหิฯ นเยหีติ นียนฺติ วุตฺตานุสาเรน อุทีริยนฺตีติ ‘‘นยา’’ติ วุตฺเตหิ จกฺกเปยฺยาลาทีหิ นเยหิฯ ปรมตฺถนยนฺติ ปรโม จ โส อตฺโถ จาติ ปรมตฺโถ, ปรโม วา วิเสเสน นิจฺฉิตพฺโพ อตฺโถ ปรมตฺโถ, โสเยว วินิจฺฉยตฺถิกานํ พุทฺธิยา เนตพฺโพติ ปรมตฺถนโย, วินิจฺฉยูปาโย นียติ เอเตนาติ กตฺวา ‘‘ปรมตฺถนโย’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปรมตฺถนยํฯ อภิปตฺถยตาติ วินยปิฏเก วินิจฺฉยํ วา ตทุปายํ วา ปตฺถยตา, อิจฺฉนฺเตนาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริยาปุณิตพฺโพ อย’’นฺติ ปทจฺเฉโทฯ ม-กาโร อาคมสนฺธิโช, โอ-การสฺส อ-การาเทโสฯ ปริยาปุณิตพฺโพติ ปฐิตพฺโพ, โสตพฺโพ จินฺเตตพฺโพ ธาเรตพฺโพติ วุตฺตํ โหติฯ อยนฺติ วินยวินิจฺฉโยฯ

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

จตุตฺถปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา

[325] เอวํ นานานยปฏิมณฺฑิตสฺส ปาราชิกกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรมุทฺทิฏฺฐสฺส เตรสกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิฯ โมเจตุํ กาเมตีติ โมเจตุกาโม, ตสฺส ภาโว โมเจตุกามตา, ตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โมเจตุกามตาจิตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติ อิมินา เอกาทสสุ ราเคสุ ‘‘โมจนสฺสาโท’’ติ วุตฺตํ อิมสฺส สงฺฆาทิเสสสฺส มูลการณํ สุกฺกโมจนวิสยํ ราคมาหฯ