เยภุยฺเยน ปคุณคนฺถํ ภณนฺตสฺสาติ สเจ เอกคาถาย เอโก ปาโท นาคจฺฉติ, อวเสสา อาคจฺฉนฺติ, อยํ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺโถ นามฯ เอเตน นเยน สุตฺเตปิ เวทิตพฺโพ, ตํ ภณนฺตสฺสฯ โอสาเรนฺตสฺส จาติ ปริสามชฺเฌ สุตฺตํ อุจฺจาเรนฺตสฺส จฯ

ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา

อิธ ‘‘ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา อวเสโส อนุปสมฺปนฺโน นามา’’ติ (ปาจิ. 52) วจนโต ติรจฺฉานคโตปิ อนุปสมฺปนฺโนเยว, โส จ โข น สพฺโพ, เมถุนธมฺมาปตฺติยา วตฺถุภูโตวาติ อาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ ตสฺส จ ปริจฺเฉโท เมถุนธมฺมาปตฺติยา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ทิรตฺตติรตฺตนฺติ เอตฺถ ทิรตฺตวจเนน น โกจิ วิเสสตฺโถ ลพฺภติ, เกวลํ โลกโวหารวเสน พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาย, มุขารุฬฺหตาย เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา รตฺตีนนฺติ ปน วจนตฺถมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, นิรนฺตรติรตฺตทสฺสนตฺถํ วา ทิรตฺตคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สหเสยฺยนฺติ เอกโต เสยฺยํฯ เสยฺยาติ จ กายปฺปสารณสงฺขาตํ สยนมฺปิ วุจฺจติ ‘‘สยนํ เสยฺยา’’ติ กตฺวา, ยสฺมิํ เสนาสเน สยนฺติ, ตมฺปิ ‘‘สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา’’ติ กตฺวาฯ ตทุภยมฺปิ อิธ สามญฺเญน, เอกเสสนเยน วา คหิตนฺติ อาห ‘‘สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ยํ เสนาสนํ อุปริ ปญฺจหิ ฉทเนหิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 51), อญฺเญน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนาปิ สพฺพเมว ปริจฺฉนฺนํ, ภูมิโต ปฏฺฐาย ยาว ฉทนํ อาหจฺจ, อนาหจฺจาปิ วา สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปากาเรน วา อญฺเญน วา เกนจิ อนฺตมโส วตฺเถนาปิ ปริกฺขิตฺตํ, อิทํ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพปริจฺฉนฺนํ นามฯ ยสฺส ปน อุปริ พหุตรํ ฐานํ ฉนฺนํ, อปฺปํ อจฺฉนฺนํ, สมนฺตโต จ พหุตรํ ปริกฺขิตฺตํ, อปฺปํ อปริกฺขิตฺตํ, อิทํ เยภุยฺเยน ฉนฺนํ เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺนํ นามฯ ตสฺมิํ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน, เยภุยฺเยน ฉนฺนปริจฺฉนฺเน วาฯ

วิทเหยฺยาติ กเรยฺย, ตญฺจ โข อตฺถโต สมฺปาทนนฺติ อาห ‘‘สมฺปาเทยฺยา’’ติฯ

อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ ‘‘เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ ปวิสิตฺวา กายปฺปสารณสงฺขาตํ เสยฺยํ กปฺเปยฺย วิทเหยฺย สมฺปาเทยฺยา’’ติฯ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพโธ วฑฺฒกิหตฺเถน คเหตพฺโพฯ เอกูปจาโรติ วลญฺชนทฺวารสฺส เอกตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สตคพฺภํ วา จตุสาลํ เอกูปจารํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ วาติ ปุริมปุริมทิวเส ยตฺถ วุฏฺฐํ, ตสฺมิํเยว เสนาสเน วาฯ อญฺญตฺถ วา ตาทิเสติ ยถาวุตฺตลกฺขเณน สมนฺนาคเต อญฺญสฺมิํ ปุพฺเพ อวุฏฺฐเสนาสเน วาฯ เตน วาติ เยน สห ปุริมปุริมทิวเส วุฏฺฐํ, เตน วาฯ อญฺเญน วาติ เยน สห ปุริมปุริมสฺมิํ ทิวเส วุฏฺฐํ, ตโต อญฺเญน วาฯ สงฺเขโปติ สงฺเขปวณฺณนาฯ ยทิ เอวํ วิตฺถาโร กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘วิตฺถาโร ปนา’’ติอาทิฯ

อุปฑฺฒจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทีสูติ อาทิสทฺเทน ‘‘สพฺพจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยน ฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, สพฺพปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, เยภุยฺเยน ปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 53) อฏฺฐกถายํ วุตฺตานํ คหณํฯ ตติยาย รตฺติยา ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา ปุน วสนฺตสฺสาติ ตติยาย รตฺติยา อรุณโต ปุเรตรเมว นิกฺขมิตฺวา อรุณํ พหิ อุฏฺฐาเปตฺวา จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย ปุน วสนฺตสฺสฯ สพฺพจฺฉนฺนสพฺพาปริจฺฉนฺนาทีสูติ เอตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺเน สพฺพอจฺฉนฺเน, เยภุยฺเยน อจฺฉนฺเน เยภุยฺเยน อปริจฺฉนฺเน’’ติ (ปาจิ. 54) ปาฬิยํ อาคตานํ, ‘‘อุปฑฺฒจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน อนาปตฺติ, อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน จูฬกจฺฉนฺเน อนาปตฺติ, จูฬกจฺฉนฺเน จูฬกปริจฺฉนฺเน อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 53) อฏฺฐกถายํ อาคตานญฺจ คหณํฯ

ปฐมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา

มนุสฺสิตฺถิยาติ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยาฯ ‘‘มติตฺถี ปน กิญฺจาปิ ปาราชิกวตฺถุภูตา, อนุปาทินฺนปกฺเข ปน ฐิตตฺตา สหเสยฺยาปตฺติํ น กโรตี’’ติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 55) วทนฺติฯ อทิสฺสมานรูปาหิ ปน ยกฺขิเปตีหิ, เมถุนสฺส อวตฺถุภูตาย จ ติรจฺฉานคติตฺถิยา อนาปตฺติฯ ปฐมทิวเสปีติ ปฐมสฺมิํ วิย สิกฺขาปเท น จตุตฺเถเยว ทิวเส, อถ โข อิธ ปฐมทิวเสปีติ อตฺโถฯ อิมินา อิธ ทิวสปริจฺเฉโท นตฺถีติ ทสฺเสติฯ องฺเคสุ ปน ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ มาตุคาเมน สห นิปชฺชนํ, สูริยตฺถงฺคมนนฺติ ตีณิ องฺคานีติ อยมฺปิ วิเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา

ฉปฺปญฺจวาจาหีติ ฉหิ ปญฺจหิ วาจาหิฯ วาจาปริจฺเฉโท ปเนตฺถ กถํ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อุตฺตริ ฉปฺปญฺจวาจาหี’’ติอาทิฯ สพฺพตฺถาติ สุตฺเต, อฏฺฐกถายญฺจฯ สเจ อฏฺฐกถํ, ธมฺมปทํ, ชาตกาทิวตฺถุํ วา กเถตุกาโม โหติ, ฉปฺปทมตฺตเมว กเถตุํ วฏฺฏติฯ ปาฬิยา สทฺธิํ กเถนฺเตน เอกํ ปทํ ปาฬิโต, ปญฺจ อฏฺฐกถาโตติ เอวํ ฉ ปทานิ อนติกฺกมิตฺวาว กเถตพฺโพฯ ปุริเสนาติ มนุสฺสปุริเสนฯ เตนาห ‘‘มนุสฺสวิคฺคหํ คเหตฺวา ปนา’’ติอาทิฯ

ติกปาจิตฺติยนฺติ มาตุคาเม มาตุคามสญฺญิเวมติกอมาตุคามสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิฯ อญฺญสฺส วา มาตุคามสฺสาติ เอกสฺส มาตุคามสฺส เทเสตฺวา นิสินฺเน ปุน อาคตสฺส อญฺญสฺส มาตุคามสฺส, เอวํ ปน เอกาสเน นิสินฺเนน มาตุคามสตสฺสาปิ เทเสตุํ วฏฺฏติ ฯ ‘‘วิญฺญุมนุสฺสิตฺถิยา’’ติ วจนโต อวิญฺญิตฺถิยาปิ เทสยโต อนาปตฺติฯ อิริยาปถปริวตฺตาภาโวติ อตฺตโน วา มาตุคามสฺส วา อิริยาปถปริวตฺตาภาโวฯ กปฺปิยการกสฺสาภาโวติ วิญฺญุสฺส กปฺปิยการกสฺสาภาโว, ทุติยานิยเต วุตฺตลกฺขณสฺส มนุสฺสสฺส อภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ กิริยากิริยนฺติ เอตฺถ อุตฺตริ ฉปฺปญฺจวาจาหิ ธมฺมเทสนา กิริยา, กปฺปิยการกสฺส อคฺคหณํ อกิริยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ