7. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

มหนฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ตํ มหลฺลกํฯ โย จ ยํ คณฺหาติ, โส ตสฺส อตฺถีติ อาห ‘‘มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถีติ มหลฺลโก’’ติฯ โส จ มหนฺตภาโว เกน, กุโต จาติ อาห ‘‘สสามิกภาเวนา’’ติอาทิฯ น เกวลํ สสามิกภาเวเนวาติ อาห ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสามิโก วุจฺจตี’’ติ (ปารา. 367) เอตฺตกเมว ปทภาชเน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, อาวาโสฯ มาติกายํ ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘อยํ วา โส มหานาโค’’ติอาทีสุ วิย อวธารณตฺโถฯ

โกสมฺพิยนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.365) เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส อารามโปกฺขรณิอาทีสุ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ โกสมฺพรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา ตํ ‘‘โกสมฺพี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ‘‘กุสุมฺพสฺส นาม อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตา’’ติ เอเกฯ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภาติ โย อภินิกฺขมนกาเล สทฺธิํ นิกฺขนฺโต, ยสฺส จ สตฺถารา ปรินิพฺพานกาเล พฺรหฺมทณฺโฑ (จูฬว. 445) อาณตฺโต, ตํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภฯ เจติยรุกฺขนฺติ จิตฺตีกตฏฺเฐน เจติยํ, ปูชารหานํ เทวฏฺฐานานเมตํ อธิวจนํ, ‘‘เจติย’’นฺติ สมฺมตํ รุกฺขํ เจติยรุกฺขํฯ วตฺถุโน อเทสนาย อาปชฺชนโต ‘‘อกิริยมตฺตโต สมุฏฺฐานภาโว’’ติ วุตฺตํฯ มตฺต-สทฺเทน กิริยโต สมุฏฺฐานตํ ปฏิกฺขิปติฯ เกจิ ปน ‘‘วตฺถุอเทสนาย, กุฏิกรเณน จ สมุฏฺฐานโต กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาตี’’ติ วทนฺติฯ ปมาณนิยมาภาโวว วิเสโสฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

ทูสียตีติ ทุฏฺโฐ, ทูเสติ ปรํ วินาเสตีติ โทโสฯ เตนาห ‘‘ทูสิโต เจวา’’ติอาทิฯ อิทานิ ‘‘ทูสิโต เจว ทูสโก จา’’ติ อิมินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปนฺเน หิ โทเส’’ติอาทิมาหฯ ปกติภาวํ ชหาปิโตติ (สารตฺถ. ฏี. 2.385-386) โสมฺมภาวํ ชหาปิโตติ อตฺโถ, วิการมาปาทิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อาการนานาตฺเตนาติ ทูสิตาการสฺส เจว ทูสกาการสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อาการานํ นานาภาเวนฯ นปฺปติโตติ ปีติสุขาทีหิ น อภิคโต อนุปคโต, น อุปคโตติ อตฺโถฯ โย จ ปีติสุขาทีหิ อนุปคโต, โส เตหิ วชฺชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ปีติสุขาทีหิ วิวชฺชิโต’’ติฯ โย จ เตหิ วชฺชิโต, น โส เตหิ อภิสโฏ นาม โหตีติ อาห ‘‘น อภิสโฏ’’ติ, ปีติสุขาทีหิ น ปตฺถโฏติ อตฺโถฯ นาสฺส มูลนฺติ อมูลกํฯ ตํ ปน อมูลกตฺตํ ยสฺมา โจทกวเสน อธิปฺเปตํ, น จุทิตกวเสน, ตสฺมา ตทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ โจทเกนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยนฺติ ปาราชิกํฯ เอตนฺติ จุทิตกสฺส อาปนฺนานาปนฺนตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

อิทานิ อตฺตนา วุตฺตเมว ทิฏฺฐาทิํ วิวริตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตเถวาติ ‘‘ปสาทโสเตน วา ทิพฺพโสเตน วา’’ติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ปริสงฺกิตํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-386) ปน ติวิธํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ, สุตปริสงฺกิตํ, มุตปริสงฺกิตนฺติฯ ตตฺถ ภิกฺขุญฺจ มาตุคามญฺจ ตถารูเป ฐาเน ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเมหิ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา ปริสงฺกิตํ, อิทํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ นามฯ อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺโนกาเส วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา ทุติยสฺส อตฺถิภาวํ อชานโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปริสงฺกิตํ, อิทํ สุตปริสงฺกิตํ นามฯ ธุตฺเตหิ อิตฺถีหิ สทฺธิํ ปจฺจนฺตวิหาเร มณฺฑเป วา สาลาทีสุ วา ปุปฺผคนฺธมํสสุราทีนิ อนุภวิตฺวา คตฏฺฐานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺเตน ตตฺร เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺฐํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกิตํ, อิทํ มุตปริสงฺกิตํ นามฯ เอวํ ติวิธสฺส ปริสงฺกิตสฺส อภาโว อปริสงฺกิตํฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐสุตมุตวเสน เจตสา อปริสงฺกิต’’นฺติฯ ตญฺจ ปเนตํ ทิฏฺฐาทิกํ น เกวลํ อตฺตโน วาติ อาห ‘‘อตฺตโน วา ปรสฺส วา’’ติฯ ยสฺมา ‘‘ตฺวํ ปณฺฑโก’’ติอาทิวจเนนาปิ โจทยโต อาปตฺติเยว, ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา อญฺญตเรนา’’ติ วุตฺตํฯ