โลภจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพโต อกุสลจิตฺตํฯ สุขสมงฺคี วา อุเปกฺขาสมงฺคี วา อาปชฺชตีติ ทฺวิเวทนํฯ นนุ สมุฏฺฐานาทีนิ อาปตฺติยา โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส, อถ กสฺมา สิกฺขาปทสฺส สมุฏฺฐานาทีนิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘อิมานิ จ สมุฏฺฐานาทีนิ นามา’’ติอาทิฯ อาปตฺติยา โหนฺตีติ อชฺฌาจารสฺส โหนฺติฯ

มุนนโต อนุมุนนโต มุติ, ญาณํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ มุติมา, ญาณวาติ อตฺโถฯ

ปฐมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาราชิกวณฺณนา

เอตฺถาติ เอเตสุ ทฺวีสุฯ เอกกุฏิกาทิเภโท สพฺโพปิ คาโมติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ เอกกุฏิกาทิเภโทติ ยสฺมิํ คาเม เอกา เอว กุฏิ เอกํ เคหํ เสยฺยถาปิ มลยชนปเท, อยํ เอกกุฏิโก คาโม นามฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ทฺวิกุฏิโกปิ คาโม, ติกุฏิโกปิ คาโม, จตุกฺกุฏิโกปิ คาโม’’ติ (ปารา. 92) วุตฺตปฺปเภทํ สงฺคณฺหาติฯ อภินวนิวิฏฺโฐ เอกกุฏิกาทิคาโม ปน ยาว มนุสฺสา ปวิสิตฺวา วาสํ น กปฺเปนฺติ, ตาว คามสงฺขํ น คจฺฉติฯ กิํภูโตติ อาห ‘‘ปริกฺขิตฺโต วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปริกฺขิตฺโต นาม อิฏฺฐกปาการํ อาทิํ กตฺวา อนฺตมโส กณฺฏกสาขาหิปิ ปริกฺขิตฺโตฯ ตพฺพิปรีโต อปริกฺขิตฺโตฯ อมนุสฺโส นาม โย สพฺพโส วา มนุสฺสานํ อภาเวน ยกฺขปริคฺคหภูโต, ยโต วา มนุสฺสา เกนจิ กรณีเยน ปุนปิ อาคนฺตุกามา เอว อปกฺกนฺตา, ยโต ปน นิรเปกฺขา หุตฺวา ปกฺกมนฺติ, โส คามสงฺขํ น คจฺฉติฯ น เกวลํ เอกกุฏิกาทิเภโทวาติ อาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ โย โกจิ สตฺโถปีติ ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถาทีสุ โย โกจิ สตฺโถปิฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท นิคมนครานิ วิย คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ สงฺคหิโตติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจา’’ติฯ อญฺญถา ปน มาติกาย อนวเสสโต อวหารฏฺฐานปริคฺคโห กโต นาม น โหติ, น จ พุทฺธา สาวเสสํ ปาราชิกํ ปญฺญาเปนฺติฯ

ตตฺถาติ เตสุ คามคามูปจาเรสุฯ ทฺวาเรติ นิพฺพโกสสฺส อุทกปตนฏฺฐานโต อพฺภนฺตเรฯ อนฺโตเคเหติ ปมุขสฺส อพฺภนฺตเรฯ

กตปริกฺเขโปติ ปาการวติอาทีหิ กตปริกฺเขโปฯ สุปฺปปตนาทิปริจฺเฉโท ปเนตฺถ อปริกฺขิตฺตฆรํ สนฺธาย วุตฺโตฯ น เกวลํ ฆรสฺส ปุรโต, อถ โข สมนฺตโต ตตฺตโกว ปริจฺเฉโท ฆรูปจาโร นามาติ คเหตพฺพํฯ ‘‘ปุรโต’’ติอาทิกํ ปน โลกิเยหิ ตถากรณโต วุตฺตํฯ ถามมชฺฌิมสฺสาติ มชฺฌิมถามสฺส, เนว อปฺปถามสฺส, น มหาถามสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ยถา ตรุณมนุสฺสา’’ติอาทินา ยถา มาตุคาโม กาเก อุฑฺฑาเปนฺโต อุชุกเมว หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา เลฑฺฑุํ ขิปติ, ยถา จ อุทกุกฺเขเป อุทกํ ขิปนฺติ, เอวํ ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปติตฏฺฐานํ ปฏิกฺขิปติฯ ปวตฺติตฺวาติ ลุฐิตฺวา, ปริวตฺติตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส สเจ ทฺเว อินฺทขีลา โหนฺตีติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) ตสฺส ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส สเจ อนุราธปุรสฺเสว ทฺเว อุมฺมารา โหนฺติฯ ยสฺส ปน เอโก, ตสฺส คามทฺวารพาหานํ เวมชฺเฌ ฐิตสฺส เลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ คามูปจาโร นามฯ ยตฺร ปน อินฺทขีโล นตฺถิ, ตตฺร คามทฺวารพาหานํ เวมชฺฌํฯ ยตฺร ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ อุโภสุ ปสฺเสสุ วติยา วา ปาการสฺส วา โกฏิเวมชฺฌํว อินฺทขีลฏฺฐานิยตฺตา อินฺทขีโลติ คเหตพฺพํฯ โย ปน คาโม ปุพฺเพ มหา หุตฺวา ปจฺฉา กุเลสุ นฏฺเฐสุ อปฺปโก โหติ, โส ฆรูปจารโต เลฑฺฑุปาเตเนว ปริจฺฉินฺทิตพฺโพฯ ปุริมปริจฺเฉโท ปนสฺส ปริกฺขิตฺตสฺสาปิ อปริกฺขิตฺตสฺสาปิ อปฺปมาณเมวาติฯ นนุ เจตํ อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารทสฺสนํ ปทภาชเนน วิรุทฺธมิว ทิสฺสติฯ ตตฺถ หิ ‘‘คามูปจาโร นาม ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีเล ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ (ปารา. 92) วตฺวา ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ (ปารา. 92) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น ปน ตํ เลฑฺฑุปาตํ คามสงฺเขปํ กตฺวา ตโต ปรํ คามูปจาโรติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปทภาชเนปิ หิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – อิธ คาโม นาม ทุวิโธ โหติ ปริกฺขิตฺโต จ อปริกฺขิตฺโต จ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92)ฯ ตตฺร ปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขโปเยว ปริจฺเฉโทฯ ตสฺมา ตสฺส วิสุํ ปริจฺเฉทํ อวตฺวา ‘‘คามูปจาโร นาม ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีเล ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ อปริกฺขิตฺตสฺส ปน คามสฺส คามปริจฺเฉโท วตฺตพฺโพฯ

ตสฺมา ตสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ (ปารา. 92) วุตฺตํฯ คามปริจฺเฉเท จ ทสฺสิเต คามูปจารลกฺขณํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ญาตุนฺติ ปุน ‘‘ตตฺถ ฐิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ น วุตฺตํ, อตฺโถ ปน ตตฺถาปิ อยเมว ยถาวุตฺโตติฯ โย ปน ฆรูปจาเร ฐิตสฺส เลฑฺฑุปาตํเยว ‘‘คามูปจาโร’’ติ วทติ, ตสฺส ฆรูปจาโร ‘‘คาโม’’ติ อาปชฺชติฯ ตโต ฆรํ ฆรูปจาโร, คาโม คามูปจาโรติ เอส วิภาโค สงฺกรียติฯ อสํกรโต เจตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ สํสนฺทิตฺวา วุตฺตนเยเนเวตฺถ คาโม, คามูปจาโร จ เวทิตพฺโพติฯ

ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ อุปจาเรสุฯ ยฺวายํ อุปจาโร ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธฯ วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อสํกจฺจิกาคามปฺปเวสนํ (ปาจิ. 1225) สงฺคณฺหาติฯ โย ปน ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร วุตฺโต, โส น กตฺถจิ วินยปิฏเก อุปโยคํ คโตฯ เกวลํ อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขโปกาสโต อปโร เอโก เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร นามาติ ญาปนตฺถํ วุตฺโตฯ เอวํ วุตฺเต หิ ญายติ ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺสาปิ เจ คามสฺส เอโก เลฑฺฑุปาโต กปฺปิยภูมิ สมาโน อุปจาโรติ วุตฺโต, ปเคว อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขโปกาสโต เอโก’’ติฯ อิเมสํ ปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ อิเมสํ คามารญฺญานํ ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตา อฏฺฐกถายํฯ ปาราชิกวตฺถุนฺติ ปาทคฺฆนกํฯ อวหรนฺตสฺสาติ คณฺหนฺตสฺสฯ

อทินฺนนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 92) ทนฺตโปนสิกฺขาปเท อตฺตโน สนฺตกมฺปิ อปฺปฏิคฺคหิตกํ กปฺปิยํ อชฺโฌหรณียํ วุจฺจติ, อิธ ปน ยํ กิญฺจิ ปรปริคฺคหิตํ สสามิกํ ภณฺฑํ, ตเทตํ เตหิ สามิเกหิ กาเยน วา วาจาย วา น ทินฺนนฺติ อทินฺนํฯ อวหารปฺปโหนกเมว ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญสฺส มนุสฺสชาติกสฺส สนฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ สงฺขาสทฺทสฺเสว ต-กาเรน วฑฺเฒตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอก’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺถโต เอกนฺติ ปทตฺถโต เอกํ, อนตฺถนฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

โกฏฺฐาสสฺเสตํ นามํ ภาคโต สงฺขายติ อุปฏฺฐาตีติ กตฺวาฯ ปปญฺจสงฺขาติ สตฺตานํ สํสาเร ปปญฺเจนฺติ จิรายนฺตีติ ปปญฺจา, ตณฺหามานทิฏฺฐิโย, ยสฺส วา อุปฺปนฺนา, ตํ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘มตฺโต’’ติ วา ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐินิวิฏฺโฐ’’ติ วา ปปญฺเจนฺติ พฺยญฺเชนฺตีติ ปปญฺจา, สงฺขา วุจฺจติ โกฏฺฐาโส, ปปญฺจาว สงฺขา ปปญฺจสงฺขา, ปปญฺจโกฏฺฐาสาติ อตฺโถ, ตณฺหามานทิฏฺฐิโยติ วุตฺตํ โหติฯ เถยฺยจิตฺตสงฺขาโตติ ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ กถิโตฯ เอโก จิตฺตโกฏฺฐาโสติ วิสฺสาสตาวกาลิกาทิคฺคาหวสปฺปวตฺตอเถยฺยจิตฺตโกฏฺฐาสโต อญฺโญ จิตฺตโกฏฺฐาโสฯ เถยฺยสงฺขาเตนาติ เถยฺยภูตจิตฺตโกฏฺฐาเสนฯ ยทิ เอวํ อถ กสฺมา เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘เถยฺยจิตฺโต อวหรณจิตฺโต’’ติ (ปารา. 92) วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โย จา’’ติอาทิฯ พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวาติ พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ อตฺโถ, สทฺทตฺถมนเปกฺขิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺถเมวาติ ภาวตฺถเมวฯ

เต ปน อวหาราติ เต ปญฺจวีสติ อวหาราฯ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกวเสน นานาวิโธ ภณฺโฑ เอตสฺส ปญฺจกสฺสาติ นานาภณฺฑํ, ปญฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปญฺจกํ, ปญฺจปริมาณมสฺสาติ วา ปญฺจกํ, นานาภณฺฑเมว ปญฺจกํ นานาภณฺฑปญฺจกํฯ สวิญฺญาณกวเสน เอโก ภณฺโฑ เอตสฺสาติ เอกภณฺฑํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ สาหตฺถิโกว ปญฺจกํ สาหตฺถิกปญฺจกํฯ อาทิปทวเสน เจตํ นามํ กุสลาทิตฺติกสฺส กุสลตฺติกโวหาโร วิยฯ ตสฺมา สาหตฺถิกาทิปญฺจกนฺติ อตฺถโต ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย เสเสสุ ปญฺจกทฺวเยสุฯ เอตสฺเสวาติ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ เอตสฺเสว มาติกาปทสฺสฯ อิเมสํ ปทานํ วเสนาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ปทานํ วเสนฯ เอตฺถ จ ปฐมปทํ อภิโยควเสน วุตฺตํ, ทุติยปทํ อญฺเญสํ ภณฺฑํ หรนฺตสฺส คจฺฉโต วเสน, ตติยปทํ อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน, จตุตฺถํ สวิญฺญาณกวเสน, ปญฺจมํ ถเล นิกฺขิตฺตาทิวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ เนสํ อตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ปญฺจเกสุฯ อิตรนฺติ เอกภณฺฑปญฺจกํฯ อารามนฺติ ปุปฺผารามผลารามํฯ อภิยุญฺชตีติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.102) ปรสนฺตกํ ‘‘มม สนฺตโกว อย’’นฺติ มุสา ภณิตฺวา อภิยุญฺชติ โจเทติ, อฏฺฏํ กโรตีติ อตฺโถฯ

สมฺปชานมุสาวาเทปิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกฏนฺติ อาห ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ, ทุกฺกฏสงฺขาตา อาปตฺติ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อถ วา ทุกฺกฏสญฺญิตสฺส วีติกฺกมสฺส อาปชฺชนนฺติ อตฺโถฯ เอส นโย ‘‘อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทีสุฯ สามิกสฺส วิมติํ อุปฺปาเทตีติ วินิจฺฉยกุสลตาย, พลวนิสฺสิตาทิภาเวน วา อารามสามิกสฺส สํสยํ ชเนติฯ กถํ? ตญฺหิ ตถา วินิจฺฉยปฺปสุตํ ทิสฺวา สามิโก จินฺเตติ ‘‘สกฺขิสฺสามิ นุ โข อหํ อิมํ อารามํ อตฺตโน กาตุํ, น สกฺขิสฺสามิ นุ โข’’ติฯ เอวํ ตสฺส วิมติ อุปฺปชฺชมานา เตน อุปฺปาทิตา โหติฯ ธุรํ นิกฺขิปตีติ ยทา ปน สามิโก ‘‘อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา อาราเมนา’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อุสฺสาหํ ฐเปติ, อตฺตโน สนฺตกกรเณ นิรุสฺสาโห โหตีติ อตฺโถฯ อาปตฺติ ปาราชิกสฺส สเจ สยมฺปิ กตธุรนิกฺเขโป จาติ อธิปฺปาโยฯ อถ ปน สามิเกน ธุเร นิกฺขิตฺเตปิ อภิยุญฺชโก ธุรํ อนิกฺขิปิตฺวาว ‘‘อิมํ สุฏฺฐุ ปีเฬตฺวา มม อาณาปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิภาเว ฐเปตฺวา ทสฺสามี’’ติ ทาตพฺพภาเว สอุสฺสาโห, รกฺขติ ตาวฯ อถาปิ อภิยุญฺชโก อจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘น ทานิ อิมํ อิมสฺส ทสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, สามิโก ปน ธุรํ น นิกฺขิปติ, ปกฺขํ ปริเยสติ, กาลํ อาคเมติ, ‘‘ลชฺชิปริสํ ตาว ลภามิ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ คหเณเยว สอุสฺสาโห โหติ, รกฺขติเยวฯ ยทา ปน ‘‘โสปิ น ทสฺสามี’’ติ, ‘‘สามิโกปิ น ลจฺฉามี’’ติ เอวํ อุโภ ธุรํ นิกฺขิปนฺติ, ตทา อภิยุญฺชกสฺส ปาราชิกํฯ

อญฺญสฺส ภณฺฑํ หรนฺโตติ เวตเนน วา มิตฺตภาเวน วา อญฺญสฺส ภณฺฑํ หรนฺโตฯ สีเส ภารนฺติ สีเส ฐิตภารํฯ สีสสฺส ตาว ปุริมคเล คลวาฏโก, ปิฏฺฐิคเล เกสญฺจิ เกสนฺเต อาวฏฺโฏ โหติ, คลสฺเสว อุโภสุ ปสฺเสสุ เกสญฺจิ เกสา โอรุยฺห ชายนฺติ, เย ‘‘กณฺณจูฬิกา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโธภาโค จาติ อยํ เหฏฺฐิมโก ปริจฺเฉโท, ตโต อุปริ สีสํ, เอตฺถนฺตเร ฐิตภารนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ขนฺธํ โอโรเปตีติ อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, กปฺปเรหิ ปฏฺฐาย อุปริ, ปิฏฺฐิคลาวฏฺฏโต จ คลวาฏกโต จ ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ปิฏฺฐิเวมชฺฌาวฏฺฏโต จ อุรปริจฺเฉทมชฺเฌ, หทยาวาฏกโต จ ปฏฺฐาย อุปริ ขนฺโธ, ตํ โอโรเปติฯ

อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – โย ภิกฺขุ ‘‘อิทํ คเหตฺวา เอตฺถ ยาหี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.101) สามิเกหิ อนาณตฺโต สยเมว ‘‘มยฺหํ อิทํ นาม เทถ, อหํ โว ภณฺฑํ วหามี’’ติ เตสํ ภณฺฑํ สีเสน อาทาย คจฺฉนฺโต เถยฺยจิตฺเตน ตํ ภณฺฑํ อามสติ, ทุกฺกฏํฯ ยถาวุตฺตสีสปริจฺเฉทํ อนติกฺกมนฺโตว อิโต จิโต จ ฆํสนฺโต สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปิ, ถุลฺลจฺจยํฯ ขนฺธํ โอโรปิตมตฺเต กิญฺจาปิ สามิกานํ ‘‘วหตู’’ติ จิตฺตํ อตฺถิ, เตหิ ปน อนาณตฺตตฺตา ปาราชิกํฯ ขนฺธํ ปน อโนโรเปตฺวาปิ สีสโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเวนฺตสฺส ปาราชิกํฯ ยมกภารสฺส ปน เอโก ภาโค สีเส ปติฏฺฐาติ, เอโก ปิฏฺฐิยํ, ตตฺถ ทฺวินฺนํ ฐานานํ วเสน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน สุทฺธสีสภารสฺเสว วเสน วุตฺโตฯ โย จายํ สีสภาเร วุตฺโต, ขนฺธภาราทีสุปิ อยเมว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑนฺติ สงฺโคปนตฺถาย อตฺตโน หตฺเถ ปเรหิ ฐปิตภณฺฑํฯ อหํ น คณฺหามีติ สมฺพนฺโธฯ อตีตตฺเถ เจตํ วตฺตมานวจนํ, นาหํ คเหสินฺติ อตฺโถฯ ทุกฺกฏํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.111) สมฺปชานมุสาวาเทปิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคตฺตาฯ ‘‘กิํ ตุมฺเห ภณถ, เนวิทํ มยฺหํ อนุรูปํ, น ตุมฺหาก’’นฺติอาทีนิ วทนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวฯ สามิกสฺส วิมติํ อุปฺปาเทตีติ ‘‘รโห มยา เอตสฺส หตฺเถ ฐปิตํ, น อญฺโญ โกจิ ชานาติ, ทสฺสติ นุ โข เม, โน’’ติ สามิกสฺส วิมติํ อุปฺปาเทติฯ ธุรํ นิกฺขิปตีติ ตสฺส ผรุสาทิภาวํ ทิสฺวา อุสฺสาหํ ฐเปติฯ ตตฺร สจายํ ภิกฺขุ ‘‘กิลเมตฺวา นํ ทสฺสามี’’ติ ทาเน สอุสฺสาโห, รกฺขติ ตาวฯ สเจ โส ทาเน นิรุสฺสาโห, ภณฺฑสามิโก ปน คหเณ สอุสฺสาโห, รกฺขเตวฯ ยทิ ปน โส ตสฺมิํ ทาเน นิรุสฺสาโห, ภณฺฑสามิโกปิ ‘‘น มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, เอวํ อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ภิกฺขุโน ปาราชิกํฯ ยทิปิ มุเขน ‘‘ทสฺสามี’’ติ วทติ, จิตฺเตน ปน อทาตุกาโม, เอวมฺปิ สามิกสฺส ธุรนิกฺเขเปน ภิกฺขุโน ปาราชิกํฯ

สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามีติ ‘‘สหภณฺฑหารกํ ภณฺฑํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวาฯ ปฐมํ ปาทํ อติกฺกาเมตีติ ภณฺฑหารกํ ตชฺเชตฺวา ตสฺส คมนปถํ วาเรตฺวา อตฺตนา รุจิตมคฺคํ เอกปาทํ อติกฺกาเมติฯ ถลฏฺฐนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.95) ถเล นิกฺขิตฺตํ, ภูมิตเล วา ปาสาณปพฺพตตลาทีสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วา ฐปิตนฺติ อตฺโถฯ

ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ โย ผนฺทาเปติ , ตสฺส ปโยเค ปโยเค ถุลฺลจฺจยํ, อามสเน ทุกฺกฏํ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ วิสุํ วิสุํ เถยฺยจิตฺเตน อามสนผนฺทาปนปโยเค กโรนฺตสฺเสว โหติฯ ‘‘เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานี’’ติ วทนฺติฯ ฐานาติ ฐิตฏฺฐานโตฯ สเจ ตํ ถลฏฺฐํ ราสิกตํ โหติ, อนฺโตกุมฺภิยํ ภาชนคตกรณมุฏฺฐิจฺเฉทนวินิจฺฉเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สเจ เอกาพทฺธํ สิเลสนิยฺยาสาทิ, ปกฺกมธุผาณิตวินิจฺฉเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สเจ ครุกํ โหติ ภารพทฺธํ โลหปิณฺฑิเตลมธุฆฏาทิ วา, กุมฺภิยํ ฐานาจาวนวินิจฺฉเยน วินิจฺฉินิตพฺพํฯ สงฺขลิกาพทฺธสฺส จ ฐานเภโท สลฺลกฺเขตพฺโพฯ ปตฺถริตฺวา ฐปิตํ ปน ปาวารตฺถรณกฏสารกาทิํ อุชุกํ คเหตฺวา อากฑฺฒติ, ปาริมนฺเต โอริมนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ อติกฺกนฺเต ปาราชิกํฯ ตเถว คเหตฺวา ปรโต เปลฺลติ, ปาริมนฺเต ผุฏฺโฐกาสํ โอริมนฺเต อติกฺกนฺเต ปาราชิกํฯ วามโต วา ทกฺขิณโต วา อปนาเมนฺตสฺส วามนฺเตน วา ทกฺขิณนฺเตน วา ผุฏฺโฐกาสํ ทกฺขิณนฺเต วา วามนฺเต วา อติกฺกนฺเต ปาราชิกํฯ เวเฐตฺวา อุทฺธรติ, เกสคฺคมตฺตํ อากาสคตํ กโรนฺตสฺส ปาราชิกํฯ

สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิโก, อวหาโรฯ อาณาปนํ อาณตฺติ, ตาย อาณตฺติยา นิพฺพตฺโต อวหาโร อาณตฺติโกฯ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, สุงฺกฆาตฏฺฐาเน, ปริกปฺปิโตกาเส จ ฐตฺวา ภณฺฑสฺส พหิ นิปาตนํ, นิสฺสคฺโคว นิสฺสคฺคิโยฯ กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโกฯ ธุรสฺส อาลยสงฺขาตสฺส ภารสฺส นิกฺขิปนํ ปริจฺจชนํ นิรุสฺสาหภาวาปชฺชนํ ธุรนิกฺเขโปฯ อิทานิ พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา เตสํ อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สาหตฺถิโก นามา’’ติอาทิมาหฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ กรณตฺเถ หิ อิทํ นิสฺสกฺกวจนํฯ ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อญฺญํ อาณาเปตีติ เอตฺถาปิ อาณตฺติกฺขเณ เอว อาปตฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยทิ เอวํ อิมสฺส, อตฺถสาธกสฺส จ โก วิเสโสติ? ตํ ขณํ เอว คหเณ นิยุญฺชนํ อาณตฺติกปโยโค, กาลนฺตเรน คหณตฺถํ นิโยโค อตฺถสาธโกติ (สารตฺถ. ฏี. 2.92; วิ. วิ. ฏี. 1.92) อยเมเตสํ วิเสโสติฯ เตเนวาห ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา ตํ อวหราติ อาณาเปตี’’ติฯ

สุงฺกฆาตปริกปฺปิโตกาสานนฺติ สุงฺกฆาตญฺจ ปริกปฺปิโตกาโส จ สุงฺกฆาตปริกปฺปิโตกาสา, เตสํฯ ตตฺถ สุงฺกฆาตนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.113) รุกฺขปพฺพตาทิสญฺญาเณน นิยมิตสฺส สุงฺกฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตญฺหิ ยสฺมา ตโต ราชเทยฺยภาคํ สุงฺกํ อทตฺวา นีหรนฺตา รญฺโญ สุงฺกํ หนนฺติ วินาเสนฺติ, ตสฺมา ‘‘สุงฺกฆาต’’นฺติ วุตฺตํฯ

โกจิ ปรปริเวณาทีนิ ปวิฏฺโฐ กิญฺจิ โลภเนยฺยภณฺฑํ ทิสฺวา ทฺวารปฺปมุขาทิวเสน ยํ ฐานํ ‘‘สเจ มํ เอตฺถนฺตเร ปสฺสิสฺสนฺติ, ทฏฺฐุกามตาย คเหตฺวา วิจรนฺโต วิย ทสฺสามิ, โน เจ ปสฺสิสฺสนฺติ, หริสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปติ, อยํ ปริกปฺปิโตกาโสฯ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.121) อตฺถสาธกเจตนากฺขเณเยว ปาราชิกํฯ สเจปิ อวหารโก สฏฺฐิวสฺสาติกฺกเมนปิ ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, อาณาปโก จ อนฺตราเยว กาลํ กโรติ, หีนาย วา อาวตฺตติ, อสฺสมโณว หุตฺวา กาลํ วา กริสฺสติ, หีนาย วา อาวตฺติสฺสติ, อวหารกสฺส ปน อวหารกฺขเณเยว ปาราชิกํฯ ปาทคฺฆนกเตลนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.94) เอตฺถ ปาโท นาม กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค, ตํ อคฺฆตีติ ปาทคฺฆนกํ, ปาทคฺฆนกญฺจ ตํ เตลญฺจาติ ปาทคฺฆนกเตลํฯ อุปาหนา อาทิ เยสํ วตฺถูนํ ตานิ อุปาหนาทีนิฯ อาทิสทฺเทน ทุกูลสาฏกจมฺมกฺขณฺฑาทีนํ คหณํฯ ปกฺขิปตีติ เถยฺยจิตฺเตน ปกฺขิปติฯ เตนาห ‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติ สเจ ปน อตฺตโนปิ กุมฺภิยํ อญฺโญ สปฺปิํ วา เตลํ วา อากิรติ, ตตฺร จายํ เถยฺยจิตฺเตน เตลปิวนกํ ภณฺฑํ ปกฺขิปติ, วุตฺตนเยเนว ปาราชิกํฯ

กาเยน วา วาจาย วา ปยุญฺชนํ อาณาปนํ ปโยโค, อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺโพ, อิติ ปุพฺโพ จ โส ปโยโค จาติ ปุพฺพปโยโคฯ ปโยเคน สห วตฺตมาโน อวหาโร สหปโยโคฯ สมํ เอกี หุตฺวา วิทหิตฺวา มนฺเตตฺวา อวหรณํ สํวิธาวหาโร, อญฺญมญฺญํ สญฺญุปฺปตฺติยา กตาวหาโรติ วุตฺตํ โหติฯ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉเทน สญฺชานนํ สงฺเกโต, ตสฺส กมฺมํ สงฺเกตกมฺมํฯ นิมิตฺตสฺส กมฺมํ นิมิตฺตกมฺมํ, สญฺญุปฺปาทนตฺถํ กสฺสจิ นิมิตฺตสฺส กรณนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ยถาวุตฺเตสุ ปุพฺพปโยคาทีสุ ปญฺจสุฯ

ขิลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสนาติ ขิลํ, รชฺชุํ, วติํ, มริยาทํ วา ปาการํ วา สงฺกาเมตฺวา เขตฺตคฺคหณวเสน, ขิลํ, รชฺชุํ, วติํ, มริยาทํ วา ปาการํ วา สงฺกาเมตฺวา วตฺถุคฺคหณวเสนฯ สเจ ปน ทฺวีหิ ขิเลหิ คเหตพฺพํ โหติ, ปฐเม ขิเล ถุลฺลจฺจยํ, ทุติเย ปาราชิกํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.104)ฯ สเจ ตีหิ คเหตพฺพํ โหติ, ปฐเม ทุกฺกฏํ, ทุติเย ถุลฺลจฺจยํ, ตติเย ปาราชิกํฯ เอวํ พหุเกสุปิ อวสาเน ทฺเว ฐเปตฺวา ปุริเมหิ ทุกฺกฏํ, อวสาเน ทฺวินฺนํ เอเกน ถุลฺลจฺจยํ , อิตเรน ปาราชิกํฯ รชฺชุปสารณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยํ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘ตญฺจ โข สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.104) วุตฺตํ, ตํ ‘‘เขตฺตํ อภิยุญฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (ปารา. 104) -อธิกาเร วุตฺตตฺตา อภิโยควเสน คหณํ สนฺธายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สํวิทหิตฺวาติ เอตสฺเสว เววจนํฯ สํมนฺตยิตฺวาติ เอกจฺฉนฺทตาย เอกชฺฌาสยตาย ภณิตฺวาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ อวหาเร อสมฺโมหตฺถํ ‘‘เอวํ สํวิทหิตฺวา คเตสุ หี’’ติอาทิมาหฯ สญฺชานนกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สญฺญาณกรณํฯ เตนาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ

เอตฺถ จ ‘‘ปุเรภตฺตํ อวหรา’’ติ วุตฺเต (ปารา. อฏฺฐ. 1.119) อชฺช วา ปุเรภตฺตํ อวหรตุ, สฺเว วา, อนาคเต วา สํวจฺฉเร, นตฺถิ วิสงฺเกโต, อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํฯ สเจ ปน ‘‘อชฺช ปุเรภตฺตํ อวหรา’’ติ วุตฺเต สฺเว อวหรติฯ ‘‘อชฺชา’’ติ นิยมิตํ สงฺเกตํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา อวหฏํ โหติฯ สเจ ‘‘สฺเว ปุเรภตฺตํ อวหรา’’ติ วุตฺเต อชฺช ปุเรภตฺตํ อวหรติ, ‘‘สฺเว’’ติ นิยมิตํ ตํ สงฺเกตํ อปตฺวา ปุเร อวหฏํ โหติ, เอวํ อวหรนฺตสฺส อวหารกสฺเสว ปาราชิกํ, มูลฏฺฐสฺส อนาปตฺติฯ ‘‘สฺเวว ปุเรภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ตทเหว วา, สฺเว ปจฺฉาภตฺตํ วา อวหรนฺโตปิ ตํสงฺเกตโต ปุเร จ ปจฺฉา จ อวหรติฯ โย ปน เอวํอกตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลเมว อวหรติ, อยํ สงฺเกตโต อปุเร อปจฺฉา ตํ อวหรตีติ เวทิตพฺโพฯ เอส นโย ปจฺฉาภตฺตรตฺตินฺทิเวสุปิ, ปุริมยามมชฺฌิมยามปจฺฉิมยามกาฬชุณฺหมาสอุตุสํวจฺฉราทิวเสนาปิ เอตฺถ สงฺเกตวิสงฺเกตตา เวทิตพฺพาฯ ปรภณฺฑาวหารสญฺญุปฺปาทสฺส เหตุตฺตา อกฺขินิขณาทีเนว นิมิตฺตนฺติ อกฺขินิขณาทินิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ อกฺขินิขณาทินิมิตฺตกรณํฯ อาทิสทฺเทน ภมุกุกฺเขปสีสกมฺปนหตฺถลงฺฆนปาณิปฺปหารองฺคุลิโผฏนคีวุนฺนามนอุกฺกาสนาทิอเนกปฺปการํ สงฺคณฺหาติฯ เสสเมตฺถ สงฺเกตกมฺเม วุตฺตนยเมวฯ

เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, เตน อวหรณํ เถยฺยาวหาโรฯ ปสยฺห อภิภวิตฺวา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโรฯ วตฺถสุตฺตาทิกํ ปริจฺฉิชฺช กปฺปนํ ปริกปฺโป, เตน อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโรฯ ติณปณฺณาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรฯ กุเสน อวหาโร กุสาวหาโรฯ กูฏมานกูฏกหาปณาทีหีติ เอตฺถ กูฏมานํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.10; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.293; ปุ. ป. อฏฺฐ. 179) นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ มานกูฏํฯ ตตฺถ หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ, ตสฺส เภโท ฉิทฺทกรณํ หทยเภโท, โส สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิญฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต จ ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติฯ

สิขาเภโท ปน ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติฯ ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติฯ

รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติฯ เขตฺตาทิํ มินนฺตา หิ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ, มหนฺตมฺปิ อมหนฺตํฯ

ตมฺพกํสาทิมโย กูโฏ กหาปโณ กูฏกหาปโณฯ อาทิสทฺเทน ตุลากูฏกํสกูฏวญฺจนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ตุลากูฏํ รูปกูฏํ, องฺคกูฏํ, คหณกูฏํ, ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติฯ องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค อกฺกมติฯ คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเคฯ ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเคฯ

กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํฯ กถํ? เอกํ สุวณฺณปาติํ กตฺวา อญฺญา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติฯ

ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒํ กุลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณาถา’’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ ฯ ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาติํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพา ปาติโย ทตฺวา คจฺฉติฯ

วญฺจนํ นาม เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํฯ ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ, ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กิํ โภ มิโค อคฺฆติ, กิํ มิคโปตโก’’ติ อาหฯ ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺเตนฺโต ‘‘น เม โภ มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหี’’ติ อาหฯ โส อาห ‘‘นนุ โภ มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน’’ติฯ อาม ทินฺโน, อิมํ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ , อยญฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติฯ โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติฯ

ปสยฺหาติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.138) ปเร อภิภุยฺยฯ คามํ ฆาเตนฺตีติ คามฆาตกา, คามํ ปหรนฺตา โจรา, เต อาทิ เยสํ เต คามฆาตกาทโยฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ ปนฺถฆาตกาทีนํ คหณํฯ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกนฺติ ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺปสฺส ปวตฺตตฺตา, สาฏกสฺส จ ตตฺถ สพฺภาวโตฯ ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาว วีมํสิตตฺตา วุตฺตํฯ ภณฺฑเทยฺยนฺติ ยํ ปรสฺส นฏฺฐํ, ตสฺส มูลํ วา ตเทว วา ภณฺฑํ ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

ตสฺสาติ โย เอวํ ปริกปฺเปติ, ตสฺสฯ อิมสฺส ‘‘อวหาโร โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

ปเรสนฺติ กีฬนฺตานํ, ปวิสนฺตานํ วา ปเรสํ มนุสฺสานํฯ ‘‘ปจฺฉา คณฺหิสฺสามี’’ติ ปํสุนา วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตีติ ‘‘สเจ อิทาเนว โอนมิตฺวา คณฺหิสฺสามิ, ‘กิํ สมโณ คณฺหาตี’ติ มํ ชานิตฺวา วิเหเฐยฺยุํ ปจฺฉา คณฺหิสฺสามี’’ติ ปํสุนา วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทติฯ อุทฺธาโร นตฺถีติ ฐานาจาวนํ นตฺถีติ อตฺโถฯ สามิกาติ อนฺตาคามํ ปวิสิตุกามา ภณฺฑสามิกา มนุสฺสาฯ

อุทฺธาเรติ อุทฺธรเณ, ฐานาจาวเนติ อตฺโถ ฯ ฐานาจาวนญฺเจตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ปเวเสตีติ ฐานาจาวนวเสน ปเวเสติ, เหฏฺฐิมนฺเตน ผุฏฺโฐกาสํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุปริมนฺเตน อติกฺกาเมนฺโต ปเวเสตีติ อตฺโถฯ

สมคฺฆตรนฺติ อปฺปคฺฆตรํฯ อุทฺธฏมตฺเต อวหาโรติ สกภาวปฺปโยคสฺส นิฏฺฐาปิตตฺตา, น อตฺถสาธกวเสนฯ อุทฺธาเร รกฺขติ อตฺตโน โกฏฺฐาเส ปาเตตุกามตาย อุทฺธฏตฺตาฯ เอเสว นโย ปาตเนปิ รกฺขตีติ เอตฺถาปิฯ ‘‘อุทฺธาเรเยว รกฺขตี’’ติ อิมินาว ปาตเน น รกฺขตีติ อตฺเถ สิทฺเธปิ อตฺถสาธกวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ อุทฺธริตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สเจ ปน ทฺวีสุปิ โกฏฺฐาเสสุ ปติตทณฺฑเก อทสฺสนํ คเมติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.138), ตโต อวเสสภิกฺขูสุ คเตสุ อิตโร ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ทณฺฑโก น ปญฺญายตี’’ติ, ‘‘มยฺหมฺปิ, อาวุโส, น ปญฺญายตี’’ติ, ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, มยฺหํ ภาโค’’ติฯ ‘‘อยํ ตุยฺหํ ภาโค’’ติ อตฺตโน ภาคํ ทสฺเสติฯ ตสฺมิํ วิวทิตฺวา วา อวิวทิตฺวา วา ตํ คณฺหิตฺวา คเต อิตโร ตสฺส ภาคํ อุทฺธรติ, อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ สเจปิ เตน ‘‘อหํ มม ภาคํ ตุยฺหํ น เทมิ, ตฺวํ ปน อตฺตโน ภาคํ ญตฺวา คณฺหา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘นายํ มมา’’ติ ชานนฺโตปิ ตสฺเสว ภาคํ คณฺหาติ, อุทฺธาเร ปาราชิกํฯ สเจ ปน อิตโร ‘‘อยํ ตุยฺหํ ภาโค, อยํ มยฺหํ ภาโคติ กิํ อิมินา วิวาเทนา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มยฺหํ วา ปตฺโต โหตุ, ตุมฺหากํ วา, โย วรภาโค, ตํ ตุมฺเห คณฺหถา’’ติ วทติ, ทินฺนกํ นาม คหิตํ โหติ, นตฺเถตฺถ อวหาโรฯ สเจ โส วิวาทภีรุโก ภิกฺขุ ‘‘ยํ ตุยฺหํ รุจฺจติ, ตํ คณฺหา’’ติ วุตฺโต อตฺตโน ปตฺตํ วรภาคํ ฐเปตฺวา ลามกํเยว คเหตฺวา คจฺฉติ, ตโต อิตรสฺส วิจินิตาวเสสํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อวหาโร นตฺเถวฯ เอวมิมานิ ปญฺจ ปญฺจกานิ สโมธาเนตฺวา อิเม ปญฺจวีสติ อวหารา เวทิตพฺพาฯ นิฏฺฐิโต ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส วินิจฺฉโยฯ เตนาห ‘‘อิติ ยํ วุตฺตํ…เป.… ยสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหตี’’ติฯ

ราชาโนติ กิญฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, อปราธานุรูปํ ปน เฉชฺชเภชฺชานุสาสโก ปมาณภูโตว อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ราชาโนติ อิทํ พิมฺพิสารํเยว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ โส หิ ธมฺมิกราชตฺตา ยถาปเวณิยาว กโรติฯ

อญฺเญ ปน กากณิกมตฺตสฺสปิ สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ , พหุกสฺสาปิ น วา กิญฺจิ กเรยฺยุํฯ เตนาห ‘‘อญฺเญ ปนา’’ติอาทิฯ หนนํ นาม โปถนญฺเจว เฉทนญฺจาติ อาห ‘‘หตฺถาทีหิ วา’’ติอาทิฯ อาทิสทฺเทน ปาทกสาเวตฺตอฑฺฒทณฺฑกานํ คหณํฯ รชฺชุพนฺธนาทีหีติ อาทิสทฺเทน อนฺทุพนฺธนสงฺขลิกาพนฺธนฆรพนฺธนนครพนฺธนปุริสคุตฺตีนํ คหณํฯ นีหเรยฺยุนฺติ รฏฺฐโต นิกฺขาเมยฺยุํฯ โจโรสิ…เป.… เถโนสีติ เอตฺถ ‘‘ปริภาเสยฺยุ’’นฺติ ปทํ อชฺฌาหริตพฺพํ อูนตฺตา ปทปฺปโยคสฺสฯ เตนาห ‘‘อิเมหิ วจเนหิ ปริภาเสยฺยุ’’นฺติฯ ยถารูปํ ปน ยสฺมา ปาทโต ปฏฺฐาย โหติ, ตสฺมา ‘‘ปาทสฺส วา ปาทารหสฺส วา’’ติ อาหฯ โปราณกสฺส กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค ปาโท, ปาทํ อรหตีติ ปาทารโห, ตสฺส ปาทสฺส วา ปาทารหสฺส วาฯ เอตฺถ จ ปาเทน กหาปณสฺส จตุตฺถภาคํ อกปฺปิยภณฺฑเมว ทสฺเสติ, ปาทารเหน ปาทคฺฆนกํ กปฺปิยภณฺฑํฯ เอตฺตาวตา เหฏฺฐิมนฺตทสฺสเนน สพฺพากาเรน ทุติยปาราชิกปฺปโหนกวตฺถุ ทสฺสิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ โปราณกสฺสาติ (สารตฺถ. ฏี. 2.88; วิ. วิ. ฏี. 1.88) โปราณสตฺถานุรูปํ อุปฺปาทิตสฺส ลกฺขณสมฺปนฺนสฺส นีลกหาปณสทิสสฺส กหาปณสฺสฯ เอเตน รุทฺรทามกาทีนิ ปฏิกฺขิปติฯ

เอวํ อสาธารณวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สาธารณวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราชคเห’’ติอาทิมาหฯ รญฺโญติ พิมฺพิสารรญฺโญฯ มาสโก นาม โปราณกสฺส กหาปณสฺส วีสติโม ภาโคฯ โย โลเก ‘‘มญฺเชฏฺฐี’’ติปิ วุจฺจติฯ อิทานิ อิมสฺมิํ อทินฺนาทาเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ อูนมาสกาติเรกมาสกปญฺจมาสเกสุฯ ปริหีนาปริหีนวเสนาติ อคฺฆสฺส ปริหีนาปริหีนวเสนฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป , วิตฺถาโร ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – อิทญฺหิ อทินฺนาทานํ วินิจฺฉินนฺเตน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ สหสา อวินิจฺฉินิตฺวา ปญฺจ ฐานานิ โอโลเกตพฺพานิฯ ยานิ สนฺธาย โปราณา อาหุ –

‘‘วตฺถุํ กาลญฺจ เทสญฺจ, อคฺฆํ ปริโภคปญฺจมํ;

ตุลยิตฺวา ปญฺจฐานานิ, ธาเรยฺยตฺถํ วิจกฺขโณ’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92);

ตตฺถ จ วตฺถูติ ภณฺฑํฯ

อวหารเกน หิ ‘‘มยา อิทํ นาม อวหฏ’’นฺติ วุตฺเตปิ อาปตฺติํ อนาโรเปตฺวาว ตํ ภณฺฑํ สสามิกํ วา อสามิกํ วาติ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ สสามิเกปิ สามิกานํ สาลยภาโว วา นิราลยภาโว วา อุปปริกฺขิตพฺโพฯ สเจ เตสํ สาลยกาเล อวหฏํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ สเจ นิราลยกาเล, น ปาราชิเกน กาเรตพฺโพฯ ภณฺฑสามิเกสุ ปน ภณฺฑํ อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑํ ทาตพฺพํฯ อยเมตฺถ สามีจิฯ เอวํ วตฺถุ โอโลเกตพฺพํฯ

กาโลติ อวหารกาโลฯ ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ สมคฺฆํ โหติ, กทาจิ มหคฺฆํฯ ตสฺมา ตํ ภณฺฑํ ยสฺมิํ กาเล อวหฏํ, ตสฺมิํเยว กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน อคฺเฆน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ เอวํ กาโล โอโลเกตพฺโพฯ

เทโสติ อวหารเทโสฯ ตญฺหิ ภณฺฑํ ยสฺมิํ เทเส อวหฏํ, ตสฺมิํเยว เทเส โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน อคฺเฆน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ ภณฺฑุฏฺฐานเทเส หิ ภณฺฑํ สมคฺฆํ โหติ, อญฺญตฺถ มหคฺฆํฯ เอวํ เทโส โอโลเกตพฺโพฯ

อคฺโฆติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.92) ภณฺฑคฺโฆฯ นวภณฺฑสฺส หิ โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติฯ ยถา นวโธโต ปตฺโต อฏฺฐ วา ทส วา อคฺฆติ, โส ปจฺฉา ภินฺโน วา ฉิทฺโท วา อาณิคณฺฐิกาหโต วา อปฺปคฺโฆ โหติ, ตสฺมา น สพฺพทา ภณฺฑํ ปกติอคฺเฆเนว กาตพฺพนฺติฯ เอวํ อคฺโฆ โอโลเกตพฺโพฯ

ปริโภโคติ ภณฺฑสฺส ปริโภโคฯ ปริโภเคนาปิ หิ วาสิอาทิภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา เอวํ อุปปริกฺขิตพฺพํ – สเจ โกจิ กสฺสจิ ปาทคฺฆนกํ วาสิํ หรติ, ตตฺร วาสิสามิโก ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ตยา อยํ วาสิ กิตฺตเกน กีตา’’ติฯ ‘‘ปาเทน, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต กิณิตฺวาว ฐปิตา, อุทาหุ ตํ วลญฺเชสี’’ติ? สเจ วทติ ‘‘เอกทิวสํ เม ทนฺตกฏฺฐํ วา รชนฉลฺลิ วา ปตฺตปจนทารุ วา ฉินฺนํ, ฆํสิตฺวา วา นิสิตา’’ติฯ อถสฺส โปราโณ อคฺโฆ ภฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ ยถา จ วาสิยา, เอวํ อญฺชนิยา วา อญฺชนิสลากาย วา กุญฺจิกาย วา ปลาเลน วา ถุเสหิ วา อิฏฺฐกจุณฺเณน วา เอกวารํ ฆํสิตฺวา โธวนมตฺเตนาปิ อคฺโฆ ภสฺสติฯ

ติปุมณฺฑลสฺส มกรทนฺตจฺเฉทเนนาปิ ปริมทฺทนมตฺเตนาปิ, อุทกสาฏิกาย สกิํ นิวาสนปารุปเนนาปิ, ปริโภคสีเสน อํเส วา สีเส วา ฐปนมตฺเตนาปิ, ตณฺฑุลาทีนํ ปปฺโผฏเนนาปิ ตโต เอกํ วา ทฺเว วา อปนยเนนปิ, อนฺตมโส เอกํ ปาสาณสกฺขรํ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺฑิตมตฺเตนาปิ, สปฺปิเตลาทีนํ ภาชนนฺตรปริวตฺตเนนปิ, อนฺตมโส ตโต มกฺขิกํ วา กิปิลฺลิกํ วา อุทฺธริตฺวา ฉฑฺฑิตมตฺเตนปิ, คุฬปิณฺฑกสฺส มธุรภาวชานนตฺถํ นเขน วิชฺฌิตฺวา อณุมตฺตํ คหิตมตฺเตนปิ อคฺโฆ ภสฺสติฯ ตสฺมา ยํ กิญฺจิ ปาทคฺฆนกํ วุตฺตนเยเนว สามิเกน ปริโภเคน อูนํ กตํ โหติ, น ตํ อวหารโก ภิกฺขุ ปาราชิเกน กาเรตพฺโพติฯ เอวํ ปริโภโค โอโลเกตพฺโพฯ

เอวํ อิมานิ ตุลยิตฺวา ปญฺจ ฐานานิ ธาเรยฺย อตฺถํ วิจกฺขโณ อาปตฺติํ วา อนาปตฺติํ วา ครุกํ วา ลหุกํ วา อาปตฺติํ ยถาฐาเน ฐเปยฺยาติฯ

เอวํ ตตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนาปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกสญฺญิสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สกสญฺญิสฺสาติ ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ อิทํ ภณฺฑ’’นฺติ เอวํ สกสญฺญิสฺส ปรภณฺฑมฺปิ คณฺหโต คหเณ อนาปตฺติ, คหิตํ ปน ปุน ทาตพฺพํฯ สเจ สามิเกหิ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺโต น เทติ, เตสํ ธุรนิกฺเขเป ปาราชิกํฯ วิสฺสาสคฺคาเหติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.131) วิสฺสาสคฺคหเณปิ อนาปตฺติฯ วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณํ ปน อิมินา สุตฺเตน ชานิตพฺพํ –

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส วิสฺสาสํ คเหตุํ, สนฺทิฏฺโฐ จ โหติ, สมฺภตฺโต จ อาลปิโต จ ชีวติ จ ชานาติ จ ‘คหิเต เม อตฺตมโน’’’ติ (มหาว. 356)ฯ

ตตฺถ สนฺทิฏฺโฐติ ทิฏฺฐมตฺตกมิตฺโตฯ สมฺภตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโตฯ อาลปิโตติ ‘‘มม สนฺตกํ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺเหยฺยาสิ, อาปุจฺฉิตฺวา คหเณ การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺโตฯ ชีวตีติ อนุฏฺฐานเสยฺยาย สยิโตปิ ยาว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทํ น ปาปุณาติฯ คหิเต จ อตฺตมโนติ คหิเต ตุฏฺฐจิตฺโตฯ เอวรูปสฺส สนฺตกํ ‘‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’ติ ชานนฺเตน คเหตุํ วฏฺฏติฯ อนวเสสปริยาทานวเสน เจตานิ ปญฺจงฺคานิ วุตฺตานิฯ วิสฺสาสคฺคาโห ปน ตีหิ องฺเคหิ รุหติฯ กถํ? สนฺทิฏฺโฐ, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโน, สมฺภตฺโต, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโน, อาลปิโต, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโนติ เอวํฯ

โย ปน ชีวติ, น จ คหิเต อตฺตมโน โหติ, ตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสภาเวน คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพํฯ ททนฺเตน จ มตกธนํ ตาว เย ตสฺส ธเน อิสฺสรา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา, เตสํ ทาตพฺพํฯ อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ ตสฺเสว ทาตพฺพํฯ โย ปน ปฐมํเยว ‘‘สุฏฺฐุ กตํ ตยา มม สนฺตกํ คณฺหนฺเตนา’’ติ วจีเภเทน วา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน วา อนุโมทิตฺวา ปจฺฉา เกนจิ การเณน กุปิโต, โส ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติฯ โย จ อทาตุกาโม, จิตฺเตน ปน อธิวาเสติ, น กิญฺจิ วทติ, โสปิ ปุน ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติฯ โย ปน ‘‘มยา ตุมฺหากํ สนฺตกํ คหิต’’นฺติ วา ‘‘ปริภุตฺต’’นฺติ วา วุตฺโต คหิตํ วา โหตุ, ปริภุตฺตํ วา, ‘‘มยา ปน ตํ เกนจิเทว กรณีเยน ฐปิตํ, ปากติกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทติ, อยํ ปจฺจาหราเปตุํ ลภติฯ

ตาวกาลิเกติ ‘‘ปฏิทสฺสามิ ปฏิกริสฺสามี’’ติ เอวํ คณฺหนฺตสฺส ตาวกาลิเกปิ คหเณ อนาปตฺติฯ คหิตํ ปน สเจ ภณฺฑสามิโก ปุคฺคโล วา คโณ วา ‘‘ตุยฺเหเวตํ โหตู’’ติ อนุชานาติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ อนุชานาติ, อาหราเปนฺเต ทาตพฺพํฯ สงฺฆสนฺตกํ ปน ปฏิทาตุเมว วฏฺฏติฯ

เปตปริคฺคเหติ เอตฺถ ปน เปตฺติวิสเย อุปปนฺนาปิ, กาลํ กตฺวา ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตาปิ, จาตุมหาราชิกาทโย เทวาปิ สพฺเพ ‘‘เปตา’’ตฺเวว สงฺขฺยํ คตา, เตสํ ปริคฺคเห อนาปตฺติฯ เทวตาย ปน อุทฺทิสฺส พลิกมฺมํ กโรนฺเตหิ รุกฺขาทีสุ ลคฺคิตสาฏเก วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตญฺจ โข อารกฺขเกหิ อปริคฺคหิเต, ปริคฺคหิตํ ปน คเหตุํ น วฏฺฏติ (สารตฺถ. ฏี. 2.131)ฯ

ติรจฺฉานคตปริคฺคเหติ นาคสุปณฺณาทีนํ ติรจฺฉานคตานํ ปริคฺคเหฯ สเจปิ หิ เทโว วา นาคสุปณฺโณ วา มนุสฺสรูเปน อาปณํ ปสาเรติ, ตโต จสฺส สนฺตกํ โกจิ ทิพฺพจกฺขุโก ภิกฺขุ ตํ ญตฺวา คเหตฺวา คจฺฉติ, วฏฺฏติฯ

ปํสุกูลสญฺญิสฺสาติ ‘‘อสามิกํ อิทํ ปํสุกูล’’นฺติ เอวสญฺญิสฺสาปิ คหเณ อนาปตฺติฯ สเจ ปน ตํ สสามิกํ โหติ, อาหราเปนฺเต ทาตพฺพํฯ อุมฺมตฺตกาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาเนวฯ

อาทิกมฺมิโก ปเนตฺถ ธนิโย ฯ อวเสสานํ ปน รชกภณฺฑิกาทิโจรานํ ฉพฺพคฺคิยาทีนํ อาปตฺติเยวฯ

สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺฐาเนหิ อิทํ สมุฏฺฐาตีติ อาห ‘‘อทินฺนาทานสมุฏฺฐาน’’นฺติฯ ตถา หิ สาหตฺถิกํ กายจิตฺตโต สมุฏฺฐาติฯ อาณตฺติกํ วาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐาติฯ สาหตฺติกาณตฺติกํ กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺฐาติ, ตญฺจ โข ‘‘ภาริยมิทํ, ตฺวํ เอกปสฺสํ คณฺห, อหํ เอกปสฺส’’นฺติ สํวิธาย อุภเยสํ ปโยเคน เอกสฺส วตฺถุโน ฐานาจาวเน ลพฺภติฯ ‘‘กายวจีกมฺม’’นฺติ อวจนํ ปน กายวาจานํ อีทิเส ฐาเน องฺคมตฺตตฺตาฯ ยาย ปน เจตนาย สมุฏฺฐาปิโต ปโยโค สาหตฺถิโก วา อาณตฺติโก วา ปธานภาเวน ฐานาจาวนํ สาเธติ, ตสฺสา วเสน อาปตฺติ กาเรตพฺพาฯ อญฺญถา สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหติ, อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺสาติ อิทํ วิรุชฺฌติฯ ‘‘อทินฺนํ อาทิยามี’’ติ สญฺญาย อภาเวน มุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺขํฯ กาเยน กตํ กมฺมํ กายกมฺมํ, กายทฺวาเรน กตนฺติ อตฺโถฯ วจีกมฺมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตุฏฺโฐ วา ภีโต วา มชฺฌตฺโต วา นํ อาปชฺชตีติ ติเวทนํฯ เสสํ ปฐมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ทุติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยปาราชิกวณฺณนา

สนฺติ สหตฺเถ อุปสคฺโคฯ เตน สทฺธิํ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อาห ‘‘สญฺเจเตตฺวา’’ติอาทิฯ อุสฺสุกฺกวจนนฺติ เอตฺถ อุสฺสุกฺกวจนํ (สารตฺถ. ฏี. 2.172) นาม ปุพฺพกาลกิริยาวจนํฯ อยญฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโรฯ อิทานิ ‘‘สทฺธิํ เจเตตฺวา’’ติ อิมินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญาย สทฺธิํเยวาติ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญํ อวิชหิตฺวา เอว, ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญุปฺปตฺติยา อนนฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา กถํ เอกกฺขเณ เอกสฺส จิตฺตสฺส อุภยารมฺมณภาโวติ เอทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ญาตปริญฺญาย ทิฏฺฐสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริญฺญาย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา (สารตฺถ. ฏี. 2.172) ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติอาทินา สภาเวน สทฺธิํ เอกกฺขเณ อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย ‘ปาโณ’ติ สญฺญาย สทฺธิํเยว ‘วธามิ น’นฺติ ชานาตี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ น กเถนฺติฯ เอตฺถ จ มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณ’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสญฺญาย ฆาเตนฺตสฺสาปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เจเตตฺวาติ จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ อภิวิจาเรตฺวา, สนฺนิฏฺฐานํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ

อิทานิ มนุสฺสอตฺตภาวํ อาทิโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กลลโต ปฏฺฐายาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สทฺธิํ อุปฺปนฺนกลลรูปโต ปฏฺฐายฯ กลลรูปํ นาม อิตฺถิปุริสานํ กายวตฺถุภาวทสกวเสน สมติํส รูปานิ, นปุํสกานํ กายวตฺถุทสกวเสน วีสติฯ ตตฺถ อิตฺถิปุริสานํ กลลรูปํ ชาติอุณฺณาย เอเกน อํสุนา อุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ โหติ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํ, ‘กลล’นฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235; วิภ. อฏฺฐ. 26; ปารา. อฏฺฐ. 2.172);

เอวํ ปริตฺตกํ วตฺถุํ อาทิํ กตฺวา ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺโต อตฺตภาโว มนุสฺสวิคฺคโห นามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ เยภุยฺยวเสเนว วุตฺตํฯ โอปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเยวฯ กลลกาเลปีติ ปฐมสตฺตาเหปิฯ ตตฺถ หิ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา, น ปน สพฺพปฐมํ กลลรูปํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธิํ ติํส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสุ ปน ฐิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ เอตสฺมิํ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิฯ อยญฺหิ มรณสฺส อโนกาโส นามฯ เภสชฺชสมฺปทาเนนาติ คพฺภปาตนเภสชฺชทาเนนฯ ตโต วา อุทฺธมฺปีติ อพฺพุทเปสิกาลาทีสุปิฯ ชีวิตา วิโยเชยฺยาติ สนฺตติวิโกปนวเสน ชีวิตินฺทฺริยโต อปเนยฺยฯ