เมนู

3. ตติยปาราชิกวณฺณนา

นฺติ สหตฺเถ อุปสคฺโคฯ เตน สทฺธิํ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อาห ‘‘สญฺเจเตตฺวา’’ติอาทิฯ อุสฺสุกฺกวจนนฺติ เอตฺถ อุสฺสุกฺกวจนํ (สารตฺถ. ฏี. 2.172) นาม ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อยญฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโรฯ อิทานิ ‘‘สทฺธิํ เจเตตฺวา’’ติ อิมินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญาย สทฺธิํเยวาติ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญํ อวิชหิตฺวา เอว, ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญุปฺปตฺติยา อนนฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา กถํ เอกกฺขเณ เอกสฺส จิตฺตสฺส อุภยารมฺมณภาโวติ เอทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ญาตปริญฺญาย ทิฏฺฐสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริญฺญาย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา (สารตฺถ. ฏี. 2.172) ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติอาทินา สภาเวน สทฺธิํ เอกกฺขเณ อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย ‘ปาโณ’ติ สญฺญาย สทฺธิํเยว ‘วธามิ น’นฺติ ชานาตี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ น กเถนฺติฯ เอตฺถ จ มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณ’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสาปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เจเตตฺวาติ จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ อภิวิจาเรตฺวา, สนฺนิฏฺฐานํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ

อิทานิ มนุสฺสอตฺตภาวํ อาทิโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กลลโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สทฺธิํ อุปฺปนฺนกลลรูปโต ปฏฺฐายฯ กลลรูปํ นาม อิตฺถิปุริสานํ กายวตฺถุภาวทสกวเสน สมติํส รูปานิ, นปุํสกานํ กายวตฺถุทสกวเสน วีสติฯ ตตฺถ อิตฺถิปุริสานํ กลลรูปํ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ โหติ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํ, ‘กลล’นฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235; วิภ. อฏฺฐ. 26; ปารา. อฏฺฐ. 2.172);

เอวํ ปริตฺตกํ วตฺถุํ อาทิํ กตฺวา ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺโต อตฺตภาโว มนุสฺสวิคฺคโห นามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสเนว วุตฺตํฯ โอปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเยวฯ กลลกาเลปีติ ปฐมสตฺตาเหปิฯ ตตฺถ หิ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา, น ปน สพฺพปฐมํ กลลรูปํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธิํ ติํส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิฯ อยญฺหิ มรณสฺส อโนกาโส นามฯ เภสชฺชสมฺปทาเนนาติ คพฺภปาตนเภสชฺชทาเนนฯ ตโต วา อุทฺธมฺปีติ อพฺพุทเปสิกาลาทีสุปิฯ ชีวิตา วิโยเชยฺยาติ สนฺตติวิโกปนวเสน ชีวิตินฺทฺริยโต อปเนยฺยฯ

อิมสฺส ปนตฺถสฺสาติ ‘‘สญฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ (ปารา. 171) อิมสฺส อตฺถสฺสฯ อาวิภาวตฺถนฺติ ปกาสนตฺถํฯ ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโนฯ ตตฺถ หิ สตฺตปญฺญตฺติฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํฯ รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสตีติฯ ยาย เจตนายาติ ตสฺมิํ ปาเณ ปาณสญฺญิโน กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตาย ยาย เจตนายฯ มโนทฺวาเร ปน ปวตฺตาย วธกเจตนาย ปาณาติปาตภาโว นตฺถิฯ สา เจตนาติ สา ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาย เจตนาย ปวตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.172), สา ตาทิสปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปาณาติปาโตฯ ลทฺธูปกฺกมานิ หิ มหาภูตานิ อิตรภูตานิ วิย น วิสทานีติ สมานชาติกานํ การณํ น โหนฺตีติฯ

ปาณาติปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาณาติปาตีฯ สํสคฺเค อยมีกาโรฯ เตนาห ‘‘วุตฺตเจตนาย สมงฺคิปุคฺคโล’’ติฯ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต ปโยโค สาหตฺถิโกฯ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, โสว นิสฺสคฺคิโยฯ เอวํ อาณตฺติโกวิชฺชามโย มนฺตปริชปฺปนโยโคฯ อิทฺธิมโย กมฺมวิปากชิทฺธิมโยฯ

อิทานิ ยถาวุตฺเตเยว ฉ ปโยเค วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ปโยเคสุฯ สาหตฺถิโกติ เอตฺถ หตฺโถ อุปลกฺขณภาเวน คหิโตติ อาห ‘‘กาเยน วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กาเยนาติ หตฺเถน วา ปาเทน วา มุฏฺฐินา วา ชาณุนา วา เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคนฯ กาเยกเทโส เหตฺถ หตฺถาทิกาโย อวยเว สมุทาโยปจาโร ยถา ‘‘คาโม ทฑฺโฒ’’ติฯ กายปฺปฏิพทฺเธนาติ กายโต อโมจิเตน อสิอาทินา ปหรเณนฯ ปหรณนฺติ กายวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ กาเยน วา สตฺติอาทีนํ, กายปฺปฏิพทฺเธน วา อุสุยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนนฺติ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺถาติ เตสุ สาหตฺถิกนิสฺสคฺคิเยสุ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโตติ อุทฺทิสิตฺวา จ อนุทฺทิสิตฺวา จ ปวตฺติเภเทนฯ อุทฺทิสนํ อุทฺทิโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ อุทฺทิสโก, ปโยโค, ตสฺมิํฯ พชฺฌติ เอเตนาติ พทฺโธ, กมฺมเมว พทฺโธ กมฺมพทฺโธ, ปาณาติปาโตติ อตฺโถฯ อถ วา พนฺธนํ พทฺโธ, กมฺมุนา พทฺโธ กมฺมพทฺโธ, โส อสฺส โหติ, ปาณาติปาตกมฺมมสฺส สิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อุภยตฺถาปีติ อุทฺทิสเก, อนุทฺทิสเก จาติ ทฺวีสุปิฯ ปจฺฉา วา เตเนว โรเคน มรตูติ โยชนาฯ ปหริตกฺขเณเยวาติ มรณาย ปโหนกปฺปหารสฺส ลทฺธกฺขเณเยว กมฺมพทฺโธฯ ยทิ อวสฺสํ เตน มรตีติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปน มรณาธิปฺปาเยน ปหารํ ทตฺวา เตน อมตสฺส ปุน อญฺเญน จิตฺเตน ปหาเร ทินฺเน ปจฺฉาปิ ปฐมปฺปหาเรเนว มรติ, ตทาว กมฺมพทฺโธฯ อถ ทุติยปหาเรน มรติ , นตฺถิ ปาณาติปาโตฯ อุภเยหิ มเตปิ ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมพทฺโธ, อุภเยหิปิ อมเต เนวตฺติ ปาณาติปาโตฯ เอส นโย พหูหิปิ เอกสฺส ปหาเร ทินฺเนฯ ตตฺราปิ หิ ยสฺส ปหาเรน มรติ, ตสฺเสว กมฺมพทฺโธติฯ อาณาปนํ นาม วจีวิญฺญตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ

อิทานิ อิมสฺมิํ อาณตฺติกปโยเค สงฺเกตวิสงฺเกตภาวชานนตฺถํ ฉพฺพิธํ นิยมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อาณตฺติกปโยเคฯ อาณตฺตินิยามกาติ อาณตฺติกปโยคสาธิกาฯ เอเตสุ หิ อวิรชฺฌิเตสุเยว อาณตฺติกปโยโค โหติ, น อญฺญถาติฯ

ปุคฺคโลติ มาเรตพฺโพ ปุคฺคโลฯ เตนาห ‘‘ยํ หี’’ติอาทิฯ อาณาปกสฺส อาปตฺตีติ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณ อาปตฺติ, อาณตฺตสฺส มารณกฺขเณฯ อาณาปโก มุจฺจตีติ อาณตฺตสฺเสว กมฺมพทฺโธ, วตฺถุวิเสเสน ปเนตฺถ กมฺมวิเสโส จ อาปตฺติวิเสโส จ โหตีติฯ ‘‘ปุเรภตฺตํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต ปุเรภตฺตเมว มาเรตีติ ‘‘อชฺช สฺเว’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘ปุเรภตฺตํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต ยทา กทาจิ ปุเรภตฺตํ มาเรติฯ โย ปน ‘‘อชฺช ปุพฺพณฺเห’’ติ วุตฺโต มชฺฌนฺเห วา สายนฺเห วา สฺเว วา ปุพฺพณฺเห มาเรติ, วิสงฺเกโต โหติ, อาณาปกสฺส นตฺถิ กมฺมพทฺโธฯ

ปุพฺพณฺเห มาเรตุํ วายมนฺตสฺส มชฺฌนฺเห ชาเตปิ เอเสว นโยฯ เอเตน นเยน สพฺพกาลปฺปเภเทสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ

เอวํ วตฺถุกาเลสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โอกาสาทีสุ สงฺเกตวิสงฺเกตตํ อติทิสนฺโต ‘‘อิมินา นเยนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โอกาโสติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.174) คาโม วา วนํ วา เคหทฺวารํ วาติ เอวมาทิโกฯ อาวุธนฺติ อสิ วา อุสุ วา สตฺติ วาติ เอวมาทิฯ อิริยาปโถติ มาเรตพฺพสฺส คมนํ วา นิสชฺชา วาติ เอวมาทิฯ กิริยาวิเสโสติ วิชฺฌนํ วา เฉทนํ วา เภทนํ วา สงฺขมุณฺฑกํ วาติ เอวมาทิฯ อิเมสุ ยถา ยถา วธโก อาณตฺโต, ตถา ตถา กเต อาณาปกสฺส อาปตฺติ, อญฺญถา กเต วิสงฺเกโต โหติฯ เตนาห ‘‘อิมินา นเยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สพฺพตฺถาติ โอกาสาทีสุ จตูสุฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ยถาณตฺติวเสเนว, อาณตฺเตน กเต สติ;

อาณาปกสฺส อาปตฺติ, วิสงฺเกโตญฺญถา กเต’’ติฯ

อาณตฺติยํ ปน อยํ วิเสโส – อธิฏฺฐายาติ อธิฏฺฐหิตฺวา อาณาเปติ ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ (ปารา. 174) วุตฺตาย ปาฬิยา ลพฺภตีติ ญาตพฺโพฯ

โอปตนฺติ เอตฺถาติ โอปาโต, อาวาโฏ, ตสฺส ขณนํ โอปาตกฺขณนํฯ อปสฺเสนสํวิธานนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.177) อปสฺเสนสฺส สํวิธานํฯ นิจฺจปริโภโค มญฺโจ วา ปีฐํ วา อปสฺเสนผลกํ วา ทิวาฏฺฐาเน นิสีทนฺตสฺส อปสฺเสนกตฺถมฺโภ วา ตตฺถชาตกรุกฺโข วา จงฺกเม อปสฺสาย ติฏฺฐนฺตสฺส อาลมฺพนรุกฺโข วา อาลมฺพนผลกํ วา, สพฺพมฺเปตํ อปสฺสนียฏฺเฐน อปสฺเสนํ นาม, ตสฺมิํ อปสฺเสเน ยถา อปสฺสยนฺตํ วิชฺฌติ วา ฉินฺทติ วา, ตถา กตฺวา วาสิผรสุสตฺติอารกณฺฏกาทีสุ อญฺญตรสฺส สตฺถสฺส ฐปนนฺติ อตฺโถฯ

อุปนิกฺขิปนํ นาม สมีเป นิกฺขิปนํฯ มนาปสฺส วา อมนาปสฺส วา รูปสฺส อุปหรณํ สมีเป ฐปนํ รูปูปหาโร, อตฺตนา วา ยกฺขเปตาทิเวสํ คเหตฺวา ติฏฺฐนํฯ อาทิสทฺเทน สทฺทูปหาราทีนํ คหณํฯ

เอตฺถาปีติ ถาวรปโยเคปิ ฯ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภโท เวทิตพฺโพ, ยโต ตตฺถปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว กมฺมพทฺโธ โหติฯ อยํ ปน วิเสโส – มูลฏฺเฐน โอปาตาทีสุ ปเรสํ มูเลน วา มุธา วา ทินฺเนสุปิ ยทิ ตปฺปจฺจยา โกจิ มรติ, มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพทฺโธฯ ยทิปิ เตน, อญฺเญน วา ตตฺร โอปาเต วินาเสตฺวา ภูมิสเม กเตปิ ปํสุหารกา วา ปํสุํ คณฺหนฺตา, มูลขณกา วา มูลานิ ขณนฺตา อาวาฏํ กโรนฺติ, เทเว วา วสฺสนฺเต กทฺทโม ชายติ, ตตฺถ จ โกจิ โอตริตฺวา วา ลคฺคิตฺวา วา มรติ, มูลฏฺฐสฺเสว กมฺมพทฺโธฯ ยทิ ปน เยน ลทฺธํ, โส วา อญฺโญ วา วิตฺถตตรํ วา คมฺภีรตรํ วา กโรติ, ตปฺปจฺจยา จ โกจิ มรติ, อุภเยสมฺปิ กมฺมพทฺโธฯ ยถา ตุ มูลานิ มูเลหิ สํสนฺทนฺติ, ตถา ตตฺถ ถเล กเต มุจฺจติฯ เอวํ อปสฺเสนสํวิธานาทีสุปิ ยาว เตสํ ปวตฺติ, ตาว ยถาสมฺภวํ กมฺมพทฺโธ เวทิตพฺโพฯ

วิชฺชาปริชปฺปนนฺติ อาถพฺพณิเกหิ, วิชฺชาธเรหิ จ มนฺตปริชปฺปนํฯ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยาติ สาติสยกมฺมนิพฺพตฺตาย กมฺมวิปาเกน สหชาตาย อิทฺธิยา, กมฺมสฺส วา วิปากภาเวน ชาตาย อิทฺธิยาฯ ปโยชนนฺติ ปวตฺตนํ, กรณนฺติ อตฺโถ, ทาฐาวุธาทีนํ ทาฐาโกฏนาทีนมิว มารณตฺถํ กมฺมวิปากชิทฺธิวิการกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

กมฺมสาธโน วายํ หารกสทฺโท พหุลํวิธาเนน ตตฺถาปิ ณฺวุปจฺจยสฺส สิชฺฌนโตติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ชีวิตหรณกํ, อุปนิกฺขิปิตพฺพํ วา สตฺถเมว หารกนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.172) วิกปฺปทฺวเยน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สตฺถญฺจ ตํ หารกญฺจาติ สตฺถหารก’’นฺติฯ ‘‘หารกสตฺถ’’นฺติ วตฺตพฺเพ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริเยเสยฺยาติ คเวเสยฺยฯ ‘‘ยถา ลภติ, ตถา กเรยฺยา’’ติ อิมินา ปน อธิปฺปายตฺถมาห, ‘‘อุปนิกฺขิเปยฺยา’’ติ อิมินา สิขาปตฺตมตฺถํฯ อิตรถา หิ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส ‘‘อุปนิกฺขิเปยฺยา’’ติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโต น สิยาฯ ปริยิฏฺฐมตฺเตเยวาติ ปริเยสิตมตฺเตเยวฯ ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยาติ อสิํ วา สตฺติํ วา เภณฺฑิํ วา ลคุฬํ วา ปาสาณํ วา สตฺถํ วา วิสํ วา รชฺชุํ วา’’ติ (ปารา. 172) วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทสฺสฯ

พฺยญฺชนานุรูปโต ปริปุณฺณํ กตฺวา อตฺถสฺส อวุตฺตตฺตา ‘‘พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สสติ หิํสตีติ สตฺถํ, สสนฺติ หิํสนฺติ เอเตนาติ วา สตฺถํอาทิสทฺเทน ‘‘สตฺติํ วา’’ติอาทิปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ลคุฬนฺติ มุคฺคโรฯ สตฺถนฺติ วุตฺตาวเสสํ ยํ กิญฺจิ สมุขํ เวทิตพฺพํฯ

โย เอวํ มรตีติ โย สตฺถํ วา อาหริตฺวา, วิสํ วา ขาทิตฺวา, รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา, โสพฺภาทีสุ วา ปติตฺวา, อญฺเญหิ วา อคฺคิปเวสนอุทกปเวสนาทีหิ อุปาเยหิ มรติฯ ‘‘โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยนาติ โส ธนํ วา ลภติ, ยสํ วา ลภติ, สคฺคํ วา คจฺฉติ, ธมฺโม วาสฺส โหตีติ อิมินา นเยนฯ กิมเนน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอเตนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอเตนาติ ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ เอเตน วจเนนฯ นยิธ เอวนฺติ อิธ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิเก น เอวํ, น ปริยายกถาย มุจฺจตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติอาทิฯ

‘‘สตฺถํ วา อาหรา’’ติอาทินาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘วิสํ วา ขาท, รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา กาลํ กโรหิ, โสพฺเภ วา นรเก วา ปปาเต วา ปปตา’’ติอาทิํ (ปารา. 172) สพฺพํ มรณูปายํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ จ นรโก (ปารา. อฏฺฐ. 2.172) นาม ตตฺถ ตตฺถ ผลนฺติยา ภูมิยา สยเมว นิพฺพตฺตา มหาทรี, ยตฺถ หตฺถีปิ ปตนฺติ, โจราปิ นิลียิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ปปาโตติ ปพฺพตนฺตเร วา ถลนฺตเร วา เอกโต ฉินฺโนฯ ปาปเกนาติ ลามเกนฯ ทุชฺชีวิเตนาติ ทุกฺขพหุลตฺตา ทุกฺเขน ชีวิเตนฯ มตํ เต ชีวิตา เสยฺยาติ ตว มรณํ ชีวิตา สุนฺทรตรํฯ จิตฺตมสฺส อตฺถีติ จิตฺโตฯ ตถา มโนฯ อิติ-สทฺโท ‘‘สพฺพมตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, สพฺพํ นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90) วิย นิทสฺสเน ทฏฺฐพฺโพ ยถาวุตฺตสฺส พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานสฺส มรณสฺส นิทสฺสนโตฯ เตเนวาห ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติอาทิฯ

นนุ เจตฺถ ‘‘มโน’’ติ อิทมฺปิ อตฺถโต จิตฺตเมว, อถ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ นายํ จิตฺตสทฺโท ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ (ปารา. 171) วิย วิจิตฺตาทิอตฺโถ, อถ โข วิญฺญาณวจโนติ ตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ อิมินา ปุนรุตฺติโทสาภาวํ ทสฺเสติฯ กถเมตํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘เตเนวสฺสา’’ติอาทิฯ

จิตฺโต นานาปฺปการโก สงฺกปฺโป อสฺสาติ จิตฺตสงฺกปฺโปฯ วิจิตฺตตฺโถ เหตฺถ จิตฺตสทฺโท ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.100) วิยฯ เตนาห ‘‘วิจิตฺตสงฺกปฺโป’’ติฯ เอตฺถาปิ อิติสทฺโท อาหริตพฺโพติ ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ อิมสฺมิํ ปเทปิ อธิการวเสน อิติสทฺโท อาหริตพฺโพฯ อิทญฺหิ ‘‘อิติ จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ เอวํ อวุตฺตมฺปิ อธิการโต วุตฺตเมว โหตีติฯ สงฺกปฺโปติ เจตฺถ ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 7) วิย น วิตกฺกสฺเสว นามํ, อถ โข ตสฺส จ อญฺเญสญฺจาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺกปฺโปติ จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สํวิทหนมตฺตสฺสาติ สญฺญาเจตนาวิตกฺกสงฺขาตสฺส สพฺพสฺส สํวิทหนสฺสฯ สามญฺญตฺโถ เหตฺถ มตฺตสทฺโท ‘‘พฺราหฺมณมตฺตํ โภเชตี’’ติอาทีสุ วิยฯ เตนาห ‘‘ตญฺจ สํวิทหน’’นฺติอาทิฯ อิมินา สํวิทหนํ นาเมตฺถ น วิธานนฺติ ทสฺเสติฯ อธิปฺปาโย นาม วิตกฺโกฯ

อุจฺจาวเจน การเณนาติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172) มหนฺตามหนฺเตน อุปาเยนฯ ตตฺถ มรณวณฺณสํวณฺณเน ตาว ชีวิเต อาทีนวทสฺสนวเสน อวจาการตา, มรเณ วณฺณภณนวเสน อุจฺจาการตา เวทิตพฺพาฯ สมาทปเน ปน มุฏฺฐิชาณุนิปฺโปถนาทีหิ มรณสมาทปนวเสน อุจฺจาการตา, เอกโต ภุญฺชนฺตสฺส นเข วิสํ ปกฺขิปิตฺวา มรณาทิสมาทปนวเสน อวจาการตา เวทิตพฺพาฯ

เอวํ อสาธารณวินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ สาธารณวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เวสาลิย’’นฺติอาทิมาหฯ โอปาตกฺขณนาทีสุ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ สเจปิ ชาตปถวิํ ขณติ, ปาณาติปาตสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํฯ มนุสฺสวิคฺคโห นาคสุปณฺณาทิสทิโส ติรจฺฉานคโต ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห, ยกฺโข จ เปโต จ ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห จ ยกฺขเปตติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหา, เตสํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสติฯ อิทานิ ‘‘อิมินา นเยนา’’ติอาทินา อปสฺเสนสํวิธานาทีสุปิ ยถาวุตฺตอาปตฺติเภทํ อติทิสติฯ สพฺพตฺถาติ อปสฺเสนสํวิธานาทีสุ สพฺเพสุ ปโยเคสุฯ

อิทานิ อนาปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสญฺจิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ

เอตฺถ จ ‘‘อสญฺจิจฺจา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.179) อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ , ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกอุปกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย, ‘‘นมรณาธิปฺปายสฺสา’’ติ อิทํ อุปกฺกมํ ชานนฺตสฺสาปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํฯ เตนาห ‘‘อสญฺจิจฺจา’’ติอาทิฯ อเจเตตฺวาติ อสลฺลกฺเขตฺวา, วิรชฺฌิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

มุสลุสฺสาปนวตฺถุสฺมิํ วิยาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร อาสนํ ปญฺญเปนฺโต มุสเล อุสฺสิเต เอกํ มุสลํ อคฺคเหสิฯ ทุติโย มุสโล ปริปติตฺวา อญฺญตรสฺส ทารกสฺส มตฺถเก อวตฺถาสิฯ โส กาลมกาสิฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป.… กิํจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขูติฯ อสญฺจิจฺจ อหํ ภควาติฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสญฺจิจฺจา’’ติ (ปารา. 180) อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ วิยฯ

วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุสฺมิํ วิยาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ วิสคตํ ปิณฺฑปาตํ ลภิตฺวา ปฏิกฺกมนํ หริตฺวา ภิกฺขูนํ อคฺคการิกํ อทาสิฯ เต ภิกฺขู กาลมกํสุฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป.… กิํจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขูติฯ นาหํ ภควา ชานามีติฯ อนาปตฺติ ภิกฺขุ อชานนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. 181) อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ วิยฯ

เภสชฺชวตฺถุสฺมิํ วิยาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตรา วญฺฌา อิตฺถี กุลูปกํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ‘‘อิงฺฆายฺย เภสชฺชํ ชานาหิ, เยนาหํ วิชาเยยฺย’นฺติฯ ‘สุฏฺฐุ ภคินี’ติ ตสฺสา เภสชฺชํ อทาสิฯ สา กาลมกาสิฯ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป.… อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 187) อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ วิยฯ อิธ อาทิกมฺมิกา อญฺญมญฺญํ ชีวิตา โวโรปิตภิกฺขู, เตสํ อนาปตฺติฯ อวเสสานํ มรณวณฺณสํวณฺณนกาทีนํ อาปตฺติเยวฯ

อถ กถํ ทุกฺขเวทนนฺติ, นนุ ราชาโน โจรํ ทิสฺวา หสมานาปิ ‘‘คจฺฉถ, นํ ฆาเตถา’’ติ วทนฺตีติ? สจฺจํ หสมานา วทนฺติ, โส ปน หาโส เตสํ อญฺญวิสโย, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา ทุกฺขสมฺปยุตฺตาวฯ

วุตฺตญฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘สเจปิ หิ สิริสยนํ อารุฬฺโห รชฺชสมฺปตฺติสุขมนุภวนฺโต ราชา ‘โจโร เทว อานีโต’ติ วุตฺเต ‘คจฺฉถ นํ มาเรถา’ติ หสมาโน ภณติ, โทมนสฺสจิตฺเตเนว ภณตีติ เวทิตพฺโพฯ สุขโวกิณฺณตฺตา, ปน อนุปฺปพนฺธาภาวา จ ทุชฺชานเมตํ ปุถุชฺชเนหี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.179)ฯ

ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา

อนภิชานนฺติ น อภิชานํฯ เยน หิ โย ธมฺโม อธิคโต, โส ตสฺส ปากโฏ โหตีติ อาห ‘‘สกสนฺตาเน’’ติอาทิฯ อุตฺตริมนุสฺสานนฺติ ปกติมนุสฺเสหิ อุตฺตริตรานํ มนุสฺสานํ, อุกฺกฏฺฐมนุสฺสานนฺติ อตฺโถฯ ธมฺมนฺติ มหคฺคตโลกุตฺตรภูตํ อธิคตธมฺมํฯ อถ วา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมฯ มนุสฺสธมฺโม นาม วินา ภาวนามนสิกาเรน ปกติยา มนุสฺเสหิ นิพฺพตฺเตตพฺโพ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโมฯ โส หิ มนุสฺสานํ จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน อิชฺฌนโต เตสํ โส ภาวิตธมฺโม วิย ฐิโตติ ตถา วุตฺโต, มนุสฺสคฺคหณญฺเจตฺถ เตสุ พหุลํ ปวตฺตนโตฯ ฌานาทิกํ ปน ตพฺพิธุรนฺติ ตตุตฺตริ, อิติ อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, ตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สมุทาจรนฺโตติ อาโรเจนฺโตฯ

กิญฺจาปิ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺพาว ปญฺญา ‘‘ญาณ’’นฺติ วุจฺจติ, อิธ ปน มหคฺคตโลกุตฺตราว เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘มหคฺคตโลกุตฺตรปญฺญา ชานนฏฺเฐน ญาณ’’นฺติฯ กิเลเสหิ อารกตฺตา ปริสุทฺธฏฺเฐน อริยนฺติ อาห ‘‘อริยํ วิสุทฺธํ อุตฺตม’’นฺติฯ อริยสทฺโท เจตฺถ วิสุทฺธปริยาโย, น โลกุตฺตรปริยาโยฯ ฌานาทิเภเทติ อาทิสทฺเทน ‘‘วิโมกฺโข, สมาธิ, สมาปตฺติ, ญาณทสฺสนํ, มคฺคภาวนา, ผลสจฺฉิกิริยา, กิเลสปฺปหานํ, วินีวรณตา จิตฺตสฺส, สุญฺญาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. 198) อิเม สงฺคณฺหาติฯ วิญฺญุสฺส มนุสฺสชาติกสฺสาติ อาโรเจตพฺพปุคฺคลนิทสฺสนํฯ เอตสฺส หิ อาโรจิเต อาโรจิตํ โหติ, น เทวพฺรหฺมานํ, นาปิ เปตยกฺขติรจฺฉานคตานนฺติฯ อาโรเจยฺยาติ วเทยฺย, วิญฺญาเปยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ