6. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา

สญฺญาจิกาย ปนาติ เอตฺถ สนฺติ อตฺตวาจโก ตติยตฺเถ นิปาโต, ยาจิกาติ ภาวสาธโน, เตสญฺจ มชฺเฌปทโลปสมาโสฯ ปนาติ นิปาตมตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘สยํ ปวตฺติตยาจนา วุจฺจตี’’ติฯ ยา หิ อตฺตนา ปวตฺติตา, สา อตฺตโน นาม โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ นนุ น สกฺกา ยาจนาเยว กุฏิํ กาตุนฺติ อนุโยคํ สนฺธาย ตสฺสาธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สยํ ยาจิตเกหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สยํ ยาจิตเกหีติ ‘‘วาสิํ เทถ, ผรสุํ เทถา’’ติอาทินา (ปารา. 342) สยํ ยาจิตเกหิฯ อุปกรเณหีติ วาสิยาทีหิฯ ปเรน ภณฺฑสามิเกน ‘‘มม อิท’’นฺติ อปริจฺจาคารกฺขณโคปนวเสน ปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตกํ, ปรสนฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มูลจฺเฉทวเสนาติ มูลสฺส ฉินฺทนวเสน, ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวญฺหิ อญฺญาตกอปฺปวาริตฏฺฐานโต ยาจนฺตสฺส อญฺญาตกวิญฺญตฺติยา ทุกฺกฏํฯ ตาวกาลิกํ ปน วฏฺฏตีติ ตาวกาลิกํ กตฺวา ยาจิตุํ วฏฺฏติฯ สกกมฺมํ น ยาจิตพฺพาติ ปาณาติปาตสิกฺขาปทรกฺขณตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘หตฺถกมฺมํ เทถา’’ติ อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาฯ เอวํ ยาจิตา หิ เต ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขุํ อุยฺโยเชตฺวา มิเคปิ มาเรตฺวา อาหเรยฺยุํฯ นิยเมตฺวา ปน ‘‘วิหาเร กิญฺจิ กตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตตฺถ หตฺถกมฺมํ เทถา’’ติ ยาจิตพฺพาฯ ‘‘กุฏิ นาม อุลฺลิตฺตา วา โหติ, อวลิตฺตา วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา วา’’ติ (ปารา. 345) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ‘‘กุฏินฺติ อุลฺลิตฺตาทีสุ อญฺญตร’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุทฺธํ มุขํ ลิตฺตา อุลฺลิตฺตาฯ อนฺโต ลิมฺปนฺตา หิ เอวํ ลิมฺปนฺติฯ อโธ มุขํ ลิตฺตา อวลิตฺตาฯ พหิ ลิมฺปนฺตา หิ เอวํ ลิมฺปนฺติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นามา’’ติอาทิฯ ปิฏฺฐสงฺฆาโฏติ ทฺวารพาหาฯ ‘‘สุธาย วา มตฺติกาย วา’’ติ เอเตน ฐเปตฺวา อิเม ทฺเว เลเป อวเสโส ภสฺมาโคมยาทิเภโท อเลโปติ ทสฺเสติฯ

ยสฺมา ปน สญฺญาจิกาย กุฏิํ กโรนฺเตนาปิ อิธ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘สยํ วา กโรนฺเตน อาณตฺติยา วา การาเปนฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘สยํ วา กโรนฺเตนา’’ติ อิมินา สามตฺถิยโต ลพฺภมานมตฺถมาห, น ตุ ปทตฺถโตฯ

‘‘อาณตฺติยา วา การาเปนฺเตนา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.348-349) ปน ปทตฺถโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ยทิ ปน ‘‘กโรนฺเตน วา การาเปนฺเตน วา’’ติ วเทยฺย, พฺยญฺชนํ วิโลมิตํ ภเวยฺยฯ น หิ การาเปนฺโต กโรนฺโต นาม โหตีติ เอทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นตฺถิ สามี ปติ เอติสฺสาติ อสามิกา, ตํ อสามิกํ, อนิสฺสรนฺติ อตฺโถฯ อนิสฺสรตา เจตฺถ การาปเนนาติ อาห ‘‘กาเรตา ทายเกน วิรหิต’’นฺติฯ อุทฺเทโสติ อุทฺทิสิตพฺโพฯ

ตตฺราติ สามิสฺมิํ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺสา กุฏิยา’’ติฯ ทีฆโสติ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘ทีฆโต’’ติฯ พหิกุฏฺเฏติ กุฏฺฏสฺส พหิ, ถุเสน มิสฺสโก ปิณฺโฑ ถุสปิณฺโฑ, ตสฺส ปริยนฺโต ถุสปิณฺฑปริยนฺโต, เตน, ถุสมิสฺสกมตฺติกาปิณฺฑปริยนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ ถุสปิณฺฑสฺสูปริ เสตกมฺมํ ปน อพฺโพหาริกํฯ อพฺภนฺตเร ภโว อพฺภนฺตริโม, เตนฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ กุฏิยํฯ ปมาณยุตฺโตติ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิปมาโณฯ ‘‘ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. 348) อุกฺกํสโต ปมาณสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘เหฏฺฐิมโกฏิยา จตุหตฺถวิตฺถารา น โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

โสเธตฺวาติ สมตลสีมมณฺฑลสทิสํ กตฺวาฯ ปทภาชเน วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวาติ ‘‘สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย ‘อหํ, ภนฺเต, สญฺญาจิกาย กุฏิํ กตฺตุกาโม อสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ กุฏิวตฺถุโอโลกนํ ยาจามี’’’ติ (ปารา. 349) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวาฯ สงฺเฆน วา สมฺมตาติ ปทภาชนิยํ (ปารา. 350) วุตฺเตน ญตฺติทุติยกมฺเมน, อปโลกนกมฺมวเสน วา สงฺเฆน สมฺมตาฯ วตฺถูติ กุฏิวตฺถุฯ อนารมฺภนฺติ อนุปทฺทวํฯ ปริโต กมติ คจฺฉติ เอตฺถาติ ปริกฺกมนํ, เตน สห วตฺตตีติ สปริกฺกมนํ, สอุปจารนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เตหิ ภิกฺขูหี’’ติอาทิฯ

กิปิลฺลิกาทีนนฺติ เอตฺถ กิปิลฺลิกา (ปารา. อฏฺฐ. 2.353) นาม รตฺตกาฬปิงฺคลาทิเภทา ยา กาจิ, ตา อาทิ เยสํ ตานิ กิปิลฺลิกาทีนิ, เตสํฯ อาทิสทฺเทน อุปจิกาทีนํ สงฺคหณํฯ

อาสโยติ นิพทฺธวสนฏฺฐานํ, โส อาทิ เยสํ เต อาสยาทโย, เตหิฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ นิสฺสิตสฺส คหณํฯ โสฬสหิ อุปทฺทเวหีติ ‘‘กิปิลฺลิกานํ วา อาสโย โหติ, อุปจิกานํ วา อุนฺทูรานํ วา อหีนํ วา วิจฺฉิกานํ วา สตปทีนํ วา หตฺถีนํ วา อสฺสานํ วา สีหานํ วา พฺยคฺฆานํ วา ทีปีนํ วา อจฺฉานํ วา ตรจฺฉานํ วา เยสํ เกสญฺจิ ติรจฺฉานคตานํ ปาณานํ วา อาสโย โหติ, ปุพฺพณฺณนิสฺสิตํ วา โหติ, อปรณฺณอพฺภาฆาตอาฆาตนสุสานอุยฺยานราชวตฺถุหตฺถิสาลาอสฺสสาลาพนฺธนาคารปานาคารสูนรจฺฉาจจฺจรสภาสํสรณนิสฺสิตํ วา โหตี’’ติ (ปารา. 353) เอวํ วุตฺเตหิ โสฬสหิ อุปทฺทเวหิฯ ตตฺถ จ อพฺภาฆาตํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.353) นาม การณาฆรํฯ อาฆาตนํ นาม ธมฺมคนฺธิกาฯ สุสานนฺติ มหาสุสานํฯ สํสรณํ นาม อนิพฺพิชฺฌคมนีโย คตปจฺจาคตมคฺโคฯ

อาวิชฺฌิตุํ สกฺกุเณยฺยตายาติ ฉินฺนตฏาทีนมภาวโต อนุปริยายิตุํ สกฺกุเณยฺยตายฯ เตน ภิกฺขุนาติ กุฏิการเกน ภิกฺขุนาฯ ยาจิเตหีติ ‘‘เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย ‘อหํ, ภนฺเต, สญฺญาจิกาย กุฏิํ กตฺตุกาโม อสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ กุฏิวตฺถุเทสนํ ยาจามี’’’ติ (ปารา. 351) ติกฺขตฺตุํ ยาจิเตหิฯ ญตฺติทุติเยน กมฺเมนาติ –

‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สญฺญาจิกาย กุฏิํ กตฺตุกาโม อสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โส สงฺฆํ กุฏิวตฺถุเทสนํ ยาจติฯ ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน กุฏิวตฺถุํ เทเสยฺยฯ เอสา ญตฺติฯ สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สญฺญาจิกาย กุฏิํ กตฺตุกาโม อสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โส สงฺฆํ กุฏิวตฺถุเทสนํ ยาจติฯ สงฺโฆ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน กุฏิวตฺถุํ เทเสติ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน กุฏิวตฺถุสฺส เทสนา, โส ตุณฺหสฺสฯ ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยฯ เทสิตํ สงฺเฆน อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน กุฏิวตฺถุ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ –

เอวํ ปทภาชเน วุตฺเตน ญตฺติทุติเยน กมฺเมนฯ อาฬวิกา นาม อาฬวิรฏฺเฐ ชาตา ทารกา, เต ปพฺพชิตกาเลปิ ‘‘อาฬวิกา’’ตฺเวว ปญฺญายิํสุฯ เต สนฺธาย วุตฺตํ อาฬวิเก ภิกฺขู’’ติฯ เลเป ฆฏิเตติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.353) อนฺโตเลเป วา อนฺโตเลเปน สทฺธิํ ภิตฺติญฺจ ฉทนญฺจ เอกาพทฺธํ กตฺวา ฆฏิเต, พหิเลเป วา พหิเลเปน สทฺธิํ ฆฏิเตฯ ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ สารมฺภอปริกฺกมนวเสนฯ อุภยวิปนฺนาติ อุภเยหิ เทสนาปมาเณหิ วิปนฺนา วิรหิตา อุภยวิปนฺนา, อเทสิตวตฺถุกา ปมาณาติกฺกนฺตาติ อตฺโถฯ ตสฺมินฺติ ทฺวารพนฺเธ วา วาตปาเน วาฯ เลโป น ฆฏิยตีติ ปุพฺเพ ทินฺนเลโป ทฺวารพนฺเธน วา วาตปาเนน วา สทฺธิํ น ฆฏิยติ, เอกาพทฺธํ หุตฺวา น ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตนฺติ ทฺวารพนฺธํ วา วาตปานํ วา ปรามสติฯ ปฐมเมวาติ เลปกิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตา ทฺวารพนฺธวาตปานานํ ฐปนโต ปุพฺเพเยว, เลปสฺส นิฏฺฐิตกฺขเณเยวาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ภิกฺขุ กุฏิํ กโรติ เทสิตวตฺถุกํ ปมาณิกํ สารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ภิกฺขุ กุฏิํ กโรติ เทสิตวตฺถุกํ ปมาณิกํ อนารมฺภํ อปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 355) ปทภาชนิยํ วุตฺตตฺตา ‘‘เกวลํ สารมฺภายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปฺปกตนฺติ อนิฏฺฐิตํฯ อญฺญสฺส ททโต จาติ อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา ททโต จฯ คุหา นาม อิฏฺฐกคุหา วา สิลาคุหา วา ทารุคุหา วา ภูมิคุหา วาฯ ติณกุฏิ นาม สตฺตภูมิโกปิ ปาสาโท ติณจฺฉทโน ‘‘ติณกุฏิกา’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญสฺสาติ อาจริยสฺส วา อุปชฺฌายสฺส วา สงฺฆสฺส วาฯ วาสาคารํ ฐเปตฺวาติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.364) อตฺตโน วสนตฺถาย วาสาคารํ ฐเปตฺวาฯ อุโปสถาคาราทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ชนฺตาฆรโภชนสาลาอคฺคิสาลานํ คหณํฯ เหฏฺฐิมปมาณสมฺภโวติ จตุหตฺถวิตฺถิณฺณตาฯ อเทสาเปตฺวา กโรโตติ วตฺถุํ อเทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ, ปมาณยุตฺตํ วา กโรโตฯ เอตฺถ จ วตฺถุโน อเทสาปนํ อกิริยาฯ กุฏิกรณํ กิริยาฯ

กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

มหนฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก, ตํ มหลฺลกํฯ โย จ ยํ คณฺหาติ, โส ตสฺส อตฺถีติ อาห ‘‘มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถีติ มหลฺลโก’’ติฯ โส จ มหนฺตภาโว เกน, กุโต จาติ อาห ‘‘สสามิกภาเวนา’’ติอาทิฯ น เกวลํ สสามิกภาเวเนวาติ อาห ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิฯ ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสามิโก วุจฺจตี’’ติ (ปารา. 367) เอตฺตกเมว ปทภาชเน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร, อาวาโสฯ มาติกายํ ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘อยํ วา โส มหานาโค’’ติอาทีสุ วิย อวธารณตฺโถฯ

โกสมฺพิยนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.365) เอวํนามเก นคเรฯ ตสฺส กิร นครสฺส อารามโปกฺขรณิอาทีสุ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ โกสมฺพรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา ตํ ‘‘โกสมฺพี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ‘‘กุสุมฺพสฺส นาม อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตา’’ติ เอเกฯ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภาติ โย อภินิกฺขมนกาเล สทฺธิํ นิกฺขนฺโต, ยสฺส จ สตฺถารา ปรินิพฺพานกาเล พฺรหฺมทณฺโฑ (จูฬว. 445) อาณตฺโต, ตํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภฯ เจติยรุกฺขนฺติ จิตฺตีกตฏฺเฐน เจติยํ, ปูชารหานํ เทวฏฺฐานานเมตํ อธิวจนํ, ‘‘เจติย’’นฺติ สมฺมตํ รุกฺขํ เจติยรุกฺขํฯ วตฺถุโน อเทสนาย อาปชฺชนโต ‘‘อกิริยมตฺตโต สมุฏฺฐานภาโว’’ติ วุตฺตํฯ มตฺต-สทฺเทน กิริยโต สมุฏฺฐานตํ ปฏิกฺขิปติฯ เกจิ ปน ‘‘วตฺถุอเทสนาย, กุฏิกรเณน จ สมุฏฺฐานโต กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาตี’’ติ วทนฺติฯ ปมาณนิยมาภาโวว วิเสโสฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ