เมนู

9. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา

อุปสมฺปชฺชนฺติอาทีสุ วิยาติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. 508) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ อุทฺธริตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปชฺช’’นฺติ อุทฺธฏํฯ ตทิห นิทสฺสนํ กตํฯ อาทิสทฺเทน ปน ‘‘อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติอาทีนํ (ปาจิ. 111, 115) สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อุปคนฺตฺวาติ อุปสทฺทสฺสตฺถมาหฯ วสิตฺวาติ อกฺขณฺฑํ วสิตฺวาฯ ‘‘เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺฐมฺปิ จ ตสฺส ต’’นฺติ วจนโต ‘‘อิมสฺส…เป.… อิมินา สมฺพนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิมสฺสาติ ‘‘อุปวสฺส’’นฺติ ปทสฺสฯ วินยปริยาเยน อรญฺญลกฺขณํ อทินฺนาทานปาราชิเก อาคตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘คามา วา อรญฺญา วา’’ติ อนวเสสโต อวหารฏฺฐานปริคฺคเหน ตทุภยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขเมว คจฺฉตีติฯ อิธ ปน สุตฺตนฺตปริยาเยน ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) อาคตํ อารญฺญกํ ภิกฺขุํ สนฺธายฯ น หิ โส วินยปริยายิเก อรญฺเญ วสนฺโต ‘‘อารญฺญโก ปนฺถเสนาสโน’’ติ (ม. นิ. 1.61) สุตฺเต วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ อาคตเมว ลกฺขณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพปจฺฉิมานิ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปมาณํฯ ชิยาย ปน อาโรปิตาย จตุหตฺถปมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ คามสฺสาติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺสฯ อินฺทขีลโตติ อุมฺมารโตฯ ปริกฺเขปารหฏฺฐานโตติ ปริยนฺเต ฐิตฆรสฺส อุปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ปฐมเลฑฺฑุปาตโตฯ กิตฺตเกน มคฺเคน มินิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิหารสฺสาปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺตรา มินิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ โจรานํ นิวิฏฺโฐกาสาทิทสฺสเนนาติ อาราเม, อารามูปจาเร จ โจรานํ นิวิฏฺโฐกาสาทิทสฺสเนน การเณนฯ อาทิสทฺเทน ภุตฺโตกาสฏฺฐิโตกาสนิสินฺโนกาสนิปนฺโนกาสานํ คหณํฯ โจเรหิ มนุสฺสานํ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโตติ อาราเม, อารามูปจาเร จ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโตฯ

อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ อนฺตเร อนฺตเร ฆรานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อนฺตรฆรํ, คาโม, ตสฺมิํ ฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อารญฺญกสฺสา’’ติอาทิฯ ตญฺจาติ นิกฺขิปนญฺจฯ ‘‘มหาปวารณาย ปวาริโต โหตี’’ติ อิทํ วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา วุฏฺฐภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน ปวารณาย องฺคภาวํฯ เตเนว หิ พฺยติเรกํ ทสฺเสนฺเตน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.653-654) วุตฺตํ ‘‘สเจ ปจฺฉิมิกาย วา อุปคโต โหติ ฉินฺนวสฺโส วา, นิกฺขิปิตุํ น ลภตี’’ติฯ กตฺติกมาโส นาม ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมา, ตาว เอกูนตฺติํส รตฺตินฺทิวาฯ เอว-สทฺเทน กตฺติกมาสโต ปรํ น ลภตีติ ทสฺเสติฯ

อูนปฺปมาเณ ตาว อรญฺญลกฺขณาโยคโต น ลภตุ, กสฺมา คาวุตโต อติเรกปฺปมาเณ น ลภตีติ อาห ‘‘ยตฺร หี’’ติอาทิฯ นิมนฺติโต ปน อทฺธโยชนมฺปิ โยชนมฺปิ คนฺตฺวา วสิตุํ ปจฺเจติ, อิทมปฺปมาณํฯ สาสงฺกสปฺปฏิภยเมว โหตีติ สาสงฺกญฺเจว สปฺปฏิภยญฺจ โหติฯ เอว-สทฺเทน อนาสงฺกอปฺปฏิภเยหิ องฺคยุตฺเตปิ เสนาสเน วสนฺโต นิกฺขิปิตุํ น ลภตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺตาวตา ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา อกฺขณฺฑํ กตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ยํ คามํ โคจรคามํ กตฺวา ปญฺจธนุสติกปจฺฉิเม อารญฺญกเสนาสเน วิหรติ, ตสฺมิํ คาเม จีวรํ ฐเปตฺวา สกลกตฺติกมาสํ ตสฺมิํเยว เสนาสเน เตน จีวเรน วินา วตฺถุํ อนุชานิตฺวา อิทานิ วิหารโต อญฺญตฺถ วสนฺตสฺส ฉารตฺตํ วิปฺปวาสํ อนุชานนฺโต ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทิมาหฯ อสมาทานจารญฺหิ อตฺถตกถินา เอว ลภนฺติ, เนตเรติ เอตฺถ อิทมฺปิ การณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพนฺติ โย ภิกฺขุ วิหาเร วสนฺโต ตโต อญฺญตฺถ คมนกิจฺเจ สติ อนฺตรฆเร จีวรํ นิกฺขิปติ, เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน ฉารตฺตปรมํ วิปฺปวสิตพฺพํ, ฉ รตฺติโย ตมฺหา วิหารา อญฺญตฺถ วสิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺหิ ภทนฺเตน พุทฺธทตฺตาจริเยน

‘‘ยํ คามํ โคจรํ กตฺวา, ภิกฺขุ อารญฺญเก วเส;

ตสฺมิํ คาเม ฐเปตุํ ตํ, มาสเมกํ ตุ วฏฺฏติฯ

‘‘อญฺญตฺเถว วสนฺตสฺส, ฉารตฺตปรมํ มตํ;

อยมสฺส อธิปฺปาโย, ปฏิจฺฉนฺโน ปกาสิโต’’ติฯ

เตเนวาห ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยาติ ฉารตฺตโต อุตฺตริ ตสฺมิํ เสนาสเน สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺฐาเปยฺยา’’ติอาทิฯ ตถา อสกฺโกนฺเตนาติ คตฏฺฐานสฺส ทูรตาย เสนาสนํ อาคนฺตฺวา สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺเตนฯ เอวมฺปิ อสกฺโกนฺเตน ตตฺเรว ฐิเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพํ ‘‘อติเรกจีวรฏฺฐาเน ฐสฺสตี’’ติฯ วสิตฺวาติ อรุณํ อุฏฺฐาเปตฺวาฯ ภิกฺขุสมฺมุติ อุโทสิตสิกฺขาปเท วุตฺตาวฯ

เสสนฺติ ‘‘อญฺญตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺตี’’ติอาทิกํฯ ตตฺถ หิ องฺเคสุ ยํ รตฺติวิปฺปวาโส จตุตฺถมงฺคํ, ตํ อิธ ฉารตฺตโต อุตฺตริ วิปฺปวาโส โหตีติ อยเมว วิเสโสฯ

สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา

นนุ จายํ สงฺฆสฺส ปริณโต, น ปริจฺจตฺโต, อถ กถํ สงฺฆสนฺตโก โหตีติ อาห ‘‘โส หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสติ ลาโภฯ เอเกน ปริยาเยนาติ ปริณตภาวสงฺขาเตน เอเกน ปริยาเยนฯ ‘‘ลภิตพฺพ’’นฺติ อิมินา ลาภสทฺทสฺส กมฺมสาธนมาหฯ จีวราทิวตฺถุนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺตมโส จุณฺณปิณฺฑมฺปิ ทนฺตกฏฺฐมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปิฯ ปริณตนฺติ สงฺฆสฺส นินฺนํ สงฺฆสฺส โปณํ สงฺฆสฺส ปพฺภารํ หุตฺวา ฐิตนฺติ อตฺโถฯ เยน ปน การเณน โส ปริณโต โหติ, ตํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสฺสาม กริสฺสามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺตโน ปริณาเมนฺตสฺสาติ ‘‘อิทํ มยฺหํ เทหี’’ติ สงฺฆสฺส ปริณตภาวํ ญตฺวา อตฺตโน ปริณาเมตฺวา คณฺหนฺตสฺสฯ ปโยเคติ ปริณามนปฺปโยเคฯ เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณามิกํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํฯ

สงฺฆเจติยปุคฺคเลสูติ เอตฺถ จ อนฺตมโส สุนขํ อุปาทาย โย โกจิ สตฺโต ‘‘ปุคฺคโล’’ติ เวทิตพฺโพฯ อญฺญสงฺฆาทีนนฺติ อญฺญสงฺฆเจติยปุคฺคลานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สงฺฆสฺส ปริณตํ อญฺญสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา, เจติยสฺส ปริณตํ อญฺญสฺส เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา, ปุคฺคลสฺส ปริณตํ อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติฯ

อิทานิ อนาปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริณตสญฺญิโน’’ติอาทิมาหฯ ปริณเต, อปริณเต จ อปริณตสญฺญิโน จาติ สมฺพนฺโธ, ปริณเต, อปริณเต จาติ อุภยตฺถาปิ อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ปริณเต อปริณตสญฺญี อตฺตโน ปริณาเมติ, อนาปตฺติฯ อปริณเต อปริณตสญฺญี อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. 660)ฯ เทยฺยธมฺโมติ จตฺตาโร ปจฺจยาฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ปฏิสงฺขารํ วา ลเภยฺย, จิรฏฺฐิติโก วา อสฺส, ยตฺถ วา ปน ตุมฺหากํ จิตฺตํ ปสีทติ, ตตฺถ เทถา’’ติ (ปารา. 661) วจนานํ คหณํฯ