เมนู

เอเตเนว อุปาเยน ‘‘เกนจิ ภิกฺขุนา โกจิ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหตี’’ติอาทิกํ วิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ

อญฺญภาคิยสิกฺขํ โย, เนว สิกฺขติ ยุตฺติโต;

คจฺเฉ วินยวิญฺญูหิ, อญฺญภาคิยตํว โสฯ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 408);

อญฺญภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

สหิตสฺสาติ กายจิตฺเตหิ เอกีภูตสฺสฯ เตนาห ‘‘จิตฺเตน จ สรีเรน จ อวิยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ อสฺสาติ ‘‘สมคฺคสฺสา’’ติ ปทสฺสฯ สมานสํวาสโกติ สมาโน เอกูโปสถาทิเภโท สํวาโส อสฺสาติ สมานสํวาสโก, ลทฺธินานาสํวาสเกน วา กมฺมนานาสํวาสเกน วา วิรหิโตฯ กายสามคฺคิทานโตติ กาเยน, กายสฺส วา สามคฺคิยา สหิตภาวสฺส ทานโต, เตสุ เตสุ สงฺฆกมฺเมสุ หตฺถปาสูปคมนโตติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ นามายํ ภิชฺเชยฺยาติ อยํ สงฺโฆ เกน นุ โข อุปาเยน วคฺโค ภเวยฺยฯ วายาเมยฺยาติ อุสฺสาหํ กเรยฺย, ปกฺขํ ปริเยเสยฺย, คณํ พนฺเธยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน ผลํ กโรตีติ กรณํ, ยํ กิญฺจิ การณํ, อธิกํ กรณนฺติ อธิกรณํ, วิเสสการณํ, วิเสสการณญฺจ สงฺฆเภทสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เภทนสฺสา’’ติอาทิฯ เภทกรวตฺถุวเสน อฏฺฐารสวิธนฺติ –

‘‘อิธุปาลิ ภิกฺขู อธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ ทีเปนฺติ, ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ ทีเปนฺติฯ อวินยํ ‘วินโย’ติ ทีเปนฺติ, วินยํ ‘อวินโย’ติ ทีเปนฺติฯ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน ‘ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติ, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน ‘อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติฯ อนาจิณฺณํ ตถาคเตน ‘อาจิณฺณํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติ, อาจิณฺณํ ตถาคเตน ‘อนาจิณฺณํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติฯ

อปญฺญตฺตํ ตถาคเตน ‘ปญฺญตฺตํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติ, ปญฺญตฺตํ ตถาคเตน ‘อปญฺญตฺตํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติฯ อนาปตฺติํ ‘อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติ, อาปตฺติํ ‘อนาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติฯ ลหุกํ อาปตฺติํ ‘ครุกา อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติ, ครุกํ อาปตฺติํ ‘ลหุกา อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติฯ สาวเสสํ อาปตฺติํ ‘อนวเสสา อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติ, อนวเสสํ อาปตฺติํ ‘สาวเสสา อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติฯ ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ‘อทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺติ, อทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ‘ทุฏฺฐุลฺลา อาปตฺตี’ติ ทีเปนฺตี’’ติ (จูฬว. 352) –

เอวํ กมฺมกฺขนฺธเก วุตฺตานํ อฏฺฐารสนฺนํ เภทกรณานํ วเสน อฏฺฐารสวิธํฯ การณญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ เอตฺถ วสตีติ ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ธมฺมวินยภาสิตา-จิณฺณปญฺญตฺติกา ทุกา;

อาปตฺติลหุทุฏฺฐุลฺล-สาวเสสทุกานิ จฯ

‘‘เอตานฏฺฐารส ‘เภท-กรวตฺถู’ติ วุจฺจเร;

วิปลฺลาสคหิตานิ, วาทมูลูปนิสฺสยา’’ติฯ

ปคฺคยฺหาติ ปคฺคหิตํ อพฺภุสฺสิตํ ปากฏํ กตฺวาฯ ติฏฺเฐยฺยาติ ยถาสมาทินฺนํ, ยถาปคฺคหิตเมว จ กตฺวา อจฺเฉยฺยฯ ยสฺมา ปน เอวํ ปคฺคณฺหตา, ติฏฺฐตา จ ตํ ทีปิตญฺเจว อวินิสฺสฏฺฐญฺจ โหติ, ตสฺมา ‘‘ทีเปยฺย เจว นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺย จา’’ติ วุตฺตํฯ กีว ทูเร สุตฺวา คนฺตฺวา อวทนฺตานํ ทุกฺกฏนฺติ อาห ‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทนา’’ติอาทิฯ ปิ-สทฺโท เจตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, ตสฺส ‘‘อฑฺฒโยชนมตฺต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘อฑฺฒโยชนมตฺต’’นฺติ อิมินา เอกวิหาเร วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทีเปติฯ ‘‘คนฺตฺวา’’ติ อิมินา ทูตํ วา ปณฺณํ วา เปเสตฺวา วทโตปิ อาปตฺติโมกฺโข นตฺถิ, สยเมว ปน คนฺตฺวา ‘‘ครุโก โข, อาวุโส, สงฺฆเภโท, มา สงฺฆเภทาย ปรกฺกมี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.411) นิวาเรตพฺโพติ ทีเปติฯ

สมาคจฺฉตูติ เอกีภวตุฯ เอกีภาโว จ สมานลทฺธิวเสน โหตีติ อาห ‘‘เอกลทฺธิโก โหตู’’ติฯ เอกา ลทฺธิ คหณํ อสฺสาติ เอกลทฺธิโก, เอกทิฏฺฐิโกติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺญสมฺปตฺติยาติ อญฺญมญฺญสฺส สมานทิฏฺฐิจิตฺตตาสงฺขาตาย สมฺปตฺติยาฯ

‘‘อญฺญมญฺญสฺส คุณลาภาทิกาย สมฺปตฺติยา’’ติ เกจิฯ อสมคฺโค หิ วิสุํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, พหิสีมายํ วา อนุปริเวณิยํ วาติ น เอกุทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘เอกโต ปวตฺตปาติโมกฺขุทฺเทโสติ อตฺโถ’’ติฯ อปฺปฏินิสฺสชฺชโต ทุกฺกฏนฺติ วิสุํ วิสุํ วทนฺตานํ คณนาย ทุกฺกฏํฯ สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพนฺติ ยาวตติยํ สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพํ, ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมตี’’ติอาทินา (ปารา. 413) ปทภาชเน วุตฺตาหิ ญตฺติจตุตฺถาหิ ตีหิ สมนุภาสนกมฺมวาจาหิ กมฺมํ กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เภทาย ปรกฺกเมยฺยา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา เภทนสํวตฺตนิกสฺส อธิกรณสฺส สมาทาย ปคฺคณฺหนโต ปุพฺเพปิ ปกฺขปริเยสนาทิวเสน สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺตสฺส สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติภาวโต ‘‘โสตฺถิภาโว ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ วุตฺตํฯ

กิญฺจาปิ ภิกฺขุนี สงฺฆํ น ภินฺทติ, อปิจ โข เภทาย ปรกฺกมตีติ ‘‘สาธารณปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺตสฺส ญตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยา จ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห ‘‘สมนุภาสนกมฺเม’’ติอาทิฯ ตญฺจ ทุกฺกฏํ เต จ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ยญฺจ ญตฺติปริโยสาเน ทุกฺกฏํ อาปนฺโน, เย จ ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย, ตา ติสฺโสปิ อาปตฺติโย ลิงฺคปริวตฺเตน อสาธารณาปตฺติโย วิย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติฯ สเจ ปนสฺส ญตฺติปริโยสาเน ลชฺชิธมฺโม โอกฺกมติ, สํวโร อุปฺปชฺชติ, ตํ ปฏินิสฺสชฺชติ, ญตฺติยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจติฯ อถ ตํ น ปฏินิสฺสชฺชติ, เภทาย ปรกฺกมติ เจว เภทนสํวตฺตนิกํ อธิกรณํ สมาทาย ปคฺคยฺห ติฏฺฐติ จ, ญตฺติทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ปฐมกมฺมวาจาย ถุลฺลจฺจเย ปติฏฺฐาติฯ เอส นโย อิตรกมฺมวาจายมฺปิฯ อสมนุภาสิยมานสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺสาปิ สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺสาปิ ญตฺติโต ปุพฺเพ วา ญตฺติกฺขเณ วา ญตฺติปริโยสาเน วา ปฐมาย วา อนุสฺสาวนาย ทุติยาย วา ตติยาย วา ยาว ยฺย-การํ น สมฺปาปุณาติ, ตาว ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติฯ เตนาห ‘‘อสมนุภาสิยมานสฺส จา’’ติอาทิฯ

เอตฺถ ปน (ปารา. อฏฺฐ. 2.416) ‘‘เทวทตฺโต สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิ, ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ (ปริ. 17) ปริวาเร อาคตตฺตา เทวทตฺโต อาทิกมฺมิโก, โส จ โข สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนสฺเสว, น อปฺปฏินิสฺสชฺชนสฺสฯ น หิ ตสฺส ตํ กมฺมํ กตํฯ กถมิทํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? สุตฺตโตฯ ตถา หิ ‘‘อริฏฺโฐ ภิกฺขุ คทฺธพาธิปุพฺโพ ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาย น ปฏินิสฺสชฺชิ, ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ ปริวาเร อาคตตฺตา อริฏฺฐสฺส กมฺมํ กตนฺติ ปญฺญายติ, น ตถา เทวทตฺตสฺสฯ อถาปิสฺส กเตน ภวิตพฺพนฺติ โกจิ อตฺตโน รุจิมตฺเตน วเทยฺย, ตถาปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชเน อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติ นาม นตฺถิฯ น หิ ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺตสฺส อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตโต อนาปตฺติ นาม ทิสฺสติฯ ยมฺปิ อริฏฺฐสิกฺขาปทสฺส ปทภาชเน อนาปตฺติยํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ โปตฺถเกสุ ลิขิตํ, ตํ ปมาทลิขิตํ, ปมาทลิขิตภาโว จ ตสฺส ‘‘ปฐมํ อริฏฺโฐ ภิกฺขุ โจเทตพฺโพ, โจเทตฺวา สาเรตพฺโพ, สาเรตฺวา อาปตฺติํ อาโรเปตพฺโพ’’ติ (จูฬว. 65) เอวํ กมฺมกฺขนฺธเก อาปตฺติโรปนโต เวทิตพฺโพฯ

อิธ เภทาย ปรกฺกมเน อาทิกมฺมิกสฺส เทวทตฺตสฺส ยสฺมา ตํ กมฺมํ น กตํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.416), ตสฺมาสฺส อาปตฺติเยว น ชาตาฯ สิกฺขาปทํ ปน ตํ อารพฺภ ปญฺญตฺตนฺติ กตฺวา ‘‘อาทิกมฺมิโก’’ติ วุตฺโตฯ อิติ อาปตฺติยา อภาวโตเยวสฺส อนาปตฺติ วุตฺตาฯ สา ปเนสา กิญฺจาปิ ‘‘อสมนุภาสิยมานสฺสา’’ติ อิมินาว สิทฺธาฯ ยสฺมา ปน อสมนุภาสิยมาโน นาม ยสฺส เกวลํ สมนุภาสนํ น กโรนฺติ, โส วุจฺจติ, น อาทิกมฺมิโกฯ อยญฺจ เทวทตฺโต อาทิกมฺมิโกเยวฯ ตสฺมา ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปารา. 416) วุตฺตํฯ เอเตเนว อุปาเยน ฐเปตฺวา อริฏฺฐสิกฺขาปทํ สพฺพสมนุภาสนาสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐานโต สมนุภาสนสมุฏฺฐานํฯ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ กายวิการํ วา วจีเภทํ วา อกโรนฺตสฺเสว ปน อาปชฺชนโต อกิริยํฯ ‘‘นปฺปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ สญฺญาย อภาเวน มุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺขํฯ ‘‘นปฺปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ ชานนจิตฺเตเนว สจิตฺตกํ

สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. เภทานุวตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา

ตสฺเสวาติ เภทาย ปรกฺกมนฺตสฺเสวฯ โขติ นิปาตมตฺตํฯ ปนาติ วิเสเส นิปาโตฯ ยํ วจนํ สมคฺเคปิ วคฺเค อวยวภูเต กโรติ ภินฺทติ, ตํ กลหการกวจนํ อิธ ‘‘วคฺค’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘วคฺคํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ วทนฺตี’’ติฯ อสามคฺคิปกฺเข ภวา อสามคฺคิปกฺขิยา, กลหการกา, เตสํ วจนํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ, อสามคฺคิปกฺเข วา ภวํ วจนํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํฯ ‘‘น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรตี’’ติ อิทํ นิคฺคหวเสน กตฺตพฺพํ กมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ, อุพฺพาหิกาทิกมฺมํ ปน พหูนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติเยวฯ ธมฺมวาทีติ ภูตวาทีฯ วินยวาทีติ วูปสมวาทีฯ ชานาติ โนติ เอตฺถาปิ ‘‘ฉนฺทญฺจ รุจิญฺจา’’ติ อิทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อมฺหากํ ฉนฺทาทีนิ ชานาตี’’ติฯ ภาสตีติ เอตฺถ ‘‘โน’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปริณาเมน ยุชฺชติฯ เตนาห ‘‘เอวํ กโรมาติ อมฺเหหิ สทฺธิํ ภาสตี’’ติฯ ‘‘เอต’’นฺติ อิมินา ตสฺส กมฺมํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ อาห ‘‘ยํ โส กโรตี’’ติอาทิฯ โสติ สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺโตฯ สเมตายสฺมนฺตานนฺติ เอตฺถ ‘‘จิตฺต’’นฺติ อชฺฌาหริตพฺพนฺติ อาห ‘‘อายสฺมนฺตานํ จิตฺต’’นฺติฯ วุตฺตสทิสาเยวาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา อญฺญภาคิยสิกฺขาปทฏฺฐกถาย วณฺณนายํ (กงฺขา. อฏฺฐ. อญฺญภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตเมวฯ

เภทานุวตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ