นิมนฺติยมาโน วา ‘‘ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ วทตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ นิมนฺติยมาโน ‘‘น มยฺหํ ตว ภตฺเตน อตฺโถ, ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ ภณติฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ โภชนํ กิริยํ, อวิกปฺปนํ อกิริยํฯ

ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา

ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายฯ ปาเถยฺยตฺถายาติ มคฺคํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺคตฺถายฯ สตฺตูติ พทฺธสตฺตุ, อพทฺธสตฺตุ จฯ ทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคเหตฺวาติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมเลขาย สมํ ปูเร ทฺวตฺติปตฺตปูเร คเหตฺวาติ อตฺโถฯ อิมสฺส จตฺถสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปากฏตฺตา ตตฺถ กตฺตพฺพปฺปการเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ เสสนฺติ ตโต เอกปตฺตโต อญฺญํ ปตฺตํฯ สเจ ตโย ปตฺตปูรา คหิตา ทฺเว, สเจ ทฺเว คหิตา, เอกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

คมเน วา ปฏิปฺปสฺสทฺเธติ อนฺตรามคฺเค อุปทฺทวํ ทิสฺวา, อนตฺถิกตาย วา ‘‘มยํ อิทานิ น เปสิสฺสาม น คมิสฺสามา’’ติ เอวํ คมเน อุปจฺฉินฺเน เทนฺตานนฺติ อตฺโถฯ

กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา

ภุตฺตวาติ กตภตฺตกิจฺโจฯ สาสปมตฺตมฺปิ อชฺโฌหริตนฺติ เอวํ ปริตฺตมฺปิ โภชนํ สงฺขาทิตฺวา วา อสงฺขาทิตฺวา วา คิลิตํฯ ปวาริโตติ ปฏิกฺเขปิโตฯ โย หิ ภุญฺชนฺโต ปริเวสเกน อุปนีตํ โภชนํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติ, โส เตน ปวาริโต ปฏิกฺขิปิโต นาม โหติฯ พฺยญฺชนํ ปน อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘กตปฺปวารโณ กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ โสปิ จ ปฏิกฺเขโป ยสฺมา น ปฏิกฺเขปมตฺเตน, อถ โข ปญฺจงฺควเสนฯ เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘อสนํ ปญฺญายตี’’ติอาทิ (ปาจิ. 239) วุตฺตํฯ

โภชนํ ปญฺญายตีติ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ ปตฺตาทีสุ ทิสฺสติฯ เตนาห ‘‘ปวารณปฺปโหนกํ เจ โภชน’’นฺติอาทิฯ สาลีติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) อนฺตมโส นีวารํ อุปาทาย สพฺพาปิ สาลิชาติฯ วีหีติ สพฺพาปิ วีหิชาติฯ ยวโคธุเมสุ เภโท นตฺถิฯ กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติฯ วรโกติ อนฺตมโส วรกโจรกํ อุปาทาย สพฺพาปิ เสตวณฺณา วรกชาติฯ กุทฺรูสโกติ กาฬโกทฺรโว เจว สามากาทิเภทา จ สพฺพาปิ ติณธญฺญชาติฯ

นีวารวรกโจรกา เจตฺถ ‘‘ธญฺญานุโลมา’’ติ วทนฺติฯ ยาคุนฺติ อมฺพิลยาคุขีรยาคุอาทิเภทํ ยํ กิญฺจิ ยาคุํฯ อิมินาว ปายาสสฺสาปิ คหิตตฺตา ‘‘อมฺพิลปายาสาทีสุ อญฺญตรํ ปจามาติ วา’’ติ น วุตฺตํฯ ปวารณํ ชเนตีติ อนติริตฺตโภชนาปตฺตินิพนฺธนํ ปฏิกฺเขปํ สาเธติฯ สเจ ปน โอธิ น ปญฺญายติ, ยาคุสงฺคหํ คจฺฉติ, ปวารณํ น ชเนติฯ ปุน ปวารณํ ชเนติ ฆนภาวคมนโต ปฏฺฐาย โภชนสงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อุทกกญฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวาติ อุทกญฺเจว กญฺชิกญฺจ ขีราทีนิ จ อากิริตฺวา เตหิ สทฺธิํ อมทฺทิตฺวา ภตฺตมิสฺสเก กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติอาทิฯ สเจ ปน ภตฺเต อุทกกญฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา มทฺทิตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ เทนฺติ, ปวารณา น โหติฯ ยาคุยาปีติ เอวํ ยาคุสงฺคหํ คตาย วา อญฺญาย วา ยาคุยาปิฯ สุทฺธรสโก, ปน รสกยาคุ วา น ชเนติฯ

ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรวเสน วิปฺปกตโภชนภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘ทฺเวปิ ขาทิตานิ โหนฺติ…เป.… น ปวาเรตี’’ติ วุตฺตํฯ อกปฺปิยมํสํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239), อกปฺปิยโภชนญฺจ พุทฺธปฏิกุฏฺฐํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาย อวตฺถุตาย น ปวารณา โหตีติ อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ ยญฺหิ ภิกฺขุโน ขาทิตุํ วฏฺฏติ, ตํ เอว ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติฯ อิทํ ปน ชานนฺโต อกปฺปิยตฺตา ปฏิกฺขิปติฯ อชานนฺโตปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺฐาเน ฐิตเมว ปฏิกฺขิปติ นาม, ตสฺมา น ปวาเรติฯ สเจ ปน อกปฺปิยมํสํ ขาทนฺโต กปฺปิยมํสํ วา โภชนํ วา ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรติฯ กสฺมา? วตฺถุตายฯ ยญฺหิ เตน ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ ปวารณาย วตฺถุฯ

ยํ ปน ขาทติ, ตํ กิญฺจาปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺฐาเน ฐิตํ, ขาทิยมานํ ปน มํสภาวํ น ชหติ, ตสฺมา ปวาเรติฯ โก ปน วาโท กปฺปิยมํสํ ขาทโต กปฺปิยมํสโภชนปฺปฏิกฺเขเปฯ เอส นโย อกปฺปิยโภชนํ ขาทโต กปฺปิยโภชนปฺปฏิกฺเขเปฯ

โภชเน สตีติ ปญฺจสุ โภชเนสุ เอกสฺมิมฺปิ โภชเน สติฯ อญฺญํ วุตฺตลกฺขณํ โภชนนฺติ ปตฺตาทิคตโต อญฺญํ วุตฺตลกฺขณํ ปญฺจสุ โภชเนสุ เอกมฺปิ โภชนํฯ ‘‘นิรเปกฺโข โหตี’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘ยํ ปตฺตาทีสู’’ติอาทิฯ น เกวลํ นิรเปกฺโข วาติ อาห ‘‘อญฺญตฺร วา’’ติอาทิฯ โส ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรตีติ ตสฺมิํ เจ อนฺตเร อญฺญํ โภชนํ อภิหฏํ, ตํ โส ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติฯ กสฺมา? วิปฺปกตโภชนภาวสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตาฯ

‘‘อุปนาเมตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) อิมินา กายาภิหารํ ทสฺเสติฯ หตฺเถ วา อาธารเก วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ‘‘อูรูสุ วา’’ติ วิกปฺเปติฯ ทูเร นิสินฺนสฺส ทหรภิกฺขุสฺส ปตฺตํ เปเสตฺวา ‘‘อิโต โอทนํ คณฺหาหี’’ติ วทติ, คณฺหิตฺวา ปน คโต ตุณฺหี ติฏฺฐติ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปโต เอเสว นโยฯ กสฺมา? ภิกฺขุสฺส ทูรภาวโต, ทูตสฺส จ อนภิหรณโตฯ สเจ ปน คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขุ ‘‘อิมํ ภตฺตํ คณฺหา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติฯ เอวํ วุตฺเตปีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ วุตฺเตปิฯ

ภตฺตปจฺฉิํ คเหตฺวา ปริวิสนฺตสฺสาติ เอเกน หตฺเถน ภตฺตปจฺฉิํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน กฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปริวิสนฺตสฺสฯ อญฺโญ ‘‘อหํ ธาเรสฺสามี’’ติ คหิตมตฺตกเมว กโรตีติ อญฺโญ อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ ปจฺฉิํ ธาเรสฺสามิ, ตฺวํ โอทนํ เทหี’’ติ วตฺวา คหิตมตฺตกเมว กโรติฯ อภิหฏาว โหตีติ ปริเวสเกเนว อภิหฏาว โหติฯ อิทานิ อสติ ตสฺส ทาตุกามาภิหาเร คหณสมเยปิ ปฏิกฺขิปโต น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุทฺธเฏติ อุทฺธเฏ ภตฺเตฯ กฏจฺฉุอภิหาโรเยว หิ ตสฺส อภิหาโรติ อธิปฺปาโยฯ อนนฺตรสฺส ทิยฺยมาเนติ อนนฺตรสฺส ภิกฺขุโน ภตฺเต ทิยฺยมาเนฯ

กายวิกาเรนาติ ‘‘องฺคุลิํ วา หตฺถํ วา มจฺฉิกพีชนิํ วา จีวรกณฺณํ วา จาเลติ, ภมุกาย วา อาการํ กโรติ, กุทฺโธ วา โอโลเกตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) เอวํ วุตฺเตน องฺคุลิจลนาทินา กายวิกาเรนฯ ‘‘อลํ มา เทหี’’ติอาทินา วจีวิกาเรนาติ ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉา’’ติ วา เอวํ เยน เกนจิ วจีวิกาเรนฯ

อภิหเฏ ปน ภตฺเต ปวารณาย ภีโต หตฺเถ อปเนตฺวา ปุนปฺปุนํ ปตฺเต โอทนํ อากิรนฺตํ ‘‘อากิร อากิร, โกฏฺเฏตฺวา ปูเรหี’’ติ วทโต ปวารณา น โหติฯ เอส นโย ภตฺตํ อภิหรนฺตํ ภิกฺขุํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กิํ, อาวุโส, อิโตปิ กิญฺจิ คณฺหิสฺสสิ, ทมฺมิ เต กิญฺจี’’ติ วทโตปิฯ

‘‘รสํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ อปฺปวารณาชนกสฺส นามํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ สุตฺวา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ มํสรสนฺติ เอตฺถ ปน น เกวลํ มํสสฺส รสํ ‘‘มํสรส’’มิจฺเจว วิญฺญายติ, อถ โข มํสญฺจ รสญฺจ มํสรสนฺติ เอวํ ปวารณาชนกนามวเสนาปิฯ ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาว โหตีติ อาห ‘‘มํสรสนฺติ วุตฺเต ปน ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหตี’’ติฯ ปรโต มจฺฉมํสํ พฺยญฺชนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมิํ อิริยาปเถ ปวาเรติ, ตํ อวิโกเปนฺเตเนว ภุญฺชิตพฺพนฺติ โย คจฺฉนฺโต (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) ปวาเรติ, เตน คจฺฉนฺเตเนว ภุญฺชิตพฺพํฯ กทฺทมํ วา อุทกํ วา ปตฺวา ฐิเตน อติริตฺตํ กาเรตพฺพํฯ สเจ อนฺตรา นที ปูรา โหติ, นทิตีเร คุมฺพํ อนุปริยายนฺเตน ภุญฺชิตพฺพํฯ อถ นาวา วา เสตุ วา อตฺถิ, ตํ อภิรุหิตฺวาปิ จงฺกมนฺเตเนว ภุญฺชิตพฺพํ, คมนํ น อุปจฺฉินฺทิตพฺพํฯ เอส นโย อิตรอิริยาปเถสุปิฯ ตํ ตํ อิริยาปถํ โกเปนฺเตน อติริตฺตํ กาเรตพฺพํฯ โย อุกฺกุฏิโกว นิสีทิตฺวา ปวาเรติ, เตน อุกฺกุฏิเกเนว ภุญฺชิตพฺพํฯ ตสฺส ปน เหฏฺฐา ปลาลปีฐํ วา กิญฺจิ วา นิสีทนํ ทาตพฺพํฯ ปีฐเก นิสีทิตฺวา ปวาริเตน ปน อาสนํ อจาเลตฺวาว จตสฺโส ทิสา ปริวตฺตนฺเตน ภุญฺชิตุํ ลพฺภติฯ มญฺเจ นิสีทิตฺวา ปวาริเตน อิโต วา เอตฺโต วา สํสริตุํ น ลพฺภติฯ สเจ ปน สห มญฺเจน อุกฺขิปิตฺวา อญฺญตฺร เนนฺติ, วฏฺฏติฯ นิปชฺชิตฺวา ปวาริเตนาปิ นิปนฺเนเนว ภุญฺชิตพฺพํฯ ปริวตฺตนฺเตน เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ฐานํ นาติกฺกเมตพฺพํฯ

อลเมตํ สพฺพนฺติ เอตํ สพฺพํ อลํ ปริยตฺตํ, อิทมฺปิ เต อธิกํ, อิโต อญฺญํ น ลจฺฉสีติ อธิปฺปาโยฯ

โย อติริตฺตํ กโรตีติ โย ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตํ กโรติฯ ปฏิปกฺขนเยนาติ ‘‘กปฺปิยกตํ, ปฏิคฺคหิตกตํ, อุจฺจาริตกตํ, หตฺถปาเส กตํ, ภุตฺตาวินา กตํ, ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา อวุฏฺฐิเตน กตํ ‘อลเมตํ สพฺพ’นฺติ วุตฺต’’นฺติ (ปาจิ. 239) อิเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺตํ กปฺปิยํ กตํ, ยญฺจ คิลานาติริตฺตํ, ตทุภยมฺปิ อติริตฺตนฺติ เอวํ ตสฺเสว ปฏิปกฺขนเยนฯ เอตฺถ จ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อยํ กิร อาจิณฺโณฯ วินยธรา ปน ‘‘สกิํ เอว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ

กสฺมา ตํ โส ปุน กาตุํ น ลภตีติ อาห ‘‘ยญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยญฺหิ อกตนฺติ เยน ปฐมํ กปฺปิยํ กตํ, เตน ยํ อกตํ, ตํ กาตพฺพํฯ ปฐมภาชเน ปน กาตุํ น ลพฺภติฯ เยน จ อกตนฺติ อญฺเญน ภิกฺขุนา เยน ปฐมํ น กตํ, เตน จ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตนฺติ สีหฬฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ อญฺญสฺมิํ ปน ภาชเนติ ยสฺมิํ ปน ภาชเน ปฐมํ กตํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ปตฺเต วา กุณฺเฑ วา ปจฺฉิยํ วา ยตฺถ กตฺถจิ ปุรโต ฐเปตฺวา โอนามิตภาชเนฯ

อญฺญตฺร ภุญฺชนวตฺถุสฺมินฺติ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน หุตฺวา อญฺญตฺร ภุญฺชนวตฺถุสฺมิํฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ อนติริตฺเต อนติริตฺตสญฺญิเวมติกอติริตฺตสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิฯ อชฺโฌหรโต จ ทุกฺกฏนฺติ อชฺโฌหรโต อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน อามิสสํสฏฺฐานิ โหนฺติ, อาหารตฺถายปิ อนาหารตฺถายปิ ปฏิคฺคเหตฺวา อชฺโฌหรนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวฯ เตสํ อนุญฺญาตปริโภควเสนาติ ยามกาลิกาทีนํ อนุญฺญาตปริโภควเสน, ยามกาลิกํ ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกญฺจ เตน เตน อุปสเมตพฺพเก อาพาเธ สติ ตสฺส อุปสมนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิทมฺปิ อชฺโฌหรณโต กายกมฺมํ, วาจาย ‘‘อติริตฺตํ กโรถ ภนฺเต’’ติ อการาปเนน วจีกมฺมนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมกถินสทิสาเนวา’’ติฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ ปฏิกฺขิปิตฺวา ภุญฺชนํ กิริยํฯ อติริตฺตสฺส อกรณํ อกิริยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา

สุตฺวา วาติ อญฺเญน วา เตเนว วา อาโรจิตํ สุตฺวาฯ ‘‘ภุตฺตสฺมิํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 243) วุตฺตตฺตา โภชนปริโยสาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

วิกาเลติ เอตฺถ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺหิโก, อยํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล นามฯ ตทญฺโญ วิกาโล ‘‘วิคโต กาโล’’ติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘วิคเต กาเล’’ติอาทิฯ ฐิตมชฺฌนฺหิโกปิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 248-249) กาลสงฺคหํ คจฺฉติฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน ขาทิตุํ วา ภุญฺชิตุํ วา น สกฺกาฯ สหสา ปิวิตุํ สกฺกา ภเวยฺย, กุกฺกุจฺจเกน ปน น กาตพฺพํฯ กาลปริจฺเฉทชานนตฺถญฺจ กาลตฺถมฺโภ โยเชตพฺโพฯ กาลพฺภนฺตเรว ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ…เป.… ขาทนียํ วา’’ติ อิมินา ยํ ตาว สกฺขลิโมทกาทิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณมยํ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ โภชนียํ นาม ปญฺจ โภชนานิฯ

สติ ปจฺจเยติ ปิปาสาทิการเณ วิชฺชมาเนฯ โรมฏฺฐกสฺสาติ โรมฏฺฐกสฺส ภิกฺขุโน อชฺโฌหริตฺวา อุคฺคิริตฺวา มุเขว ฐปิโต พหิ มุขทฺวารา วินิคฺคโต โภชนสฺส มคฺคา พหิ นิคฺคโต ‘‘โรมฏฺโฐ’’ติ ปวุจฺจติฯ อิธ ปน อชฺโฌหริตฺวา อุคฺคิริตฺวา มุเขว ฐปิโตติ อธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘น จ, ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ ฐเปตฺวา โรมฏฺฐกํ เสสานํ อาคตํ อุคฺคารํ มุเข สนฺธาเรตฺวา คิลนฺตานํ อาปตฺติฯ สเจ ปน อสนฺธาเรนฺตเมว ปรคลํ คจฺฉติ, วฏฺฏติฯ

วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ