นิทานวณฺณนา

‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ…เป.… ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํฯ เอตฺเถว ยาวตติยานุสาวนกถาวสาเน อถ โข อุทฺเทสกาเล ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํฯ ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทินา นเยน อาคตํฯ อุโปสถกฺขนฺธเกปิ เอวเมว อาคตํฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตํ ปจฺฉา อาคตสุตฺเตน วิรุชฺฌติฯ ตสฺมา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ เอวํ น วิรุชฺฌตีติ เอเกฯ กถํ? ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํฯ ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทินา สุอุทฺทิฏฺฐํ โหตีติ เอตํ อุทฺเทสลกฺขณํ อิธาปิ ขนฺธเกปิ วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน อวุตฺตมฺปิ อาเนตฺวา คเหตพฺพํฯ กสฺมา? อิธ นิทานํ น ทสฺสิตํ, อุทฺเทโส อุทฺเทสกาเล อุทฺทิสิตพฺพลกฺขณสฺส ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ อปิจ ‘‘นิทานุทฺเทโส’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา นิทานุทฺเทสํ ทสฺเสตุกาโมปิ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ ปาฐวเสน อาคตํ นิทานํ นิฏฺฐาเปตฺวา อุปริ อฏฺฐกถาวเสน โยเชตพฺพํ ปาฬิํ อิธ โยเชตฺวา ‘‘ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ…เป.… ธารยามี’’ติ นิทานปาฬิํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปุน ‘‘ตตฺถ นิทานุทฺเทโส’’ติ อุทฺธฏปทวเสน สงฺเขปโต นิทานุทฺเทสลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา เอวํ อุปริ จ ขนฺธเก จ, อถ โข อุทฺเทสกาเล ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํฯ ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทิ นิทานุทฺเทโสว ทสฺสิโต, น นิทานํฯ

สวนาณตฺติวจนนฺติ เอตฺถ สงฺฆนวกตเรน วตฺตุํ อยุตฺตนฺติ เจ? ยุตฺตเมวฯ ‘‘ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน เอวํ วตฺตพฺพ’’นฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา ภควโตว อาณตฺติ, น อุทฺเทสกสฺสฯ อิธ นวกตรวเสน วุตฺตํฯ เถโรปิ ปน อุทฺทิสิตุํ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เถราธิกํ ปาติโมกฺข’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมินา สุตฺเตน นวกตโร น ลภตีติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ยถา จตุวคฺเคน ฐเปตฺวา อุปสมฺปทาปวารณาอพฺภานานิ สพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ ‘‘อติเรกวีสติวคฺเคน อิมํ นาม กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อวตฺวา อติเรกวจนตฺตา อญฺญํ อตฺถํ สูเจติ, กิํ ตนฺติ ‘‘จตุวคฺคาทินา’’ติอาทิฯ ตญฺหิ เตหิ เอว สิทฺธํฯ

กถํ? จตุวคฺเคน อุปสมฺปทาปวารณา…เป.… วีสติวคฺเคน น กิญฺจิ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตีติฯ เอตฺถ ‘‘ทสวคฺเคน อพฺภานกมฺมมตฺตํ ฐเปตฺวา’’ติ วทนฺเตน จตุปญฺจวคฺเคน กรณียานิปิ ทสวคฺเคน กาตุํ อนุญฺญาตานิฯ ตสฺมา อติเรเกน วฏฺฏตีติ ทีปิตํ, ‘‘ฐเปตฺวา’’ติ วจเนน อูนตเรน น วฏฺฏตีติ ทีปิตเมวฯ ตสฺมา น วตฺตพฺพํ อติเรกวีสติวคฺโคติ เจ? วตฺตพฺพเมวฯ จตุปญฺจวคฺเคน กตฺตพฺพํ ฉสตฺตอฏฺฐนววคฺเคน กาตพฺพนฺติ จ, ทสวคฺเคน กาตพฺพํ เอกาทสทฺวาทส…เป.… เอกูนวีสติวคฺเคน กาตพฺพนฺติ จ ทีปิตํฯ อูนตเรน น วฏฺฏตีติ ทีปิตํ ปากฏโตฯ สพฺพปฺปกาเรน ปน อติเรกวีสติอนติเรกวีสติวคฺเค วุตฺเตปิ ทีปิตํ โหตีติ วชิรพุทฺธิตฺเถเรน ลิขิตํฯ อิโต ปฏฺฐาย ‘‘ลิขิต’’นฺติ วุตฺเต วชิรพุทฺธิตฺเถเรนาติ คเหตพฺพํฯ

สเจ อนุโปสเถปิ วฏฺเฏยฺย, ‘‘อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ น วเทยฺย, ยสฺมา อนุโปสเถ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘อชฺชุโปสโถ’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอวา’’ติ อวธารณํ ตโต ปรํ ปวารณาทิวสสฺส นตฺถิตาย กตํฯ อุทฺธํ ปกติอุโปสเถ วุตฺเตน ปกติจาริตฺเตน สทฺธิํ อิทมฺปิฯ

‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ สมฺพนฺธิตฺวา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ วุตฺตตฺตาติ เจ? วตฺตพฺพเมวฯ กสฺมา? ติวิธสมฺปตฺติ นาม นิมิตฺตสมฺปตฺติ, ปริสาสมฺปตฺติ, กมฺมวาจาสมฺปตฺตีติอาทิํ วตฺวา ‘‘นิมิตฺตสมฺปตฺติ นาม ปพฺพตนิมิตฺตํ, ปาสาณนิมิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, น นิมิตฺเตน นิมิตฺตสมฺพนฺธนํ วุตฺตํฯ อปิจ ‘‘ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ สมฺปโยคงฺเคสุ ทสฺเสตฺวา ปุน ตเมว ปหานงฺเคสุ ทสฺเสตุํ ‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ สมฺพนฺธิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ นทิสมุทฺทชาตสฺสเรสุ สมฺมตสีมาโต กมฺมานิ น วิปชฺชนฺติ อุทกุกฺเขปสีมตฺตาติ ‘‘วิปตฺติสีมาโย นามา’’ติ กสฺมา วุตฺตาติ เจ? เสสลกฺขณานิ สมฺปาเทตฺวา นทิยํ สีมาย พทฺธาย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สีมาคตตฺตา ปุน ตํ นทิํ อนฺโต กตฺวา ตฬาเก กเต สเจ ตสฺสา สีมาย กมฺมํ กาตุํ วฏฺเฏยฺย, สีมาโต กมฺมานิ น วิปชฺเชยฺยุํฯ ยสฺมา ปน เอวํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘อุทกุกฺเขปสีมตฺตา’’ติ วุตฺตํ อการณํฯ

วีสติวคฺคกรณียตฺตา สงฺฆกมฺมสฺส กมฺมารเหน สทฺธิํ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํ, สุขนิสชฺชาวเสน นิสีทิตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ปริมณฺฑลากาเรน นิสีทิตุ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ติโยชนํ อติกฺกมิตฺวาติ มชฺเฌ ฐตฺวา ทิยฑฺฒํ กตฺวา ติโยชนํฯ

โกณโต หิ โกณํ ติโยชนํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติญฺจ อาปชฺชติ, สีมา จ อสีมา โหติฯ กิตฺเตตฺวาติ นิมิตฺตานิ สมฺปนฺนานิปิ อญฺญมญฺญนามวิปริยาเยน, อนิมิตฺตานํ นาเมหิ จ กิตฺเตตฺวาติ อตฺโถฯ

ราสิกตํ ปํสุปิ รุกฺเขสุ ชาเตสุ สุทฺธปํสุปพฺพโต โหติฯ คุฬปิณฺฑปริมาโณ ถูลตาย, น ตุลคณนายฯ ภูมิยํ ปติฏฺฐิโต’’ติ อิมินา กุฏสราวาทีสุ โรปิตํ ปฏิกฺขิปติ, ตโต อปเนตฺวา ปน ตงฺขณมฺปิ ภูมิยํ โรปิโต วฏฺฏติฯ นวมูลสาขานิคฺคมนํ ปน อการณํฯ ขนฺธํ ฉินฺทิตฺวา โรปิเต ปน เอตํ ยุชฺชติฯ สูจิทณฺฑกปฺปมาโณ กนิฏฺฐงฺคุลิปริมาณมตฺโตฯ ‘‘อฏฺฐงฺคุลุพฺเพโธ’’ติ อิมินา อุพฺเพโธ ปริจฺฉินฺโน โหติ, ‘‘โควิสาณมตฺโต’’ติ อิมินา ปริณาโหฯ ‘‘เอวํ สนฺเตปิ โควิสาณปริณาเห ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ตสฺมา ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ วฏฺฏติ เอวาติ วทนฺติฯ

ชาตสฺสเร ปริปุณฺณเมว อุทกํ นิมิตฺตูปคํ ทิสฺวา อปริปุณฺณํ อนฺตรา ฐิติภูตํ ‘‘ชาตสฺสเร สมฺมตา’’ติ วุตฺตํ วิปตฺติํ น อาปชฺชตีติ ‘‘นทิยา สมฺมตา, สมุทฺเท สมฺมตา, ชาตสฺสเร สมฺมตา’’ติ เอตฺถาปิ โลณี น คหิตาฯ พทฺธสีมํ วา นทิสมุทฺทชาตสฺสเร วา อโนกฺกมิตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘นทิยา วา, ภิกฺขเว, สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา’’ติ (มหาว. 147) เอตฺถาปิ น คหิตาฯ ตสฺมา โลณี น อพทฺธสีมาติ เจ? อพทฺธสีมาวฯ ‘‘โยปิ นทิํ วา สมุทฺทํ วา ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทเกน กโต โสพฺโภ เอตํ ลกฺขณํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ ชาตสฺสโรเยวา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตตฺตา ชาตสฺสรคฺคหเณน คหิตาติ ตตฺถ ตตฺถ อวุตฺตาฯ ‘‘ยาวติกา ตสฺมิํ คามเขตฺเต’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺญมฺปิ คามํ อนฺโต กตฺวา สมานสํวาสกสีมาสมฺมนฺนนกาเล ตสฺมิํ คาเม ภิกฺขู อาคจฺฉนฺตุ วา มา วา, วฏฺฏติฯ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมนฺนนกาเล อาคนฺตพฺพเมวฯ

อคมนปเถสูติ เอตฺถ เอกทิวเสน คนฺตฺวา ปจฺจาคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺฐาเนติ วทนฺติ, พทฺธสีมาภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ

‘‘สมนฺตา อุทกุกฺเขปา’’ติ วุตฺตตฺตา สพฺพทิสาสุ คเหตพฺพเมวาติ เจ? ยโต ลพฺภติ, ตโต คเหตพฺโพ ‘‘ยสฺมิํ ปเทเส ปกติวีจิโย โอตฺถริตฺวา สณฺฐหนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย กปฺปิยภูมิ, ตตฺถ ฐตฺวา อุโปสถาทิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ อนุพนฺโธ อฑฺฒมาโส อนฺวฑฺฒมาโส, อฑฺฒมาสสฺส วา อนุฯ โย ปน เกนจิ อนฺตมโส ติรจฺฉาเนนปิ ขณิตฺวา อกโตติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปิ กมฺมํ โกเปตี’’ติ วุตฺตตฺตา อติกฺกมิตฺวา ฐิโต น โกเปตีติ ทีปิตเมว โหตีติ อุปติสฺสตฺเถโร, ตํ ปน ‘‘ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อญฺโญ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย ฐเปตพฺโพ’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติฯ สมนฺตปาสาทิกายญฺหิ ‘‘อญฺญํ ตตฺตกํเยวา’’ติ ปทํ นตฺถิฯ ตสฺมา ตสฺสาธิปฺปาโย ปริเยสิตพฺโพฯ อนฺโตอุทกุกฺเขปสีมาย อุปจารตฺถาย ฐปิตํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เถเรน อญฺญถา ปปญฺจิตฺวา ลิขิตํฯ

‘‘สภาควตฺถุนา ลหุกาปตฺติ’’นฺติ วุตฺตตฺตา สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ เจ? น วฏฺฏติ เทสนาคามินิํ สนฺธาย อิธ วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา เอว สมุจฺจยกฺขนฺธเก ‘‘สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนสฺส ปน สนฺติเก อาวิกาตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ อาวิกโรติ, อาปตฺติ อาวิกตา โหติ, ทุกฺกฏา ปน น มุจฺจตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 102) วุตฺตํฯ ยถา สงฺเฆน ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… ปฏิกริสฺสตี’’ติ วตฺวา อุโปสถํ กาตุํ ลภติ, เอวํ ตีหิ ทฺวีหิปิ อญฺญํ สุทฺธํ ปสฺสิตฺวา ‘‘ปฏิกริสฺสามา’’ติ วตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เอเกนาปิ ‘‘ปริสุทฺธํ ลภิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏตีติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘สามนฺโต ภิกฺขุ เอวมสฺส วจนีโยติ เอตฺถ สภาโค เอว วตฺตพฺโพฯ วิสภาคสฺส หิ วุจฺจมาเน ภณฺฑนกลหสงฺฆเภทาทีนิปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตสฺส อวตฺวา อิโต วุฏฺฐหิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพติ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตสฺส อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา วฏฺฏตีติ ทีปิตเมวฯ ‘‘ยทา อญฺญํ สุทฺธํ ภิกฺขุํ อนาปตฺติกํ ปสฺสิสฺสติ, ตทา ตสฺส สนฺติเก’’ติ วุตฺตตฺตา ลหุกสฺเสว อนุญฺญาตตฺตา สมุจฺจยกฺขนฺธเก วุตฺตตฺตา สภาคสงฺฆาทิเสสํ ปน ญตฺติยา อาโรเจตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ

เทวพฺรหฺมา ปน ‘‘ติรจฺฉานคโต’’ติ ปทํ ฐเปตฺวา เยน เกนจิ ปเทน อสงฺคหิตาปิ อิมินา สงฺคหิตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ยสฺส อุปสมฺปทา ปฏิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘จาตุมาสินิยํ ปน ปวาริตานํ สนฺติเก อนุปคเตน วา ฉินฺนวสฺเสน วา วุฏฺฐวสฺเสน วา’’ติ อวตฺวา ‘‘อนุปคเตน วา ฉินฺนวสฺเสน วา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ วุฏฺฐวสฺโส ปน ตสฺมิํ กาเล อนุปคตตฺตา ‘‘อนุปคโต’’ติ สงฺขฺยํ คโตติฯ สพฺพาย วุฏฺฐิตาย สพฺเพ วุฏฺฐหิตฺวา คเต สนฺนิปาเตตุํ น สกฺกา, เอกจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ปาริสุทฺธิํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ กสฺมา? ญตฺติํ ฐเปตฺวา กตฺตพฺพสงฺฆกมฺมาภาวา วคฺคํ น โหตีติฯ ปวารณายปิ เอเสว นโยฯ อยญฺเหตฺถ วิเสโส – สเจ ปุริมิกาย อุปคเตหิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา โถกตรา เจว โหนฺติ สมสมา จ, สงฺฆปวารณาย จ คณํ ปูเรนฺติ, สงฺฆปวารณาวเสน ญตฺติ ฐเปตพฺพาติฯ ‘‘เอโกว ภิกฺขุ โหติ…เป.… อญฺเญสํ อนาคตภาวํ ญตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อธิฏฺฐานุโปสถํ สีมํ ปวิสิตฺวา กาตุํ น สกฺกาติ วทนฺติฯ

‘‘กิํ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติ อิทํ น ญตฺติํ ฐเปตฺวา วตฺตพฺพํฯ ตญฺหิ ญตฺติโต ปุเรตรเมว กรียติฯ ตสฺมา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, กิํ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยาติฯ ตถาปิ น วตฺตพฺพํฯ น หิ ตํ ญตฺติยา อนฺโต กรียตีติฯ เอวํ สนฺเต เนตํ วตฺตพฺพนฺติ อาปชฺชติ ปโยชนาภาวาติ เจ? น, ยถาคตฏฺฐาเน เอว วตฺตพฺพโต, ปรปทาเปกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทํ ปุพฺพกิจฺจํ อกตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต สงฺโฆ, ปุคฺคโล วา ฐปนกฺเขตฺตาติกฺกเม อาปชฺชติฯ ตสฺมิญฺหิ เขตฺเต อติกฺกนฺเต สมฺมชฺชนาทิกรเณ อาปตฺติโมกฺโข น โหติ อุโปสถกมฺมโต ปุพฺเพ กตฺตพฺพกมฺมากรณปจฺจยตฺตา ตสฺสา อาปตฺติยาฯ น สา กมฺมปริโยสานาเปกฺขา เอตฺถาคตสมฺปชานมุสาวาทาปตฺติ วิย, ตสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสโก ภิกฺขุ ‘‘ปาริสุทฺธิํ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติ วตฺตุกาโม ปฐมเมว ปาริสุทฺธาปาริสุทฺธิปจฺจยํ ปุพฺพกิจฺจํ สราเปติฯ ตญฺหิ กตํ ปาริสุทฺธิปจฺจโย โหติ, อกตํ อปาริสุทฺธิปจฺจโยฯ เตเนว อุภยาเปกฺขาธิปฺปาเยน กตํ, น กตนฺติ อวตฺวา ‘‘กิํ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’มิจฺเจวาหฯ

ตตฺถ อกตปกฺเข ตาว ปาริสุทฺธิอาโรจนกฺกมนิทสฺสนตฺถํ ปรโต ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ จ, กตปกฺเข ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ จ วกฺขติฯ

‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตูหิ ภิกฺขูหิ สนฺนิปติตฺวา’’ติ จ, ‘‘อุโปสถกรณตฺถํ สนฺนิปติเต สงฺเฆ พหิ…เป.… อเทนฺเตน ฉนฺโท ทาตพฺโพ’’ติ จ วทนฺติฯ อสนฺนิปติเตปิ ปน วฏฺฏติฯ อิทญฺหิ ฉนฺททานสมยทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อุโปสถกรณตฺถํ สนฺนิปติเต สงฺเฆ พหิ อุโปสถํ กตฺวา อาคตสฺส กตฺตพฺพาการทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ ปธานฆรวาสิโน ปธานฆรํ ปวิสิตุกามา อตฺตโน สภาคภิกฺขูนํ ฉนฺทํ ทตฺวา สเจ สงฺโฆ สนฺนิปตติ, ‘‘มยฺหํ ฉนฺโท อาโรเจตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปธานฆรํ ปวิสนฺติฯ อยํ สีหฬทีเป ปโยโคฯ อาโรเจนฺเตน ปน สนฺนิปติเต อาโรเจตพฺพํฯ ปญฺจสุ ภิกฺขูสุ เอกสฺมิํ วิหาเร วสนฺเตสุ เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธิํ อาหริตฺวา จตุนฺนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อนุญฺญาตตฺตา สนฺนิปติเต ฉนฺโท คเหตพฺโพ อาโรเจตพฺโพติ วจนํ นิรตฺถกํ วิยฯ ‘‘เถยฺยสํวาสโก ปฏิชานาตีติ (มหาว. 165) วจนโต สามเณเรน อาหฏาปิ วฏฺฏติฯ กมฺมํ น โกเปตี’’ติ จ, ‘‘สเจ ปุพฺเพ ฉนฺทํ ทตฺวา พหิสีมาคโต ปุน ปวิสติ, ปจฺฉา ฉนฺทคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺส ปโยโค สีมาสมฺมุติวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘ฉนฺททาเน ติกฺขตฺตุํ วจเน อิทํ ปโยชนํ – ปฐมํ สมคฺคภาวํ, ทุติยํ ปจฺฉา วิธาตพฺพภาวํ, ตติยํ ฉนฺทหารกสฺส ทุกฺกฏโมจนํ ทีเปตี’’ติ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค 164) จ ลิขิตํฯ พิฬาลสงฺขลิกาพทฺธาว โหติ อนฺโตเคเห เอว สมฺปโยชนตฺตา, ยถา สา น กตฺถจิ คจฺฉติ, ตถา สาปิ น กตฺถจิ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ อิตรถา วิเสสนํ นิรตฺถกํ โหตีติ อาจริเยน คหิตํฯ

‘‘น หิ ตํ อกตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุพฺเพ ทสฺสิตตฺตา ‘‘อิทมฺปิ หิ อุภย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? เสสานิ เถเรน อาณตฺเตน กาตพฺพานิ ทสฺสิตานิ, อิเม ปน ทฺเว เถเรน วา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา ญตฺติฏฺฐปนเกน วา เยน วา เตน วา กาตพฺพานีติ จ, สมฺมชฺชนาทีนิ ตตฺถ ตตฺถ ตาทิสานิ ปโยชนานิ นิปฺผาเทนฺติ, อิเม ปน ทฺเว ตตฺถ ตตฺถ น กิญฺจิ กมฺมํ สาเธนฺติ, ตสฺมา ‘‘กิํ อิมินา’’ติ อวตฺวา กาตพฺพเมวาติ ทสฺเสตุญฺจ ‘‘อิทมฺปิ หิ อุภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

‘‘อายสฺมนฺตานํ ปาเท วนฺทตี’’ติ คณวเสน วตฺวา ปุคฺคลวเสน น วุตฺตํ เตน อาโรเจตพฺพสฺส อญฺญสฺส อภาวาฯ

สงฺฆสฺส อุทฺทิฏฺฐํ โหตีติ สงฺเฆน อุทฺทิฏฺฐํ โหตีติ อตฺโถฯ สมคฺคสฺส หิ สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ สมคฺคภาวสฺส กายสามคฺคิการณตฺตา นตฺถิ โทโสติ เจ? ตํ น, อุทฺเทเสปิ สวเนปิ สมคฺคภาวสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาฯ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ หิ อิมินา จิตฺตสามคฺคิํ ทีเปติ สวเน สพฺเพหิ เอกีภูตภาวโตฯ

สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ อนาทริยวเสน อาปชฺชนฺโต เอว อลชฺชี โหติ, น อิตโรติฯ อาปตฺติํ ปริคูหตีติ เอตฺถ ลชฺชาย ปริคูหนฺโต อลชฺชี น โหติ, ‘กิํ อิมินา’ติ อนาทริยวเสน ปริคูหนฺโต โหตี’’ติ จ ลิขิตํฯ

‘‘สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธาน’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘ฉนฺน’’นฺติ วตฺตพฺพนฺติ เจ? สตฺตนฺนเมวาติ วตฺตพฺพํฯ ปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโน หิ สเจ อตฺตโน สาปตฺติกภาวํ ปกาเสติ, สงฺฆสฺส จ อุโปสโถ สมฺปชฺชติ, ตสฺส จ คิหิภาเวน วา สามเณรภาเวน วา สุทฺธิ โหตีติฯ

เอกจฺเจ อาจริยา นาม ธมฺมภาริโก กิร อาจริโยฯ กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ เจ? ยาวตติยานุสาวนา นาม ติกฺขตฺตุํ วจนํฯ ตถา ปาเฐ อนาคตตฺตา เกวลํ ‘‘ยาวตติยํ อนุสาวิต’’นฺติ ปทเมว ทิสฺวา ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘สเจ อาปตฺติํ อาปนฺนา, อาวิกโรถา’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพ’’นฺติ อิทมฺปิ ตเมวตฺถํ ทีเปติฯ ‘‘ตุณฺหีภาเวน โข ปนายสฺมนฺเต ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามี’’ติ อิทมฺปิ ตเมวาติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํ กิรฯ

อปเรติ อตฺถทสฺสิตฺเถโร กิรฯ เอตํ สนฺธายาติ เอตฺถ ‘‘สกิมฺปิ อนุสาวิต’’นฺติ ปทสฺส วจเนน ติกฺขตฺตุํ อนุสาวนา กาตพฺพาติ เอตฺตกเมว ทีปิตํ วิย ทิสฺสติฯ

อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ กถํ วิญฺญายตีติ เจ? ‘‘อยเมตฺถ อาจริยปรมฺปราภโต วินิจฺฉโย’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘สรมาเนนา’’ติ อิมินา สมฺปชานมุสาวาทสฺส สจิตฺตกตฺตํ ทสฺเสติฯ สงฺฆมชฺเฌ วาติอาทิ ลกฺขณวจนํ กิรฯ สงฺฆุโปสถกรณตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ เจ นิสินฺโน, ตสฺมิํ สงฺฆมชฺเฌ อาวิกาตพฺพาฯ คณุโปสถกรณตฺถญฺเจ คณมชฺเฌ นิสินฺโน, ตสฺมิํ คณมชฺเฌฯ เอกสฺเสว สนฺติเก เจ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กตฺตุกาโม, ตสฺมิํ เอกปุคฺคเล อาวิกาตพฺพาติ, เอเตน น เกวลํ สงฺฆมชฺเฌ เอวายํ มุสาวาโท สมฺภวติ, อถ โข เอตฺถ วุตฺตลกฺขเณน อสติปิ ‘‘ปาริสุทฺธิํ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติอาทิวิธาเน คณุโปสเถปิ สาปตฺติโก หุตฺวา อุโปสถํ กตฺตุกาโม อนาโรเจตฺวา ตุณฺหีภูโตว เจ กโรติ, อยํ สมฺปชานมุสาวาทาปตฺติํ อาปชฺชตีติ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิกรณโต ลกฺขณวจนํ กิเรตนฺติ วุตฺตนฺติ ตกฺกิกาฯ อญฺญถา ‘‘คณมชฺเฌ วา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ อาโรจนาธิปฺปายวเสน วุตฺตนฺติ อาจริยสฺส ตกฺโกฯ อาโรเจนฺโต หิ ‘‘สงฺฆสฺส อาโรเจมี’’ติ อธิปฺปาเยน อาวิกโรนฺโต สงฺฆมชฺเฌ อาวิกโรติ นาม, อุภโตปสฺเส นิสินฺนานํ อาโรเจนฺโต คณมชฺเฌ อาวิกโรติ นาม, ‘‘เอกสฺเสว อาโรเจสฺสามี’’ติ อธิปฺปาเยน อาวิกโรนฺโต เอกปุคฺคเล อาวิกโรติ นามฯ สเจปิ เวมติโก โหติ…เป.… ปฏิกริสฺสามีติ เอวํ กเต ยาว เวมติโก โหติ, ตาว สภาคาปตฺติํ ปฏิคฺคเหตุํ ลภติ, อญฺเญสญฺจ กมฺมานํ ปริสุทฺโธ นาม โหติฯ ปุน นิพฺเพมติโก หุตฺวา เทเสตพฺพํ วา น วาติ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺฐกถายํ อตฺถิ, เทสิเต ปน โทโส นตฺถิฯ ตถา อิโต วุฏฺฐหิตฺวา ตํ อาปตฺติํ ปฏิกริสฺสามีติ เอตฺถ จ สกลสงฺเฆ สภาคาปตฺติํ อาปนฺเน, เวมติเก จาติ ลิขิตํ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค 169-170)ฯ

นิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาราชิกกณฺฑํ

1. ปฐมปาราชิกวณฺณนา

อิธ ปน ฐตฺวา สิกฺขาปทานํ กมเภโท ปกาเสตพฺโพฯ กถํ – สพฺพสิกฺขาปทานํ ยถาสมฺภวํ เทสนากฺกโม, ปหานกฺกโม, ปฏิปตฺติกฺกโม, อุปฺปตฺติกฺกโมติ จตุพฺพิโธ กโม ลพฺภติฯ ตตฺถ ภควตา ราชคเห ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานนฺเตน ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส โย เทสนากฺกโม อนุญฺญาโต, ตํ เทสนากฺกมํ อนุกฺกมนฺโตว มหากสฺสโป ปฐมํ ปาราชิกุทฺเทสํ ปุจฺฉิ, ตทนนฺตรํ สงฺฆาทิเสสุทฺเทสํ, ตทนนฺตรํ อนิยตุทฺเทสํ, ตทนนฺตรํ วิตฺถารุทฺเทสํฯ ตทนนฺตรํ ภิกฺขุนิวิภงฺคญฺจ เตเนว อนุกฺกเมน ปุจฺฉิฯ ตโต ปรํ ตโย อาปตฺติกฺขนฺเธ สงฺคเหตุํ วินา คณนปริจฺเฉเทน เสขิยธมฺเม ปุจฺฉิฯ อาปตฺติกฺขนฺเธ สภาคโต ปฏฺฐาย ปุจฺฉนฺโต วีสติขนฺธเก ปุจฺฉิฯ นิทานุทฺเทสนฺโตคธานํ วา สรูเปน อนุทฺทิฏฺฐานํ ปุจฺฉนตฺถํ ขนฺธเก ปุจฺฉิฯ เอเตน ขนฺธเก ปญฺญตฺตา ถุลฺลจฺจยาปิ สงฺคหิตา โหนฺติฯ ปุจฺฉิตานุกฺกเมเนว อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร พฺยากาสิฯ อยเมตฺถ เทสนากฺกโมฯ อุภโตวิภงฺคขนฺธกโต ปน อุจฺจินิตฺวา ตทา ปริวาโร วิสุํ ปาฬิ กโต, อิมเมว วจนํ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘เอเตเนว อุปาเยน ขนฺธกํ ปริวาเรปิ อาโรปยิํสู’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคอีติกถา)ฯ อปิจ ปาฬิยํ ‘‘เอเตเนว อุปาเยน อุภโตวิภงฺเค ปุจฺฉิฯ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ อายสฺมา อุปาลิ วิสฺสชฺเชสี’’ติ (จูฬว. 439) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ตสฺมา เถโร อุภโตวิภงฺเค เอว ปุจฺฉิฯ วิสฺสชฺชนฺโต ปน อายสฺมา อุปาลิ นิรวเสสํ ทสฺเสนฺโต ขนฺธกปริวาเร อนฺโต กตฺวา เทเสสิฯ คณสชฺฌายกาเล ปน ตทา ขนฺธกปริวารา วิสุํ ปาฬิ กตาติ อยเมตฺถ เทสนากฺกโมฯ

ยทิ เอวํ นิทานุทฺเทโส ปฐมเทสนาติ เจ? น, อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. 133) ‘‘ยานิ มยา ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิ, ตานิ เนสํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชาเนยฺย’’นฺติ วจนโต, ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ (มหาว. 134) วจนโต จฯ