เมนู

10. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา

ปิเรติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.428) นิปาตปทํ สมฺโพธเน วตฺตมานํ ปรสทฺเทน สมานตฺถํ วทนฺตีติ อาห ‘‘ปร อมามกา’’ติ, อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูตาติ อตฺโถฯ ปิเรติ วา ‘‘ปรโต’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ, ตสฺมา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺฐาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโมฯ

8. สหธมฺมิกวคฺโค

1. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา

สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ สหธมฺมิเกน วุจฺจมาโนฯ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ ‘‘ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘สหธมฺมิก’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปญฺญตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโนติ อตฺโถ’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา; ปารา. อฏฺฐ. 2.425-426) ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา ‘‘สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ อิมสฺสตฺโถ ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อนาทริยภยาติ อนาทรกรเณ ภยา, ตตฺถ ปาจิตฺติยภยาติ อตฺโถฯ เลเสน เอวํ วทนฺตสฺสาติ อุชุกํ ‘‘น สิกฺขิสฺสามี’’ติ อวตฺวา ‘‘ยาว น อญฺญํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทินา เลเสน วทนฺตสฺสฯ

สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา

ขุทฺทเกหิ จ อนุขุทฺทเกหิ จาติ สงฺฆาทิเสสาทีหิ ขุทฺทเกหิ เจว ถุลฺลจฺจยาทีหิ อนุขุทฺทเกหิ จฯ ฐเปตฺวา หิ จตฺตาริ ปาราชิกานิ อวเสสานิ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ ปริยาเยน ขุทฺทกานิ เจว โหนฺติ อนุขุทฺทกานิ จฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺจสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. 441) –

‘‘กตมานิ ปน, ภนฺเต, ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานีติ? เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ

เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา ติํส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ – ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา ติํส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา ทฺเวนวุติปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’ติฯ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสุ ‘จตฺตาริ ปาราชิกานิ ฐเปตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส ฐเปตฺวา ทฺเว อนิยเต ฐเปตฺวา ติํส นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา ทฺเวนวุติปาจิตฺติเย ฐเปตฺวา จตฺตาโร ปาฏิเทสนีเย ฐเปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’’ติฯ

ยํ ปน นาคเสนตฺเถเรน มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน วุตฺตํ ‘‘ทุกฺกฏํ, มหาราช, ขุทฺทกํ สิกฺขาปทํ, ทุพฺภาสิตํ อนุขุทฺทก’’นฺติ (มิ. ป. 4.2.1), ตตฺถ อนฺติมโกฏฺฐาสเมว คเหตฺวา วุตฺตํฯ ตํ วาทปโถปจฺเฉทนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนนฺติ สํวตฺตนสฺส มริยาทา อวธิ สํวตฺตนมริยาทา, ตาย นิยมวเสน โย ปริจฺเฉโท, ตสฺส วจนํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํฯ อิทานิ ตํ มริยาทํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺทิสนฺตีติ อาจริยา อตฺตโน รุจิยา อุทฺทิสนฺติฯ อุทฺทิสาเปนฺตีติ อาจริยํ ยาจิตฺวา อนฺเตวาสิกา อุทฺทิสาเปนฺติฯ สชฺฌายนฺตีติ ธาเรนฺติฯ กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจสงฺขาโต วิปฺปฏิสาโรฯ วิเหสาวิจิกิจฺฉามโนวิเลขาติ วิเหสาวิจิกิจฺฉาสงฺขาตา มโนวิเลขาฯ ครหเณติ นินฺทเนฯ

อนุปสมฺปนฺนสฺส วิวณฺณเนติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก นินฺทโต ตสฺส ตสฺมิํ วิมติํ อุปฺปาเทตุํ วินยวิวณฺณเนฯ

วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺมิํ อนาจาเรติ ตสฺมิํ อนาจาเร อาจิณฺเณฯ โมกฺโข นตฺถีติ ตสฺสา อาปตฺติยา โมกฺโข นตฺถิฯ ตสฺส เตติ ตสฺส ตวฯ อลาภาติ เย อญฺเญสํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน สาธุกํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิกรณสฺส อานิสํสสญฺญิตา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา จ ลาภา อิจฺฉิตพฺพา, เต สพฺเพ ตุยฺหํ อลาภา เอว โหนฺติฯ ทุลฺลทฺธนฺติ ปุญฺญวิเสเสน ลทฺธมฺปิ มนุสฺสตฺตํ ทุลฺลทฺธํฯ สาธุกนฺติ สุฏฺฐุฯ อฏฺฐิํ กตฺวาติ อตฺถิกภาวํ กตฺวา, อตฺถิโก หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ญตฺติทุติเยน กมฺเมนาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทินา (ปาจิ. 446) ปทภาชนิยํ วุตฺเตน โมหาโรปนเกน ญตฺติทุติเยน กมฺเมนฯ

อธมฺมกมฺเมติ เอตฺถ โมหาโรปนกมฺมํ อธิปฺเปตํฯ

โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา

ปหารํ ทเทยฺยาติ อนฺตมโส อุปฺปลปตฺตํ อุปาทาย กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อญฺญตเรน ปหารํ ทเทยฺยฯ เอวํ ปน ปหาเร ทินฺเน หตฺโถ วา ภิชฺชตุ, ปาโท วา สีสํ วา, มรตุ วา, ปาจิตฺติยเมวฯ เตนาห ‘‘ปหริตุกามตายา’’ติอาทิฯ

อนุปสมฺปนฺเนติ คหฏฺเฐ วา ปพฺพชิเต วา อิตฺถิยา วา ปุริเส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตปิฯ สเจ ปน รตฺตจิตฺโต อิตฺถิํ ปหรติ, สงฺฆาทิเสโสฯ เกนจิ วิเหฐิยมานสฺสาติ มนุสฺเสน วา ติรจฺฉานคเตน วา วิเหฐิยมานสฺสฯ โมกฺขาธิปฺปายสฺสาติ ตโต อตฺตโน โมกฺขํ ปตฺถยมานสฺสฯ สเจปิ อนฺตรามคฺเค (ปาจิ. อฏฺฐ. 453) โจรํ วา ปจฺจตฺถิกํ วา วิเหเฐตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อุปาสก, เอตฺเถว ติฏฺฐ, มา อาคมิตฺถา’’ติ วตฺวา วจนํ อนาทิยิตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ‘‘คจฺฉ เร’’ติ มุคฺคเรน วา สตฺถเกน วา ปหริตฺวา ยาติ, โส เจ เตน ปหาเรน มรติ, อนาปตฺติเยวฯ วาฬมิเคสุปิ เอเสว นโยฯ

ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ