3. ตติยปาราชิกวณฺณนา

สนฺติ สหตฺเถ อุปสคฺโคฯ เตน สทฺธิํ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อาห ‘‘สญฺเจเตตฺวา’’ติอาทิฯ อุสฺสุกฺกวจนนฺติ เอตฺถ อุสฺสุกฺกวจนํ (สารตฺถ. ฏี. 2.172) นาม ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อยญฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโรฯ อิทานิ ‘‘สทฺธิํ เจเตตฺวา’’ติ อิมินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญาย สทฺธิํเยวาติ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญํ อวิชหิตฺวา เอว, ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญุปฺปตฺติยา อนนฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา กถํ เอกกฺขเณ เอกสฺส จิตฺตสฺส อุภยารมฺมณภาโวติ เอทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ญาตปริญฺญาย ทิฏฺฐสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริญฺญาย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา (สารตฺถ. ฏี. 2.172) ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติอาทินา สภาเวน สทฺธิํ เอกกฺขเณ อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย ‘ปาโณ’ติ สญฺญาย สทฺธิํเยว ‘วธามิ น’นฺติ ชานาตี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ น กเถนฺติฯ เอตฺถ จ มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณ’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสาปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เจเตตฺวาติ จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ อภิวิจาเรตฺวา, สนฺนิฏฺฐานํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ

อิทานิ มนุสฺสอตฺตภาวํ อาทิโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กลลโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สทฺธิํ อุปฺปนฺนกลลรูปโต ปฏฺฐายฯ กลลรูปํ นาม อิตฺถิปุริสานํ กายวตฺถุภาวทสกวเสน สมติํส รูปานิ, นปุํสกานํ กายวตฺถุทสกวเสน วีสติฯ ตตฺถ อิตฺถิปุริสานํ กลลรูปํ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ โหติ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํ, ‘กลล’นฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235; วิภ. อฏฺฐ. 26; ปารา. อฏฺฐ. 2.172);

เอวํ ปริตฺตกํ วตฺถุํ อาทิํ กตฺวา ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺโต อตฺตภาโว มนุสฺสวิคฺคโห นามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสเนว วุตฺตํฯ โอปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเยวฯ กลลกาเลปีติ ปฐมสตฺตาเหปิฯ ตตฺถ หิ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา, น ปน สพฺพปฐมํ กลลรูปํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธิํ ติํส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิฯ อยญฺหิ มรณสฺส อโนกาโส นามฯ เภสชฺชสมฺปทาเนนาติ คพฺภปาตนเภสชฺชทาเนนฯ ตโต วา อุทฺธมฺปีติ อพฺพุทเปสิกาลาทีสุปิฯ ชีวิตา วิโยเชยฺยาติ สนฺตติวิโกปนวเสน ชีวิตินฺทฺริยโต อปเนยฺยฯ