ปตฺโต วิย อธิฏฺฐิโต ยถา ปุน เสตภาวํ วา ตมฺพภาวํ วา ปตฺโต อธิฏฺฐานํ น วิชหติ, น จ ปน ตาทิโส ยํ อธิฏฺฐานํ อุปคจฺฉติ, เอวเมตํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ‘‘สฺเว กถินํ อุทฺธริสฺสตี’’ติ ลทฺธจีวรํ สเจ อชฺเชว น อธิฏฺฐาติ, อรุณุคฺคมเน เอว นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ กสฺมา? ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติอาทินา (ปารา. 462-463;) สิกฺขาปทสฺส วุตฺตตฺตาฯ กถินพฺภนฺตเร ทสาหโต อุตฺตริปิ ปริหารํ ลภติ, กถินโต ปน ปจฺฉา เอกทิวสมฺปิ น ลภติฯ ยถา กิํ – ยถา อตฺถตกถิโน สงฺโฆ ติจีวรํ อตฺถตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว อุพฺภารา อานิสํสํ ลภติ, น ตโต ปรํ, เอวํ อตฺถตทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว อุพฺภารา ลภติ, อุทฺธเต ปน กถิเน เอกทิวสมฺปิ น ลภติฯ เอตฺถาห – อุพฺภตทิวสโต ปฏฺฐาย ปุน ทสาหํ ลภตีติ? น, กสฺมา? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตุ’’นฺติ วจนโตฯ กถินพฺภนฺตเรปิ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยนฺติ อาปนฺนํฯ ตํ ปน อติปฺปสงฺคํ นิวาเรตุํ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, น กถินทิวสานิ อทิวสานีติ ทีปนตฺถํฯ อยมตฺโถ ตตฺถ ตตฺถ อาวิภวิสฺสติฯ อถ วา วสฺสิกสาฏิกา อนติริตฺตปฺปมาณา นามํ คเหตฺวา วุตฺตนเยเนว จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส อธิฏฺฐาตพฺพา, ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ วจเน อุโปสถทิวเส เอว ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตฺวา ฐปิตํ โหติ, ตโต ปรํ เหมนฺตสฺส ปฐมทิวสโต ปฏฺฐาย ปจฺจุทฺธรณาภาวาฯ เอวํ กถินพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนจีวรมฺปิ เวทิตพฺพนฺติ ลิขิตํฯ

กถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘อตฺถตกถินสฺส ปญฺจ มาเส พทฺธสีมายํ ยตฺถ กตฺถจิ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘อพทฺธสีมายปิ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ อพทฺธสีมายํ กถินตฺถารญฺจ อารญฺญกสิกฺขาปทญฺจ สาเธตีติ ลิขิตํฯ อิทานิ –

‘‘ฉินฺนํ ธุตงฺคํ สาสงฺก-สมฺมโต สนฺตรุตฺตรํ;

อจีวรสฺสานาปตฺติ, ปจฺจุทฺธาราทิสิทฺธิโต’’ติฯ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 479) –

อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺรายํ โจทนาปุพฺพงฺคมวินิจฺฉโย – เกจิ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ (มหาว. 348) วจนโต ‘‘เอกจฺจิกา สงฺฆาฏิ นาธิฏฺฐาตพฺพาฯ สเจ อธิฏฺฐาติ, น รุหตี’’ติ วตฺวา อุปสมฺปทาเปกฺขานมฺปิ ทิคุณํเยว สงฺฆาฏิํ ทตฺวา อุปสมฺปาเทนฺติ, เต อิมินา สุตฺตเลเสน สญฺญาเปตพฺพาฯ ภควตา หิ ‘‘ฉินฺนกํ สงฺฆาฏิํ, ฉินฺนกํ อุตฺตราสงฺคํ, ฉินฺนกํ อนฺตรวาสก’’นฺติ ปฐมํ อนุญฺญาตํฯ ตโต ‘‘อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเร กริยมาเน สพฺพํ ฉินฺนกํ นปฺปโหติฯ ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อฉินฺนกํ นปฺปโหติ, ทฺเว อฉินฺนกานิ เอกํ ฉินฺนกํ นปฺปโหตี’’ติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อนฺวาธิกมฺปิ อาโรเปตุ’’นฺติ (มหาว. 360) อนุญฺญาตํ, ตสฺมา เอกจฺจิกาปิ สงฺฆาฏิ วฏฺฏตีติ สิทฺธํฯ ยา ฉิชฺชมานาปิ นปฺปโหติ, ตสฺสา กุโต ทิคุณตาติ? อฏฺฐกถายมฺปิสฺส วุตฺตํ ‘‘อนฺวาธิกมฺปิ อาโรเปตุนฺติ อาคนฺตุกปตฺตมฺปิ ทาตุํ, อิทํ ปน อปฺปโหนเก อาโรเปตพฺพํฯ สเจ ปโหติ, อาคนฺตุกปตฺตํ น วฏฺฏติ, ฉินฺทิตพฺพเมวา’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 360)ฯ กถินํ ปน ฉินฺนกเมว วฏฺฏติ, อาเวณิกลกฺขณตฺตา, ‘‘ฉินฺนกํ ทิคุณํ นปฺปโหตี’’ติ วจนาภาวโต จาติ สนฺนิฏฺฐานเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ

ธุตงฺคนฺติ อนุปสมฺปนฺนานํ เตจีวริกธุตงฺคาภาวโต ติจีวเรเนว เตจีวริโกติ, เตสํ อธิฏฺฐานาภาวโต ‘‘อธิฏฺฐิเตเนวา’’ติ วตฺตพฺพํ โหตูติ เจ? น, ธุตงฺคเภเทน วิโรธปฺปสงฺคโตฯ จตุตฺถจีวรสาทิยเนน หิ ธุตงฺคเภโท, น ติจีวรวิปฺปวาเสน, นาปิ อติเรกจีวรสาทิยเนน, นาปิ อติเรกจีวรธารเณนฯ ยสฺมา ปน ภิกฺขูนํ เอว ภควตา อธิฏฺฐานวเสน นว จีวรานิ อนุญฺญาตานิ, ชาติวเสน จ วุตฺตานิ, น เอวํ อนุปสมฺปนฺนานํ, ตสฺมา เนสํ จีวรนิยมาภาวา น ตํ ธุตงฺคํ อนุญฺญาตํ คหฏฺฐานํ วิยฯ ตสฺมา ตสฺส สมาทานวิธาเน อวจนโต จ สนฺนิฏฺฐานเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ

สาสงฺกสมฺมโตติ กงฺขาวิตรณิยํ (กงฺขา. อฏฺฐ. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา) สาสงฺกสิกฺขาปเท วิสุํ องฺคานิ น วุตฺตานิ, ‘‘เสสเมตฺถ จีวรวคฺคสฺส ทุติยสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, น จ ปเนตํ วุตฺตํฯ ตตฺถ รตฺติวิปฺปวาโส จตุตฺถมงฺคํ, อิธ ฉารตฺตวิปฺปวาโส, อยเมตฺถ วิเสโสติฯ

ตสฺมา องฺคสามญฺญโต จ สมฺมุติสามญฺญโต จ สาสงฺกสิกฺขาปทเมวิทนฺติ อิทํ นิปฺปเทสํ, ตํ สปฺปเทสํ มาสปรมตฺตาฯ ตตฺถ พหิคาเมปิ คามสีมํ โอกฺกมิตฺวา วสิตฺวา ปกฺกมนฺตสฺส อนาปตฺติ, อิธ น ตถาฯ อิธ อนนฺตเร อนนฺตเร อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ, ตตฺถ สตฺตเมติ อยํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วิเสโสฯ องฺคานิ ปน จีวรนิกฺเขปนงฺคสมฺปตฺติโต วิปริยาเยน, อิธ วุตฺตนเยน จ สิทฺธตฺตา น วุตฺตานิฯ ตานิ กามํ น วุตฺตานิ, ตถาปิ จตุตฺถมงฺคํ วิเสสิตพฺพํ, น ปน วิเสสิตํฯ กิํ การณํ? อิธ วุตฺตนิสฺสชฺชนกฺกเมน นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติเทสนโต, ตตฺถาปนฺนาปตฺติวิโมกฺขทีปนตฺถํฯ สํวจฺฉรวิปฺปวุตฺถมฺปิ รตฺติวิปฺปวุตฺถเมว, ปเคว ฉารตฺตวิปฺปวุตฺถํฯ เอวํ สนฺเตปิ ตตฺถ ยถาวุตฺตองฺคสมฺปตฺติยา สติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว นิสฺสชฺชิตพฺพํฯ เหมนฺเต, คิมฺเห วา นิสฺสชฺชติ เจ? อิธ วุตฺตนเยนาปิ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ญาปนตฺถํ จตุตฺถมงฺคํ น วิเสสิตนฺติ โน ตกฺโกติ อาจริโยฯ มาสาติกฺกนฺตํ, ทสาหาติกฺกนฺตมฺปิ จีวรํ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺต’’นฺติ วตฺวา นิสฺสฏฺฐเมว, น อูนมาสํ หุตฺวา ‘‘ทสาหาติกฺกนฺต’’นฺติ วตฺวา, มาสาติกฺกนฺต’’นฺติ วตฺวาติ เอเกฯ ตถาปิ สเจ ปจฺจาสาจีวรํ โหติ, นิสฺสคฺคิยํฯ ‘‘ทสาหาติกฺกนฺต’’นฺติ วตฺวา มูลจีวรํ ปน ‘‘มาสาติกฺกนฺต’’นฺติ วตฺวา นิสฺสชฺชิตพฺพํฯ

‘‘สนฺตรุตฺตร’’นฺติ วา ‘‘สงฺฆาฏิ’’นฺติ วา ‘‘จีวร’’นฺติ วา กิํ ติจีวรํ, อุทาหุ อญฺญมฺปีติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ติจีวรเมว ปฏิสิทฺธํ, ปริยาปนฺนวเสน อจฺฉินฺนจีวรออฉนฺทนโธวาปนวิญฺญตฺติอาทิวิโรโธฯ อถ อญฺญมฺปิ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติ เอวมาทินา วิโรโธติ? วุจฺจเต – น นิยมโต เวทิตพฺพํ ยถาสมฺภวํ คเหตพฺพโตฯ ตถา หิ ‘‘จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา สนฺตรุตฺตเรน ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺตี’’ติ (ปารา. 471) เอวมาทีสุ ติจีวรเมว, ‘‘น, ภิกฺขเว, สนฺตรุตฺตเรน คาโม ปวิสิตพฺโพ (มหาว. 362), สนฺตรุตฺตรปรมํ ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. 523-524) เอวมาทีสุ ยํ กิญฺจิ, ตถา ‘‘สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ทาตพฺพา, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, สงฺฆาฏิ ทาตพฺพา, หนฺท เต, อาวุโส , สงฺฆาฏิ, เทหิ เม ปฏ’’นฺติ เอวมาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สพฺพญฺหิ จีวรํ สงฺฆฏิตฏฺเฐน ‘สงฺฆาฏี’ติ วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 898)ฯ ตถา ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิ’’นฺติ เอตฺถาปีติ เอเกฯ อนฺโตสมเย ยาวทตฺถํ จีวรํ อนุญฺญาตํ, ตํ สพฺพํ กริยมานํ กทา นิฏฺฐานํ คจฺฉิสฺสติ, ตสฺมา ติจีวรเมวาติ เอเกฯ

อจีวรสฺสานาปตฺติ ปจฺจุทฺธาราทิสิทฺธิโตติ กิํ วุตฺตํ โหติ – อุโทสิตสิกฺขาปทสฺส นิปฺปโยชนภาวปฺปสงฺคโต ติจีวรวิปฺปวาเส เตจีวรสฺส อาปตฺตีติ เอเกฯ ตตฺเถตํ วุจฺจติ น โหติ อาปตฺติ ปจฺจุทฺธาราทิสิทฺธิโตฯ ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตอรุเณ ปจฺจุทฺธรติ วิสฺสชฺเชตี’’ติ (ปารา. 496) หิ วุตฺตํฯ อญฺญถา ปจฺจุทฺธรนฺตสฺส, อนฺโตอรุเณ วิสฺสชฺเชนฺตสฺส จ ยาว อญฺโญ นาธิฏฺฐาติ, ตาว อาปตฺติํ อาปชฺชติ ยถาวุตฺตนเยเนวฯ อญฺญถา สตฺตพฺภนฺตเรน วิปฺปวาสสฺสาติ วิปฺปวาสโต ยถารุตํเยว สติ วิปฺปวาเส วิปฺปวาสโต, อวิปฺปวาเส สติ อวิปฺปวาสโตติฯ

อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา

อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺฐานสฺส ทุพฺพิชานตฺตา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจ ภิกฺขูน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วิหารปริยนฺเต นิวิฏฺฐธุวสนฺนิปาตฏฺฐานโต วา ปริยนฺเต ฐิตโภชนสาลโต วา นิพทฺธวสนกอาวาสโต วาติ เอวํ คเหตพฺพํฯ สเจ วิหาเร สนฺนิปติตภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกาพทฺธา หุตฺวา โยชนสตมฺปิ ปูเรตฺวา นิสีทนฺติ, โยชนสตมฺปิ อุปจารสีมา โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมานสํวาสกสีมายา’’ติ วุตฺเต ขณฺฑสีมาทีสุ ฐิตานํ น ปาปุณาติ, ตาสํ วิสุํ สมานสํวาสกสีมตฺตาติ จ สมานสํวาสกอวิปฺปวาสสีมานํ อิทํ นานตฺตํฯ ‘‘อวิปฺปวาสสีมาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน คาเม ฐิตานํ น ปาปุณาติฯ กสฺมา? ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจา’’ติ (มหาว. 144) วจนโตฯ ‘‘สมานสํวาสกสีมายา’’ติ ทินฺนํ ปน ยสฺมิํ ฐาเน อวิปฺปวาสสีมา อตฺถิ, ตตฺถ ฐิตานมฺปิฯ ‘‘ตตฺร ฐิตานญฺจ ปาปุณาตี’’ติ จ, ‘‘ขณฺฑสีมายํ ฐตฺวา ‘สีมฏฺฐกสงฺโฆ คณฺหาตู’ติ วุตฺเต อุปจารสีมาย เอว ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ จ, ‘‘เตสํ พหิสีมฏฺฐานมฺปิ ปาปุณาติ ยาว กถินสฺสุพฺภาราติ อตฺโถ’’ติ จ, ‘‘อนตฺถเต ปน กถิเน อนฺโตเหมนฺเต สเจ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘วสฺสํวุฏฺฐสงฺฆสฺส ทมฺมี’ติ วทติ, เย ตตฺถ วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา ปจฺฉิมวสฺสํวุฏฺฐา, เตสํ พหิสีมฏฺฐานมฺปิ ปาปุณาตี’’ติ วินยธรา ปริจฺฉินฺทนฺติ, อฏฺฐกถายํ ปน อนาคตํฯ ตสฺมา สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘ลกฺขณญฺญู วทนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 379) วุตฺตนฺติ จ, ‘‘‘จีวรมาสโต ปฏฺฐาย ยาว เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโส, ตาว วสฺสาวาสิกํ เทมา’ติ วุตฺเต กถินํ อตฺถตํ วา โหตุ, อนตฺถตํ วาติ ยํ สมนฺตปาสาทิกาวจนํ (มหาว. อฏฺฐ. 379), เอตฺถาปิ ยทิ อตฺถตํ, ปุริมวสฺสํวุฏฺฐา ปญฺจ มาเสฯ ยทิ อนตฺถตํ, ปจฺฉิมวสฺสํวุฏฺฐา จตฺตาโร มาเส ลภนฺตีติ วินิจฺฉโย’’ติ จ ลิขิตํฯ

‘‘เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตาติ เยหิ นิมนฺติเตหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมา เยหิ นิมนฺติเตหิ ยาคุ ปีตา, เตสํเยว ปาปุณาตีติ วุตฺตํฯ อญฺญถา ‘เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตา’ติ วุตฺเต นิมนฺติตา วา โหนฺตุ, อนิมนฺติตา วา, เยหิ ปีตา, เตสํ ปาปุณิตพฺพานี’’ติ วทนฺติฯ เอตฺถ ‘‘นิฏฺฐิตจีวรสฺมิํ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมิํ กถิเน’’ติ วทนฺโต ญาเปติ เอตฺถนฺตเร ติณฺณมฺปิ อกาลจีวรานํ อุปฺปตฺติอภาวนฺติฯ กสฺมา ปน ปทภาชเน วิตฺถาริตานีติ? วุจฺจเต – อิทํ ปน สิกฺขาปทํ อธิฏฺฐานํ สนฺธาย น วุตฺตํ กินฺตุ ปฐมสิกฺขาปเท ทสาหปรมํ อนุชานิตฺวา ตสฺมิํ อปฺปโหนฺเต สเจ ปจฺจาสา อตฺถิ, ตเมว วฑฺเฒตฺวา มาสมนุชานนฺโต อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทีเปติฯ อกาลจีวรํ นาม สมฺมุขีภูเตน ภาเชตพฺพํฯ ตํ ปน ‘‘อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ อิมินา สิกฺขาปเทน วฑฺเฒตฺวา วุตฺตนฺติฯ ตสฺมา ตีณิปิ ปทภาชเน วิตฺถาริตานีติฯ

‘‘ขิปฺปเมว กาเรตพฺพนฺติ สีฆํ อนฺโตทสาเหเยว กาเรตพฺพ’’นฺติ อิทํ ปน ปโหนกภาเว ปุริมสิกฺขาปทลกฺขเณนาติ ทีเปตุํ วุตฺตํฯ ตสฺมา เอวํ ‘‘สีฆ’’นฺติ วา ‘‘ลหุ’’นฺติ วา อาทินา อวตฺวาปิ ‘‘ทสาหา’’ติ วุตฺตนฺติฯ อตฺถตกถินสฺส เอวํ โหตุ, อนตฺถเต ปน กถิเน กถนฺติ วุตฺเต อนตฺถตสฺส ปฏิกฺเขปตํ ทสฺเสตีติ วุตฺโต อปสฺสนฺโต วิฆาตํ อาปชฺชตีติ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 499-500) ลิขิตํฯ

อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ