3. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

เยน วจเนนาติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทิเกน เยน วจเนนฯ เตนาห ‘‘ฉนฺทายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ฉนฺทายาติ ฉนฺเทน ปกฺขปาเตนฯ ‘‘อกฺขราย วาเจตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 46) วิย ลิงฺควิปลฺลาโส เอสฯ อิทํ นาม กโรตีติ อตฺตโน สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตานํ ปณีตํ เสนาสนํ วา ปญฺญเปติ, ภตฺตาทิกํ วาติ อธิปฺปาโยฯ เสนาสนปญฺญาปกาทิเภทนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ภตฺตุทฺเทสกยาคุภาชกผลภาชกาทีนํ คหณํฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ เฌ-สทฺโท โอโลกนตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘อวญฺญาย โอโลกาเปนฺตี’’ติฯ จินฺตนตฺโถเยว วา คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ลามกโต วา จินฺตาเปนฺตี’’ติฯ ตเถว วทนฺตาติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทีนิ วทนฺตาฯ วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ ‘‘ขิยฺยนเก’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 105) อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺติฯ

อสมฺมตสฺสาติ สงฺเฆน กมฺมวาจาย อสมฺมตสฺสฯ เกวลํ ‘‘ตเวโส ภาโร’’ติ สงฺเฆน อาโรปิตภารสฺส, ภิกฺขูนํ วา ผาสุวิหารตฺถาย สยเมว ภารํ วหนฺตสฺส, ยตฺร วา ทฺเว ตโย ภิกฺขู วิหรนฺติ, ตตฺร ตาทิสํ กมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺส กสฺสจีติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วา ยสฺส กสฺสจิฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน สมฺมตสฺส วา อสมฺมตสฺส วาติ เอตฺถ ปน (ปาจิ. อฏฺฐ. 106) กิญฺจาปิ อนุปสมฺปนฺนสฺส เตรส สมฺมติโย ทาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตถาปิ โย อุปสมฺปนฺนกาเล ลทฺธสมฺมุติโก ปจฺฉา อนุปสมฺปนฺนภาเว ฐิโต, ตํ สนฺธาย ‘‘สมฺมตสฺส วา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺส ปน พฺยตฺตสฺส สามเณรสฺส เกวลํ สงฺเฆน วา สมฺมเตน วา ภิกฺขุนา ‘‘ตฺวํ อิทํ กมฺมํ กโรหี’’ติ ภาโร กโต, ตํ สนฺธาย ‘‘อสมฺมตสฺส วา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา อุชฺฌาปนญฺจ ขิยฺยนญฺจ มุสาวาทวเสน ปวตฺตํ, ตสฺมา อาทิกมฺมิกสฺส อิมินาว อนาปตฺติ, มุสาวาเทน ปน อาปตฺติเยวาติ คเหตพฺพํฯ

อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา

มญฺจํ วาติ มสารโก, พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติ อิเมสุ จตูสุ ยํ กญฺจิ มญฺจํ วาฯ ปีฐํ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ภิสิํ วาติ อุณฺณภิสิ, โจฬภิสิ, วากภิสิ, ติณภิสิ, ปณฺณภิสีติ อิมาสุ ปญฺจสุ ภิสีสุ ยํ กญฺจิ ภิสิํ วาฯ เตนาห ‘‘มญฺจาทีสู’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘มญฺจสงฺเขเปนา’’ติ อิมินา ปีฐสงฺเขปํ ปฏิกฺขิปติฯ กปฺปิยจมฺเมนาติ มิคาเชฬกจมฺเมนฯ เอตฺถ ปน มิคจมฺเม เอณิมิโค, วาตมิโค, ปสทมิโค, กุรุงฺคมิโค, มิคมาตุโก, โรหิตมิโคติ เอเตสํเยว จมฺมานิ วฏฺฏนฺติ, อญฺเญสํ ปน –

มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;

เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติฯ (มหาว. อฏฺฐ. 259);

ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉาฯ น เกวลญฺจ เอเตเยว, เยสํ ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต ฐเปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหิํสสสพิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘‘วาฬมิคา’’ตฺเวว เวทิตพฺพาฯ เอเตสญฺหิ สพฺเพสํ จมฺมํ น วฏฺฏติฯ ตาลีสปตฺตนฺติ สุทฺธํ ตมาลปตฺตํ, อญฺเญน มิสฺสํ ปน วฏฺฏติฯ ติณวากโจเฬสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิฯ กิํ ปเนตฺถ พิพฺโพหเน วิย นิสีทิตุญฺจ นิปชฺชิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ น เกวลญฺเจทเมวาติ อาห ‘‘ปมาณปริจฺเฉโทปิ เจตฺถ นตฺถี’’ติ, ‘‘เอตฺตกเมว กาตพฺพ’’นฺติ ภิสิยา ปมาณนิยโมปิ นตฺถีติ อตฺโถฯ มญฺจภิสิปีฐภิสิภูมตฺถรณภิสิจงฺกมนภิสิปาทปุญฺฉนภิสีติ เอตาสํ ปน อนุรูปโต สลฺลกฺเขตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน ปมาณํ กาตพฺพํฯ อนฺโต สํเวลฺลิตฺวา พทฺธนฺติ ยถา เวมชฺฌํ สํขิตฺตํ โหติ, เอวํ มชฺเฌ สุฏฺฐุ เวเฐตฺวา พทฺธํฯ

เย อฏฺฐ มาสาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อวสฺสิกสงฺเกตา’’ติ เอตสฺเสว วิวรณํ ‘‘วสฺสานมาสาติ เอวํ อปญฺญาตา’’ติ, อปฺปติตา อปฺปสิทฺธาติ อตฺโถฯ ‘‘อสญฺญิตา’’ติปิ ปาโฐ, ตตฺถ อวิญฺญาตาติ อตฺโถฯ อฏฺฐ มาสาติ จตฺตาโร เหมนฺติกา, จตฺตาโร คิมฺหิกา มาสาติ อฏฺฐ มาสาฯ โอวสฺสกมณฺฑเปติ สาขามณฺฑปปทรมณฺฑปานํ ยตฺถ กตฺถจิ โอวสฺสเก มณฺฑเปฯ ยตฺถาติ เยสุ ชนปเทสุฯ