เมนู

1. ปฐมปาราชิกวณฺณนา

โย ปนาติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.45 ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา) เอตฺถ ยสฺมา ปนาติ นิปาตมตฺตํ, โยติ อตฺถปทํ, ตญฺจ อนิยเมน ปุคฺคลํ ทีเปติฯ ตสฺมา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โกจี’’ติ อาหฯ ยสฺมา ปน โย โยโกจิ นาม, โส อวสฺสํ ลิงฺคยุตฺตชาตินามโคตฺตสีลวิหารโคจรวเยสุ เอเกนากาเรน ปญฺญายติ, ตสฺมา ตํ ตถา ญาเปตุํ ‘‘รสฺสทีฆาทินา’’ติอาทิมาหฯ อาทิสทฺเทน นวกมฺมาทีนํ คหณํฯ ลิงฺคาทิเภเทนาติ ลิงฺคียติญายติ เอเตนาติ ลิงฺคํ, ตํ อาทิ เยสํ เตติ ลิงฺคาทโย, เตสํ เภโท ลิงฺคาทิเภโท, เตน ลิงฺคาทิเภเทนฯ เอตฺถาทิสทฺเทน ปน ยุตฺตาทีนํ คหณํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ลิงฺควเสน ยาทิโส วา ตาทิโส วา โหตุ, ทีโฆ วา รสฺโส วา กาโฬ วา โอทาโต วา มงฺคุรจฺฉวิ วา กิโส วา ถูโล วาฯ โยควเสน เยน วา เตน วา ยุตฺโต โหตุ, นวกมฺมยุตฺโต วา อุทฺเทสยุตฺโต วา วาสธุรยุตฺโต วาฯ ชาติวเสน ยํชจฺโจ วา ตํชจฺโจ วา โหตุ, ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโธ วาฯ นามวเสน ยถานาโม วา ตถานาโม วา โหตุ, พุทฺธรกฺขิโต วา ธมฺมรกฺขิโต วา สงฺฆรกฺขิโต วาฯ โคตฺตวเสน ยถาโคตฺโต วา ตถาโคตฺโต วา โหตุ, กจฺจายโน วา วาสิฏฺโฐ วา โกสิโย วาฯ สีเลสุ ยถาสีโล วา ตถาสีโล วา โหตุ, นวกมฺมสีโล วา อุทฺเทสสีโล วา วาสธุรสีโล วาฯ วิหาเรสุปิ ยถาวิหารี วา ตถาวิหารี วา โหตุ, นวกมฺมวิหารี วา อุทฺเทสวิหารี วา วาสธุรวิหารี วา โคจเรสุปิ ยถาโคจโร วา ตถาโคจโร วา โหตุ, นวกมฺมโคจโร วา อุทฺเทสโคจโร วา วาสธุรโคจโร วาฯ วเยสุปิ โย วา โส วา โหตุ เถโร วา นโว วา มชฺฌิโม วา, อถ โข สพฺโพว อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘‘โย’’ติ วุจฺจตีติฯ

อิทานิ ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปทํ สํวณฺเณตุํ ‘‘เอหิภิกฺขูปสมฺปทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ภควโต วจนมตฺเตน ภิกฺขุภาโว เอหิภิกฺขูปสมฺปทาฯ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติอาทินา (มหาว. 105) นเยน ติกฺขตฺตุํ วาจํ ภินฺทิตฺวา วุตฺเตหิ ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปทา สรณคมนูปสมฺปทาโอวาทปฺปฏิคฺคหณูปสมฺปทา (ปารา. อฏฺฐ. 1.45) นาม –

‘‘ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสู’ติ, เอวญฺหิ เต กสฺสป สิกฺขิตพฺพํฯ ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ยํ กิญฺจิ ธมฺมํ สุณิสฺสามิ กุสลูปสํหิตํ, สพฺพํ ตํ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กริตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณิสฺสามี’ติ, เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํฯ ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘สาตสหคตา จ เม กายคตาสติ น วิชหิสฺสตี’ติ, เอวญฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. 2.154) –

อิมินา โอวาทปฺปฏิคฺคหเณน มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนุญฺญาตอุปสมฺปทาฯ

ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา นาม โสปากสฺส อนุญฺญาตอุปสมฺปทาฯ ภควา กิร ปุพฺพาราเม อนุจงฺกมนฺตํ โสปากสามเณรํ ‘‘‘อุทฺธุมาตกสญฺญา’ติ วา โสปาก ‘รูปสญฺญา’ติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.45) ทส อสุภนิสฺสิเต ปญฺเห ปุจฺฉิฯ โส เต พฺยากาสิฯ ภควา ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ‘‘กติวสฺโส ตฺวํ, โสปากา’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺตวสฺโสหํ ภควาติฯ ‘‘โสปาก, ตฺวํ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา ปญฺเห พฺยากาสี’’ติ อารทฺธจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานิ, อยํ ปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทาฯ

อฏฺฐครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา นาม มหาปชาปติยา อฏฺฐครุธมฺมปฺปฏิคฺคหเณน อนุญฺญาตอุปสมฺปทาฯ

ทูเตนูปสมฺปทา นาม อฑฺฒกาสิยา คณิกาย อนุญฺญาตอุปสมฺปทาฯ

อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทา นาม ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุนิสงฺฆโต ญตฺติจตุตฺเถน, ภิกฺขุสงฺฆโต ญตฺติจตุตฺเถนาติ อิเมหิ ทฺวีหิ กมฺเมหิ อุปสมฺปทาฯ

ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา นาม ภิกฺขูนํ เอตรหิ อุปสมฺปทาฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ, เอกาย จ ญตฺติยาติ เอวํ ญตฺติจตุตฺเถนฯ กิญฺจาปิ หิ ญตฺติ สพฺพปฐมํ วุจฺจติ, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสฺสาวนานํ อตฺถพฺยญฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยญฺชนภินฺนํ ญตฺติํ ตาสํ จตุตฺถนฺติ กตฺวา ‘‘ญตฺติจตุตฺถ’’นฺติ วุจฺจติฯ อกุปฺเปนาติ อโกเปตพฺพตํ, อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตญฺจ อุปคเตนฯ ฐานารเหนาติ การณารเหน สตฺถุ สาสนารเหนฯ อุปสมฺปนฺโน นาม อุปริภาวํ สมาปนฺโน, ปตฺโตติ อตฺโถฯ ภิกฺขุภาโว หิ อุปริภาโว, ตญฺเจส ยถาวุตฺเตน กมฺเมน สมาปนฺนตฺตา ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ วุจฺจติฯ กสฺมา ปเนตฺถ อิมินาว อุปสมฺปนฺโน อิธ คหิโต, นาญฺเญหีติ? วุจฺจเต – เอหิภิกฺขูปสมฺปทา อนฺติมภวิกานเมว, สรณคมนูปสมฺปทา ปริสุทฺธานํ, โอวาทปฺปฏิคฺคหณปญฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา มหากสฺสปโสปากานํ, น จ เต ภพฺพา ปาราชิกาทิโลกวชฺชํ อาปชฺชิตุํ, อฏฺฐครุธมฺมปฺปฏิคฺคหณาทโย จ ภิกฺขุนีนํเยว อนุญฺญาตาฯ อยญฺจ ภิกฺขุ, ตสฺมา ญตฺติจตุตฺเถเนว อุปสมฺปทากมฺเมน อุปสมฺปนฺโน อิธ คหิโต, นาญฺเญหีติ เวทิตพฺโพฯ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน สิกฺขาปเทสุ อญฺเญปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนาทโย สงฺคยฺหนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.45 ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา)ฯ วกฺขติ หิ ‘‘ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน อญฺเญปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ อิทานิ ‘‘อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺโน’’ติ สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุฯ วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, อาธาโร ปติฏฺฐาฯ เตนาห ‘‘อุปสมฺปทาเปกฺโข ปุคฺคโล’’ติฯ อูนานิ อปริปุณฺณานิ วีสติ วสฺสานิ อสฺสาติ อูนวีสติวสฺโสฯ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อุปริ สปฺปาณกวคฺเค อูนวีสติสิกฺขาปเท (กงฺขา. อฏฺฐ. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา) วณฺณยิสฺสามฯ เตสูติ ปณฺฑกาทีสุ เอกาทสสุ อภพฺพปุคฺคเลสุฯ ปณฺฑโก (มหาว. อฏฺฐ. 109) ปเนตฺถ ปญฺจวิโธ โหติ อาสิตฺตปณฺฑโก, อุสูยปณฺฑโก , โอปกฺกมิกปณฺฑโก, นปุํสกปณฺฑโก, ปกฺขปณฺฑโกติฯ

เตสุ อาสิตฺตปณฺฑกสฺส จ อุสูยปณฺฑกสฺส จ ปพฺพชฺชา น วาริตา, อิตเรสํ ติณฺณํ วาริตาฯ เตสุปิ ปกฺขปณฺฑกสฺส ยสฺมิํ ปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ตสฺมิํเยวสฺส ปกฺเข ปพฺพชฺชา วาริตาติฯ ตโย เจตฺถ ปพฺพชฺชูปสมฺปทานํ อภพฺพตาย อวตฺถูฯ เตนาห ‘‘อาสิตฺตปณฺฑกญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺส ปเรสํ องฺคชาตํ มุเขน คเหตฺวา อสุจินา อาสิตฺตสฺส ปริฬาโห วูปสมฺมติ, อยํ อาสิตฺตปณฺฑโกฯ ยสฺส ปเรสํ อชฺฌาจารํ ปสฺสโต อุสูยาย อุปฺปนฺนาย ปริฬาโห วูปสมฺมติ, อยํ อุสูยปณฺฑโกฯ ยสฺส อุปกฺกเมน พีชานิ อปนีตานิ, อยํ โอปกฺกมิกปณฺฑโก (วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 135; วิ. วิ. ฏี. มหาวคฺค 2.109)ฯ โย ปน ปฏิสนฺธิยํเยว อภาวโก อุปฺปนฺโน, อยํ นปุํสกปณฺฑโกฯ เอกจฺโจ ปน อกุสลวิปากานุภาเวน กาฬปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปนสฺส ปริฬาโห วูปสมฺมติ, อยํ ปกฺขปณฺฑโกติ เวทิตพฺโพฯ

เถยฺเยน สํวาโส เอตสฺสาติ เถยฺยสํวาสโกฯ โส จ น สํวาสมตฺตสฺเสว เถนโก อิธาธิปฺเปโต, อถ โข ลิงฺคสฺส, ตทุภยสฺส จ เถนโกปีติ อาห ‘‘เถยฺยสํวาสโก ปน ติวิโธ’’ติอาทิฯ น ภิกฺขุวสฺสานิ คเณตีติ (มหาว. อฏฺฐ. 110) ‘‘อหํ ทสวสฺโส วา วีสติวสฺโส วา’’ติ มุสา วตฺวา ภิกฺขุวสฺสานิ น คเณติฯ น ยถาวุฑฺฒํ ภิกฺขูนํ วา สามเณรานํ วา วนฺทนํ สาทิยตีติ อตฺตนา มุสาวาทํ กตฺวา ทสฺสิตวสฺสานุรูเปน ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ นาธิวาเสติฯ น อาสเนน ปฏิพาหตีติ ‘‘อเปหิ, เม เอตํ ปาปุณาตี’’ติ อาสเนน นปฺปฏิพาหติฯ น อุโปสถาทีสุ สนฺทิสฺสตีติ อุโปสถปฺปวารณาทีสุ น สนฺทิสฺสติฯ ลิงฺคมตฺตสฺเสวาติ เอวสทฺเทน สํวาสํ นิวตฺเตติฯ สมาโนติ สนฺโตฯ ลิงฺคานุรูปสฺส สํวาสสฺสาติ สามเณรลิงฺคานุรูปสฺส สามเณรสํวาสสฺสฯ สเจ ปน กาสาเย ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา นคฺโค วา โอทาตวตฺถนิวตฺโถ วา เมถุนเสวนาทีหิ อสฺสมโณ หุตฺวา กาสายานิ นิวาเสติ, ลิงฺคตฺเถนโก โหติฯ สเจ คิหิภาวํ ปตฺถยมาโน กาสายํ โอวฏฺฏิกํ กตฺวา, อญฺเญน วา อากาเรน คิหินิวาสเนน นิวาเสติ ‘‘โสภติ นุ โข เม คิหิลิงฺคํ, น โสภตี’’ติ วีมํสนตฺถํ, รกฺขติ ตาว, ‘‘โสภตี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุน ลิงฺคํ สาทิยติ, ลิงฺคตฺเถนโก โหติฯ

โอทาตํ นิวาเสตฺวา วีมํสนสมฺปฏิจฺฉเนสุปิ เอเสว นโย ฯ สเจปิ นิวตฺถกาสาวสฺส อุปริ โอทาตํ นิวาเสตฺวา วีมํสติ วา สมฺปฏิจฺฉติ วา, รกฺขติ เอวฯ

อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนเกปิ เอเสว นโยติ ปาราชิกํ อาปนฺนเก ภิกฺขุมฺหิปิ เอเสว นโยติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ โกจิ ภิกฺขุ กาสาเย สอุสฺสาโหว โอทาตํ นิวาเสตฺวา เมถุนํ ปฏิเสวิตฺวา ปุน กาสายานิ นิวาเสตฺวา วสฺสคณนาทิเภทํ สพฺพํ วิธิํ อาปชฺชติ, อยํ ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคสฺส อปริจฺจตฺตตฺตา น ลิงฺคตฺเถนโก, ลิงฺคานุรูปสฺส สํวาสสฺส สาทิตตฺตา นาปิ สํวาสตฺเถนโกติฯ วิเทสนฺติ ปรเทสํฯ อิทญฺจ วญฺเจตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ โย ปน สเทเสปิ เอวํ กโรติ, โสปิ สํวาสตฺเถนโกวฯ ‘‘สํวาสมตฺตสฺเสวา’’ติ อิมินา ลิงฺคํ ปฏิกฺขิปติฯ สเจ โกจิ วุฑฺฒปพฺพชิโต (มหาว. อฏฺฐ. 110) ภิกฺขุวสฺสานิ คเณตฺวา มหาเปฬาทีสุ ทิยฺยมานภตฺตํ คณฺหาติ, โสปิ เถยฺยสํวาสโก โหติฯ สยํ สามเณโรว สามเณรปฺปฏิปาฏิยา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา คณฺหนฺโต เถยฺยสํวาสโก น โหติฯ ภิกฺขุ ปน ภิกฺขุปฏิปาฏิยา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา คณฺหนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ

นนุ สํวาโส นาม เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อาห ‘‘ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก หี’’ติอาทิฯ อิมินา น เกวลํ เอกกมฺมาทิโกว กิริยเภโท สํวาโสติ อิธาธิปฺเปโต, อถ โข ตทญฺโญ ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโกปีติ ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถติ เถยฺยสํวาสกาธิกาเรฯ สิกฺขํ ปจฺจกฺขายาติ สิกฺขํ ปริจฺจชิตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ โกจิ ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ลิงฺคํ อนปเนตฺวา ทุสฺสีลกมฺมํ กตฺวา วา อกตฺวา วา ‘‘น มํ โกจิ ชานาตี’’ติ ปุน สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตํ วสฺสคณนาทิเภทํ วิธิํ ปฏิปชฺชติ, โส เถยฺยสํวาสโก โหตีติฯ

สเจ ปน กสฺสจิ ราชา กุทฺโธ โหติ, โส ‘‘เอวํ เม โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว ลิงฺคํ คเหตฺวา ปลายติฯ ตํ ทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจนฺติฯ ราชา ‘‘สเจ ปพฺพชิโต, น ตํ ลพฺภา กิญฺจิ กาตุ’’นฺติ ตสฺมิํ โกธํ ปฏิวิเนติฯ

โส ‘‘วูปสนฺตํ เม ราชภย’’นฺติ สงฺฆมชฺฌํ อโนสริตฺวาว คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา อาคโต ปพฺพาเชตพฺโพฯ อถาปิ ‘‘สาสนํ นิสฺสาย มยา ชีวิตํ ลทฺธํ, หนฺท ทานิ อหํ ปพฺพชามี’’ติ อุปฺปนฺนสํเวโค เตเนว ลิงฺเคน อาคนฺตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ น สาทิยติ, ภิกฺขูหิ ปุฏฺโฐ วา อปุฏฺโฐ วา ยถาภูตมตฺตานํ อาวิกตฺวาว ปพฺพชฺชํ ยาจติ, ลิงฺคํ อปเนตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพฯ สเจ ปน วตฺตํ สาทิยติ, ปพฺพชิตาลยํ ทสฺเสติ, สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตํ วสฺสคณนาทิเภทํ ปฏิปชฺชติ, อยํ ปน น ปพฺพาเชตพฺโพฯ

อิธ ปเนกจฺโจ ทุพฺภิกฺเข ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต สยเมว ลิงฺคํ คเหตฺวา สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานิ ภุญฺชนฺโต ทุพฺภิกฺเข วีติวตฺเต สงฺฆมชฺฌํ อโนสริตฺวาว คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา อาคโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

อปโร มหากนฺตารํ นิตฺถริตุกาโม โหติ, สตฺถวาโห จ ปพฺพชิเต คเหตฺวา คจฺฉติฯ โส ‘‘เอวํ มํ สตฺถวาโห คเหตฺวา คมิสฺสตี’’ติ สยเมว ลิงฺคํ คเหตฺวา สตฺถวาเหน สทฺธิํ กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺวา สงฺฆมชฺฌํ อโนสริตฺวาว คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา อาคโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

อปโร โรคภเย (มหาว. อฏฺฐ. 110; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 138) อุปฺปนฺเน ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต สยเมว ลิงฺคํ คเหตฺวา สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานิ ภุญฺชนฺโต โรคภเย วูปสนฺเต สงฺฆมชฺฌํ อโนสริตฺวาว คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา อาคโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

อปรสฺส เอโก เวริโก กุทฺโธ โหติ, ฆาเตตุกาโม นํ วิจรติฯ โส ‘‘เอวํ เม โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว ลิงฺคํ คเหตฺวา ปลายติฯ เวริโก ‘‘กุหิํ โส’’ติ ปริเยสนฺโต ‘‘ปพฺพชิตฺวา ปลาโต’’ติ สุตฺวา ‘‘สเจ ปพฺพชิโต, น ตํ ลพฺภา กิญฺจิ กาตุ’’นฺติ ตสฺมิํ โกธํ ปฏิวิเนติฯ โส ‘‘วูปสนฺตํ เม เวริภย’’นฺติ สงฺฆมชฺฌํ อโนสริตฺวาว คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา อาคโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

อปโร ญาติกุลํ คนฺตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย คิหี หุตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ อิธ วินสฺสิสฺสนฺติ, สเจปิ อิมานิ คเหตฺวา วิหารํ คมิสฺสามิ, อนฺตรามคฺเค มํ ‘โจโร’ติ คเหสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ กายปริหาริยานิ กตฺวา คจฺเฉยฺย’’นฺติ จีวราหรณตฺถํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ วิหารํ คจฺฉติฯ

ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สามเณรา จ ทหรา จ อพฺภุคฺคจฺฉนฺติ, วตฺตํ ทสฺเสนฺติฯ โส น สาทิยติ, ยถาภูตมตฺตานํ อาวิกโรติฯ สเจ ภิกฺขู ‘‘น ทานิ มยํ ตํ มุญฺจิสฺสามา’’ติ พลกฺกาเรน ปพฺพาเชตุกามา โหนฺติ, กาสายานิ อปเนตฺวา ปุน ปพฺพาเชตพฺโพฯ สเจ ปน ‘‘น อิเม มม หีนายาวตฺตภาวํ ชานนฺตี’’ติ ตํเยว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานิตฺวา สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตวสฺสคณนาทิเภทํ วิธิํ ปฏิปชฺชติ, อยํ น ปพฺพาเชตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ราชทุพฺภิกฺขกนฺตาร-โรคเวรีภเยน วา’’ติอาทิฯ ภยสทฺโท เจตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘ราชภเยน, ทุพฺภิกฺขภเยนา’’ติอาทินาฯ ลิงฺคํ อาทิยตีติ เวสํ คณฺหาติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโสติ ภิกฺขูนํ วญฺเจตุกามตาย อภาวโต โย สุทฺธมานโส ยาว สํวาสํ นาธิวาเสติ, ตาว เอส ‘‘คิหี มํ ‘สมโณ’ติ ชานนฺตู’’ติ วญฺจนจิตฺเต สติปิ ภิกฺขูนํ วญฺเจตุกามตาย อภาวโต โทโส นตฺถีติ เถยฺยสํวาสโก นามาติ น วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

ติตฺถิเยสุ ปกฺกนฺตโก ปวิฏฺโฐติ ติตฺถิยปกฺกนฺตโกฯ โส จ น เกวลํ ตตฺถ ปวิฏฺฐมตฺเตเนว ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหติ, อถ โข เตสํ ลทฺธิคฺคหเณนฯ เตนาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา อนุปสมฺปนฺโน ติตฺถิยปกฺกนฺตโก น โหตีติ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ กุรุนฺทิอฏฺฐกถายํ ‘‘อยญฺจ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก นาม อุปสมฺปนฺนภิกฺขุนา กถิโต, ตสฺมา สามเณโร สลิงฺเคน ติตฺถายตนํ คโตปิ ปุน ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 110)ฯ กุสจีราทิกนฺติ เอตฺถาทิสทฺเทน ผลกกฺขณฺฑชฏาทีนํ คหณํฯ สเจปิ ‘‘อยํ ปพฺพชฺชา เสฏฺฐา’’ติ เสฏฺฐภาวํ วา อุปคจฺฉติ, น มุจฺจติ, ติตฺถิยปกฺกนฺตโกว โหติฯ วตานีติ อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีนิ วตานิฯ สเจ ปน ‘‘โสภติ นุ โข เม ติตฺถิยปพฺพชฺชา, นนุ โข โสภตี’’ติ วีมํสนตฺถํ กุสจีราทีนิ นิวาเสติ, ชฏํ วา พนฺธติ, ขาริกาชํ วา อาทิยติ, ยาว น สมฺปฏิจฺฉติ ตํ ลทฺธิํ, ตาว รกฺขติ, สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเต ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหติฯ อจฺฉินฺนจีวโร ปน กุสจีราทีนิ นิวาเสนฺโต, ราชภยาทีหิ วา ติตฺถิยลิงฺคํ คณฺหนฺโต ลทฺธิยา อภาเวน เนว ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหติฯ

อวเสโส สพฺโพปีติ นาคสุปณฺณยกฺขคนฺธพฺพาทิโกฯ ยญฺเหตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ยถา สมานชาติกสฺส (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.112) วิโกปเน กมฺมํ ครุตรํ, น ตถา วิชาติกสฺสาติ อาห ‘‘มนุสฺสชาติกา’’ติฯ ปุตฺตสมฺพนฺเธน มาตาปิตุสมญฺญา, ทตฺตกิตฺติมาทิวเสนปิ ปุตฺตโวหาโร โลเก ทิสฺสติ, โส จ โข ปริยายโตติ นิปฺปริยายสิทฺธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชเนตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ชเนตฺตีติ ชนิกา, มาตาติ อตฺโถฯ ยถา มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺเสว กุสลธมฺมานํ ติกฺขวิสทสูรภาวาปตฺติ, ยถา ตํ ติณฺณมฺปิ โพธิสตฺตานํ โพธิตฺตยนิปฺผตฺติยํ, เอวํ มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺเสว อกุสลธมฺมานมฺปิ ติกฺขวิสทสูรภาวาปตฺตีติ อาห ‘‘มนุสฺสภูเตเนวา’’ติฯ สญฺจิจฺจาติ ‘‘ปาโณ’’ติ สญฺญาย สทฺธิํ วธกเจตนาย เจเตตฺวาฯ อยํ มาตุฆาตโก นามาติ อยํ อานนฺตริเยน มาตุฆาตกกมฺเมน มาตุฆาตโก นามฯ เยน ปน มนุสฺสิตฺถิภูตาปิ อชนิกา โปสาวนิกมาตา วา มหามาตา วา จูฬมาตา วา ชนิกาปิ วา อมนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, ตสฺส ปพฺพชฺชา น วาริตา, น จ อานนฺตริโก โหติฯ เยน สยํ ติรจฺฉานภูเตน มนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, โสปิ อานนฺตริโก น โหติฯ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา ปฏิกฺขิตฺตา, กมฺมํ ปนสฺส ภาริยํ โหติ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺฐติฯ

เยน มนุสฺสภูโต ชนโก ปิตา สยมฺปิ มนุสฺสชาติเกเนว สตา สญฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรปิโต, อยํ อานนฺตริเยน ปิตุฆาตกกมฺเมน ปิตุฆาตโก นามาติ อิมมตฺถํ อติทิสนฺโต ‘‘ปิตุฆาตเกปิ เอเสว นโย’’ติ อาหฯ สเจปิ หิ เวสิยา ปุตฺโต โหติ, ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ น ชานาติ, ยสฺส สมฺภเวน นิพฺพตฺโต, โส จ เตน ฆาติโต, ‘‘ปิตุฆาตโก’’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ, อานนฺตริยญฺจ ผุสติ (มหาว. อฏฺฐ. 114)ฯ

เอฬกจตุกฺกํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.128; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.275; วิภ. อฏฺฐ. 809; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.112), สงฺคามจตุกฺกํ, โจรจตุกฺกญฺเจตฺถ กเถตพฺพํฯ ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ อภิสนฺธินาปิ หิ เอฬกฏฺฐาเน ฐิตํ มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ มารณาธิปฺปาเยเนว อานนฺตริยวตฺถุโน วิโกปิตตฺตาฯ เอฬกาภิสนฺธินา, ปน มาตาปิติอภิสนฺธินา วา เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ อานนฺตริยวตฺถุอภาวโตฯ

มาตาปิติอภิสนฺธินา มาตาปิตโร มาเรนฺโต ผุสเตว ฯ เอเสว นโย อิตรสฺมิมฺปิ จตุกฺกทฺวเยฯ สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ, วธกจิตฺตํ, ปน ตทารมฺมณชีวิตินฺทฺริยญฺจ อานนฺตริยานานนฺตริยภาเว ปมาณํฯ

อรหนฺตฆาตโกปิ มนุสฺสอรหนฺตวเสเนว เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เยน อนฺตมโส คิหิลิงฺเค ฐิโตปี’’ติอาทิฯ อมนุสฺสชาติกํ ปน อรหนฺตํ, มนุสฺสชาติกํ วา อวเสสํ อริยปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อานนฺตริโก น โหติ, ปพฺพชฺชาปิสฺส น วาริตา, กมฺมํ ปน พลวํ โหติฯ ติรจฺฉาโน มนุสฺสอรหนฺตมฺปิ ฆาเตตฺวา อานนฺตริโก น โหติ, กมฺมํ ปน ภาริยนฺติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโยฯ ยถา มาตาปิตูสุ, เอวํ อรหนฺเตปิ เอฬกจตุกฺกาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ

ปกตตฺตํ ภิกฺขุนินฺติ ปริสุทฺธสีลํ อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนํ ภิกฺขุนิํฯ โย (มหาว. อฏฺฐ. 115) ปน กายสํสคฺเคน สีลวินาสํ ปาเปติ, ตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตาฯ พลกฺกาเรน โอทาตวตฺถวสนํ กตฺวา อนิจฺฉมานํเยว ทูเสนฺโตปิ ภิกฺขุนิทูสโกเยว, พลกฺกาเรน ปน โอทาตวตฺถวสนํ กตฺวา อิจฺฉมานํ ทูเสนฺโต ภิกฺขุนิทูสโก น โหติฯ กสฺมา? ยสฺมา คิหิภาเว สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเตเยว สา อภิกฺขุนี โหติ ฯ สกิํ สีลวิปนฺนํ ปน ปจฺฉา ทูเสนฺโต สิกฺขมานสามเณรีสุ จ วิปฺปฏิปชฺชนฺโต เนว ภิกฺขุนิทูสโก โหติ, ปพฺพชฺชํ, อุปสมฺปทญฺจ ลภตีติฯ

ธมฺมโต อุคฺคตํ อปคตํ อุทฺธมฺมํฯ อุพฺพินยนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จตุนฺนํ กมฺมานนฺติ อปโลกนญตฺติญตฺติทุติยญตฺติจตุตฺถสงฺขาตานํ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ อิเมสญฺหิ อญฺญตรํ สงฺฆกมฺมํ เอกสีมายํ วิสุํ วิสุํ กโรนฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตุนฺนํ กมฺมานํ อญฺญตรวเสน สงฺฆํ ภินฺทตี’’ติฯ

‘‘ทุฏฺฐจิตฺเตนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘วธกจิตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ วธกเจตนาย หิ ทูสิตํ จิตฺตํ อิธ ทุฏฺฐจิตฺตํ นามฯ โลหิตํ อุปฺปาเทตีติ อนฺโตสรีเรเยว โลหิตํ อุปฺปาเทติ, สญฺจิตํ กโรตีติ อธิปฺปาโยฯ

น หิ ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย ปรูปกฺกเมน ธมฺมํ ภินฺทิตฺวา โลหิตํ ปคฺฆรติ, สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมิํ ฐาเน โลหิตํ สโมสรติ, อาฆาเตน ปกุปฺปมานํ สญฺจิตํ โหติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ โย ปน โรควูปสมนตฺถํ ชีวโก วิย สตฺเถน ผาเลตฺวา ปูติมํสญฺจ โลหิตญฺจ นีหริตฺวา ผาสุกํ กโรติ, อยํ โลหิตุปฺปาทโก น โหติ, พหุํ ปน โส ปุญฺญํ ปสวติ (มหาว. อฏฺฐ. 115)ฯ

ทุวิธมฺปิ พฺยญฺชนนฺติ ยถาวุตฺตกมฺมทฺวยโต สมุฏฺฐิตํ อิตฺถินิมิตฺตํ, ปุริสนิมิตฺตญฺจาติ ทุวิธมฺปิ พฺยญฺชนํฯ อิมินา จ วิคฺคเหน ‘‘อุภโตพฺยญฺชนโก’’ติ อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสยํ, ปุริมปเท จ วิภตฺติอโลโปติ ทสฺเสติฯ โส ทุวิโธ โหติ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก, ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก จาติฯ ตตฺถ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ, ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนกสฺส อิตฺถีสุ ปุริสตฺตํ กโรนฺตสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนกสฺส ปุริสานํ อิตฺถิภาวํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ โหติฯ อิตฺถิอุภโตพฺยญฺชนโก สยญฺจ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรญฺจ คณฺหาเปติฯ ปุริสอุภโตพฺยญฺชนโก ปน สยํ น คณฺหาติ, ปรํ คณฺหาเปตีติ อิทเมเตสํ นานากรณํฯ

อปรามสนานีติ อคฺคหณานิ อวจนานิฯ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อกิตฺตนนฺติ ยสฺส อุปสมฺปทา กรียติ, ตสฺส อกิตฺตนํ, ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ (ปริ. อฏฺฐ. 484) อวจนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนนฺติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺวา ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ อวจนํฯ สพฺเพน สพฺพํ ญตฺติยา อนุจฺจารณนฺติ ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา จตุกฺขตฺตุํ กมฺมวาจาย เอว อนุสฺสาวนกมฺมสฺส กรณํฯ สมฺปนฺนนฺติ อุเปตํฯ

หาปนํ ปริจฺจชนํฯ โยปิ เอกํ ญตฺติํ ฐเปตฺวา สกิํเยว วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา อนุสฺสาวนํ กโรติ, อยมฺปิ สาวนํ หาเปติเยวฯ

ทุรุจฺจารณํ นาม อญฺญสฺมิํ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อญฺญสฺส วจนํฯ ตสฺมา กมฺมวาจํ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา ยฺวายํ –

‘‘สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ;

ครุกํ ลหุกญฺเจว นิคฺคหีตํ;

สมฺพนฺธววตฺถิตํ วิมุตฺตํ;

ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.291; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.64, ปริ. อฏฺฐ. 485; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 252) –

วุตฺโต, อยํ สุฏฺฐุ อุปลกฺเขตพฺโพฯ เอตฺถ หิ สิถิลํ นาม ปญฺจสุ วคฺเคสุ ปฐมตติยํฯ ธนิตํ นาม เตสฺเวว ทุติยจตุตฺถํฯ ทีฆนฺติ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพํ อา-การาทิฯ รสฺสนฺติ ตโต อุปฑฺฒกาเลน วตฺตพฺพํ -การาทิฯ ครุกนฺติ ทีฆเมว, ยํ วา ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส ยสฺส นกฺขมตี’’ติ เอวํ สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติฯ ลหุกนฺติ รสฺสเมว, ยํ วา ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส ยสฺส น ขมตี’’ติ เอวํ อสํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติฯ นิคฺคหีตนฺติ ยํ กรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา อวิวเฏน มุเขน สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพํฯ สมฺพนฺธนฺติ ยํ ปรปเทน สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘ตุณฺหิสฺสา’’ติ วา ‘‘ตุณฺหสฺสา’’ติ วา วุจฺจติฯ ววตฺถิตนฺติ ยํ ปรปเทน สมฺพนฺธํ อกตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตุณฺหี อสฺสา’’ติ วา ‘‘ตุณฺห อสฺสา’’ติ วา วุจฺจติฯ วิมุตฺตนฺติ ยํ กรณานิ อนิคฺคเหตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา วิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ อกตฺวา วุจฺจติฯ

ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วตฺตพฺเพ -การสฺส -การํ กตฺวา ‘‘สุณาถุ เม’’ติ วจนํ สิถิลสฺส ธนิตกรณํ นาม, ตถา ‘‘ปตฺตกลฺลํ เอสา ญตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺถกลฺลํ เอสา ญตฺตี’’ติอาทิวจนญฺจฯ ‘‘ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺเพ -การ -การานํ -การ -กาเร กตฺวา ‘‘พนฺเต สํโค’’ติ วจนํ ธนิตสฺส สิถิลกรณํ นามฯ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วิวเฏน มุเขน วตฺตพฺเพ ‘‘สุณํตุ เม’’ติ วา ‘‘เอสา ญตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เอสํ ญตฺตี’’ติ วา อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วจนํ วิมุตฺตสฺส นิคฺคหิตวจนํ นามฯ ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺตกลฺลา’’ติ วิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ อกตฺวา วจนํ นิคฺคหิตสฺส วิมุตฺตวจนํ นามฯ

อิติ สิถิเล กตฺตพฺเพ ธนิตํ, ธนิเต กตฺตพฺเพ สิถิลํ, วิมุตฺเต กตฺตพฺเพ นิคฺคหิตํ, นิคฺคหิเต กตฺตพฺเพ วิมุตฺตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ พฺยญฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺติฯ เอวํ วทนฺโต หิ อญฺญสฺมิํ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อญฺญํ วทติ, ทุรุตฺตํ กโรตีติ วุจฺจติฯ

อิตเรสุ ปน ทีฆรสฺสาทีสุ ฉสุ พฺยญฺชเนสุ ทีฆฏฺฐาเน ทีฆเมวฯ รสฺสฏฺฐาเน จ รสฺสเมวาติ เอวํ ยถาฐาเน ตํ ตเทว อกฺขรํ ภาสนฺเตน อนุกฺกมาคตํ ปเวณิํ อวินาเสนฺเตน กมฺมวาจา กาตพฺพาฯ สเจ ปน เอวํ อกตฺวา ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสํ, รสฺเส วา วตฺตพฺเพ ทีฆํ วทติ, ตถา ครุเก วตฺตพฺเพ ลหุกํ, ลหุเก วา วตฺตพฺเพ ครุกํ วทติ, สมฺพนฺเธ วา ปน วตฺตพฺเพ ววตฺถิตํ, ววตฺถิเต วา วตฺตพฺเพ สมฺพนฺธํ วทติ, เอวํ วุตฺเตปิ กมฺมวาจา น กุปฺปติฯ อิมานิ หิ ฉ พฺยญฺชนานิ กมฺมํ น โกเปนฺติฯ

ยํ ปน สุตฺตนฺติกตฺเถรา ‘‘ท-กาโร -การมาปชฺชติ, -กาโร -การมาปชฺชติ, -กาโร -การมาปชฺชติ, -กาโร -การมาปชฺชติ, -กาโร -การมาปชฺชติ, -กาโร -การมาปชฺชติ, ตสฺมา -การาทีสุ วตฺตพฺเพสุ -การาทีนํ วจนํ น วิรุชฺฌตี’’ติ วทนฺติ, ตํ กมฺมวาจํ ปตฺวา น วฏฺฏติฯ ตสฺมา วินยธเรน เนว -กาโร -กาโร กาตพฺโพ…เป.… น -กาโร -กาโรฯ ยถาปาฬิยา นิรุตฺติํ โสเธตฺวา ทสวิธาย พฺยญฺชนนิรุตฺติยา วุตฺตโทเส ปริหรนฺเตน กมฺมวาจา กาตพฺพาฯ อิตรถา หิ สาวนํ หาเปติ นามฯ ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา ปฐมํ อนุสฺสาวนกรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตาติ ยตฺตกา ภิกฺขู ตสฺส อุปสมฺปทากมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปาฯ เต จ โข สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา เอกสีมฏฺฐา ปญฺจ ปกตตฺตา ภิกฺขูฯ น หิ เตหิ วินา ตํ กมฺมํ กรียติ, น เตสํ ฉนฺโท เอติฯ อวเสสา ปน สเจปิ สหสฺสมตฺตา โหนฺติ, สเจ เอกสีมฏฺฐา เอกสฺมิํ ฐาเน สมานสํวาสกา, สพฺเพ ฉนฺทารหาว โหนฺติ, ฉนฺทํ ทตฺวา อาคจฺฉนฺตุ วา, มา วา, กมฺมํ น กุปฺปติฯ ปฏิกฺโกสนนฺติ นิวารณํฯ ติฏฺฐติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐานํ, การณํฯ อิธ ปน อุปสมฺปทากมฺมกรณสฺส การณตฺตา อุปสมฺปทากมฺมวาจาสงฺขาตํ ภควโต วจนํ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘การณารหตฺตา ปน สตฺถุ สาสนารหตฺตา’’ติฯ

ยถา จ ‘‘ตํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ภควตา อนุสิฏฺฐํ, ตถากรณํ อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณํ โหตีติ ฐานารหํ นามฯ เกจิ (สารตฺถ. ฏี. 2.45) ปน ‘‘ฐานารเหนาติ เอตฺถ ‘น, ภิกฺขเว, หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ’ติอาทิ (มหาว. 119) สตฺถุสาสนํ ฐาน’’นฺติ วทนฺติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปาราชิเกฯ ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถาปิ โลกวชฺชสิกฺขาปเทสุ อยเมว อธิปฺเปโตติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปนา’’ติอาทิฯ อญฺเญปีติ เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทโยปิฯ กถเมตํ วิญฺญายติ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ อญฺเญปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ? อตฺถโต อาปนฺนตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺติํ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ, ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺติํ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ (ปริ. 322) สามญฺญโต วุตฺตตฺตาฯ เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทโยปิ อสญฺจิจฺจ อสฺสติยา อจิตฺตกํ สหเสยฺยาปตฺติอาทิเภทํ ปณฺณตฺติวชฺชํ อาปชฺชนฺตีติ (สารตฺถ. ฏี. 2.45) อตฺถโต อาปนฺนํฯ

อิทานิ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ อิมํ ปทํ วิเสสตฺถาภาวโต วิสุํ อวณฺเณตฺวาว ยํ สิกฺขญฺจ สาชีวญฺจ สมาปนฺนตฺตา ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติอาทิมาหฯ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, สห ชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีวํ, มาติกาทิเภทา ปณฺณตฺติ, สิกฺขา จ สาชีวญฺจ สิกฺขาสาชีวํ, ตทุภยํ สมาปนฺโน อุปคโตติ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนฯ เตนาห ‘‘ยา ภิกฺขูน’’นฺติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘สิกฺขา’’ติ สาชีวสหจริยโต อธิสีลสิกฺขาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อธิสีลสงฺขาตา’’ติฯ อธิกํ อุตฺตมํ สีลนฺติ อธิสีลํ, ‘‘อธิสีล’’นฺติ สงฺขาตา อธิสีลสงฺขาตา

กตมํ ปเนตฺถ สีลํ, กตมํ อธิสีลนฺติ? วุจฺจเต – ปญฺจงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว, น ตํ อธิสีลํฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน อธิสีล’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ, สิเนรุ วิย จ ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทาฯ น หิ ตํ ปญฺญตฺติํ อุทฺธริตฺวา อญฺโญ สตฺโต ปญฺญาเปตุํ สกฺโกติ, พุทฺธาเยว ปนสฺส สพฺพโส กายวจีทฺวารชฺฌาจารโสตํ ฉินฺทิตฺวา ตสฺส ตสฺส วีติกฺกมสฺส อนุจฺฉวิกํ ตํ ตํ สีลสํวรํ ปญฺญาเปนฺติฯ ปาติโมกฺขสํวรสีลโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ, ตํ ปน อิธ น อธิปฺเปตํฯ น หิ ตํ สมาปนฺโน เมถุนธมฺมํ ปฏิเสวติฯ

เอเตติ นานาเทสชาติโคตฺตาทิเภทภินฺนา ภิกฺขูฯ สห ชีวนฺตีติ เอกุทฺเทสาทิวเสน สห ปวตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน’’ติฯ สิกฺขาปทสงฺขาตนฺติ ปณฺณตฺติสงฺขาตํฯ สาปิ หิ วิรติอาทีนํ ทีปนโต ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘สิกฺขาปทนฺติ โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโย’’ติฯ ตตฺถาติ เตสุฯ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ อกตฺตพฺพปริวชฺชนกตฺตพฺพกรณวเสน วาริตฺตจาริตฺตสงฺขาตํ ทุวิธํ สีลํ ปริปูเรนฺโตติ อตฺโถ, วาริตฺตสีลวเสน วิรติสมฺปยุตฺตเจตนํ, จาริตฺตสีลวเสน วิรติวิปฺปยุตฺตเจตนญฺจ อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ สาชีวญฺจ อวีติกฺกมนฺโตติ สิกฺขาปทญฺจ อมทฺทนฺโต, สีลสํวรณํ, สาชีวานติกฺกมนญฺจาติ อิทเมว ทฺวยํ อิธ สมาปชฺชนํ นามาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโยฯ ตสฺสานติกฺกมนโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขา ปริปูรติฯ อปิเจตฺถ ‘‘สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต’’ติ อิมินา วิรติเจตนาสงฺขาตสฺส สีลสํวรสฺส วิเสสโต สนฺตาเน ปวตฺตนกาโลว คหิโต, ‘‘อวีติกฺกมนฺโต’’ติ อิมินา ปน อปฺปวตฺตนกาโลปิฯ สิกฺขญฺหิ ปริปูรณวเสน อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตปิ นิทฺทาทิวเสน อปฺปวตฺเตนฺโตปิ วีติกฺกมาภาวา สิกฺขนวเสน สมาปนฺโนติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขายา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ อาหาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สิยา (ปารา. อฏฺฐ. 1.45 สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา), ยสฺมา น สพฺพํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตสฺมา ‘‘ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ ปฐมํ วตฺวา ตสฺส อตฺถนิยมนตฺถํ ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขายา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? ตํ น, กสฺมา? อตฺถานุกฺกมาภาวโตฯ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ หิ วุตฺตตฺตา ยํ สิกฺขํ สมาปนฺโน, ตํ อปจฺจกฺขาย, ยญฺจ สาชีวํ สมาปนฺโน, ตตฺถ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ วุจฺจมาเน อนุกฺกเมเนว อตฺโถ วุตฺโต โหติ, น อญฺญถาฯ ตสฺมา อิทเมว ปฐมํ วุตฺตนฺติฯ

อิทานิ ตทุภยเมว ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตทภาเวนาติ เตสํ จิตฺตาทีนํ อภาเวนฯ

จวิตุกามตาจิตฺเตนาติ อปคนฺตุกามตาจิตฺเตน ทวาติ สหสาฯ โย หิ อญฺญํ ภณิตุกาโม สหสา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ ภณติ, อยํ ทวา วทติ นามฯ รวาติ วิรชฺฌิตฺวาฯ โย หิ อญฺญํ ภณิตุกาโม วิรุชฺฌิตฺวา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ ภณติ, อยํ รวา ภณติ นามฯ ปุริเมน โก วิเสโสติ เจ? ปุริมํ ปณฺฑิตสฺสาปิ สหสาวเสน อญฺญภณนํ, อิทํ ปน มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ปกฺขลนฺตสฺส ‘‘อญฺญํ ภณิสฺสามี’’ติ อญฺญภณนํฯ ‘‘อกฺขรสมยานภิญฺญาตตาย วา กรณสมฺปตฺติยา อภาวโต วา กเถตพฺพํ กเถตุมสกฺโกนฺโต หุตฺวา อญฺญํ กเถนฺโต รวา ภณติ นามา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.54) เอเกฯ

วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาโย, ตํ อุปชฺฌายํฯ ‘‘เอวํ สชฺฌายิตพฺพํ, เอวํ อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อาจารสิกฺขาปนโก อาจริโยฯ อนฺเต สมีเป วสติ สีเลนาติ อนฺเตวาสี, วิภตฺติอโลเปน ยถา ‘‘วเนกเสรุกา’’ติฯ สมาโน อุปชฺฌาโย อสฺสาติ สมานุปชฺฌายโกฯ เอวํ สมานาจริยโกฯ สพฺรหฺมจารินฺติ ภิกฺขุํฯ โส หิ ‘‘เอกกมฺมํ, เอกุทฺเทโส, สมสิกฺขตา’’ติ อิมํ พฺรหฺมํ สมานํ จรติ, ตสฺมา ‘‘สพฺรหฺมจารี’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ วุตฺตานนฺติ เอวํ ปทภาชนีเย วุตฺตานํฯ ยถา หิ โลเก สสฺสานํ วิรุหนฏฺฐานํ ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิมานิปิ พุทฺธาทีนิ ปทานิ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส วิรุหนฏฺฐานตฺถา ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทาน’’นฺติฯ ยสฺมา ปเนเตสํ เววจเนหิปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, ตสฺมา ‘‘สเววจนสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ วิวิธํ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ วจนํ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, ปริยายนามํ, สห เววจเนหีติ สเววจนํ, ตสฺส สเววจนสฺสฯ เอตฺถ จ วณฺณปฏฺฐาเน (สารตฺถ. ฏี. 2.52; วิ. วิ. ฏี. 1.53; วชิร. ฏี. 53) อาคตํ นามสหสฺสํ, อุปาลิคาถาสุ (ม. นิ. 2.76) นามสตํ, อญฺญานิ จ คุณโต ลพฺภมานานิ นามานิ ‘‘พุทฺธเววจนานี’’ติ เวทิตพฺพานิฯ สพฺพานิปิ ธมฺมสฺส นามานิ ‘‘ธมฺมเววจนานี’’ติ เวทิตพฺพานิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

เตสุ ยํ กิญฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํ กิญฺจิ วทโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหตีติ เตสุ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปเทสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ปทํ วตฺตุกามสฺส ตโต อญฺญํ ยํ กิญฺจิ ปทมฺปิ วจีเภทํ กตฺวา วทโต เขตฺตปทนฺโตคธตฺตา สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ ปนายํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วตฺตุกาโม ปทปจฺจาภฏฺฐํ กตฺวา ‘‘ปจฺจกฺขามิ พุทฺธ’’นฺติ วา วเทยฺย, มิลกฺขภาสาทีสุ วา อญฺญตรภาสาย ตมตฺถํ วเทยฺย, ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วตฺตุกาโม อุปฺปฏิปาฏิยา ‘‘ธมฺมํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วา ‘‘สพฺรหฺมจาริํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วา วเทยฺย, เสยฺยถาปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภงฺเค ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติ วตฺตุกาโม ‘‘ทุติยํ ฌาน’’นฺติ วทติฯ สเจ ‘‘ยสฺส วทติ, โส อยํ ภิกฺขุภาวํ จชิตุกาโม เอตมตฺถํ วทตี’’ติ เอตฺตกมตฺตมฺปิ ชานาติ, วิรทฺธํ นาม นตฺถิ, เขตฺตเมว โอติณฺณํ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ สกฺกตฺตา วา พฺรหฺมตฺตา วา จุตสตฺโต วิย จุโตว โหติ สาสนาติฯ

อลนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.52) โหตุ, ปริยตฺตนฺติ อตฺโถฯ กิํ นุ เมติ กิํ มยฺหํ กิจฺจํ, กิํ กรณียํ, กิํ สาเธตพฺพนฺติ อตฺโถฯ น มมตฺโถติ นตฺถิ มม อตฺโถฯ สุมุตฺตาหนฺติ สุฏฺฐุ มุตฺโต อหํฯ ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหีติ พุทฺธาทีหิ สพฺรหฺมจาริปริยนฺเตหิ ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิฯ ยนฺนูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺยนฺติ เอตฺถ ‘‘ยนฺนูนา’’ติ ปริวิตกฺกทสฺสเน นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สจาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยํ, สาธุ วต เม สิยา’’ติฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ปจฺจกฺขิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺสามี’’ติ วา ‘‘ภวิสฺสามี’’ติ วา ‘‘โหมี’’ติ วา ‘‘ชาโตมฺหี’’ติ วา ‘‘อมฺหี’’ติ วา เอวํภูตานํ คหณํฯ สเจ ปน ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย ‘คิหี’ติ มํ ธาเรหี’’ติ วา ‘‘ชานาหี’’ติ วา ‘‘สญฺชานาหี’’ติ วา ‘‘มนสิ กโรหี’’ติ วา วทติ, อริยเกน วา วทติ, มิลกฺขเกน วาฯ เอวเมตสฺมิํ อตฺเถ วุตฺเต ยสฺส วทติ, สเจ โส ชานาติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาฯ เอส นโย เสเสสุปิ ‘‘อุปาสโก’’ติอาทีสุ สตฺตสุ ปเทสุฯ เอตฺถ จ อริยกํ นาม มาคธโวหาโรฯ มิลกฺขกํ นาม อนริยโก อนฺธทมิฬาทิฯ

อกฺขรลิขนนฺติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา อญฺเญสํ ทสฺสนตฺถํ อกฺขรลิขนํฯ อธิปฺปายวิญฺญาปโก องฺคุลิสงฺโกจนาทิโก หตฺถวิกาโร หตฺถมุทฺทา, หตฺถสทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘น ภุญฺชมาโน สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 618) วิยฯ

ตสฺมา อธิปฺปายวิญฺญาปกสฺส องฺคุลิสงฺโกจนาทิโน หตฺถวิการสฺส ทสฺสนํ หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 2.51) เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อาทิสทฺเทน สีสกมฺปนทสฺสนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานนฺติ เอตฺถ อุมฺมตฺตโกติ ปิตฺตุมฺมตฺตโกฯ ขิตฺตจิตฺโตติ ยกฺเขหิ กตจิตฺตวิกฺเขโป, ยกฺขุมฺมตฺตโกติ วุตฺตํ โหติฯ อุภินฺนํ ปน วิเสโส อนาปตฺติวาเร อาวิภวิสฺสติฯ เวทนาฏฺโฏติ พลวติยา ทุกฺขเวทนาย ผุฏฺโฐ มุจฺฉาปเรโต, เตน วิปฺปลปนฺเตน ปจฺจกฺขาตาปิ อปจฺจกฺขาตาว โหติฯ มนุสฺสชาติโก โหตีติ สภาโค วา วิสภาโค วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา วิญฺญู โยโกจิ มนุสฺโส โหติฯ อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ เอตฺถาทิสทฺเทน ขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏเทวตาติรจฺฉานคตานํ คหณํฯ ตตฺร อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏติรจฺฉานคตานํ สนฺติเก ปจฺจกฺขาตาปิ อชานนภาเวน อปจฺจกฺขาตาว โหติฯ เทวตาย ปน สนฺติเก อติขิปฺปํ ชานนภาเวนฯ เทวตา นาม มหาปญฺญา ติเหตุกปฺปฏิสนฺธิกา อติขิปฺปํ ชานนฺติ, จิตฺตญฺจ นาเมตํ ลหุปริวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘จิตฺตลหุกสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตวเสเนว มา อติขิปฺปํ วินาโส อโหสี’’ติ เทวตาย สนฺติเก สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ปฏิกฺขิปิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อญฺญตโร’’ติฯ ทูเตน วาติ ‘‘มม สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ กเถหี’’ติ มุขสาสนวเสน ทูเตน วาฯ ปณฺเณน วาติ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ปหิณวเสน ปณฺเณน วาฯ

สเจ เต สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อาวชฺชนสมเยติ อตฺถาโภคสมเยฯ อิมินา ตํ ขณํเยว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทุชฺชานนฺติ ทสฺเสติฯ วจนานนฺตรเมวาติ วจนสฺส อนนฺตรเมว, อาวชฺชนสมเยวาติ อตฺโถฯ เอว-สทฺเทน ปน จิเรน ชานนํ ปฏิกฺขิปติฯ อุกฺกณฺฐิโตติ อนภิรติยา อิมสฺมิํ สาสเน กิจฺฉชีวิกํ ปตฺโตฯ อถ วา ‘‘อชฺช ยามิ, สฺเว ยามิ, อิโต ยามิ, เอตฺถ ยามี’’ติ อุทฺธํ กณฺฐํ กตฺวา วิหรมาโน วิกฺขิตฺโต, อเนกคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ ‘‘อนภิรโต สามญฺญา จวิตุกาโม’’ติอาทีนํ (ปารา. 45) อุปลกฺขณํฯ เยน เกนจิ…เป.… ชานนฺตีติ สเจ เต‘‘อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺเถตี’’ติ วา ‘‘อนภิรโต’’ติ วา ‘‘สามญฺญา จวิตุกาโม’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติฯ

อิทญฺหิ สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺจ อุปริ อภูตาโรจนทุฏฺฐุลฺลวาจาอตฺตกามทุฏฺฐโทสภูตาโรจนสิกฺขาปทานิ จ เอกปริจฺเฉทานิ, อาวชฺชนสมเย ญาเต เอว สีสํ เอนฺติฯ ‘‘กิํ อยํ ภณตี’’ติ กงฺขตา จิเรน ญาเต สีสํ น เอนฺติฯ เตนาห ‘‘อถ อปรภาเค’’ติอาทิฯ อถ ทฺวินฺนํ ฐิตฏฺฐาเน ทฺวินฺนมฺปิ นิยเมตฺวา ‘‘เอเตสํ อาโรเจมี’’ติ วทติ, เตสุ เอกสฺมิํ ชานนฺเตปิ ทฺวีสุ ชานนฺเตสุปิ ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ เอวํ สมฺพหุเลสุปิ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตสฺส วจนานนฺตร’’นฺติอาทินา วุตฺเตน นเยนฯ โย โกจิ มนุสฺสชาติโกติ อนฺตมโส นวกมฺมิกํ อุปาทาย โย โกจิ มนุสฺโสฯ วุตฺตญฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ

‘‘สเจ ปน อนภิรติยา ปีฬิโต สภาเค ภิกฺขู ปริสงฺกมาโน ‘โย โกจิ ชานาตู’ติ อุจฺจาสทฺทํ กโรนฺโต ‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’ติ วทติ, ตญฺจ อวิทูเร ฐิโต นวกมฺมิโก วา อญฺโญ วา สมยญฺญู ปุริโส สุตฺวา ‘อุกฺกณฺฐิโต อยํ สมโณ คิหิภาวํ ปตฺเถติ, สาสนโต จุโต’ติ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.51)ฯ

สเจ วจนตฺถํ ญตฺวาปิ ‘‘อยํ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺเถตี’’ติ วา น ชานาติ, อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ สเจ ปน วจนตฺถํ อชานิตฺวาปิ ‘‘อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺเถตี’’ติ วา ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาฯ ทวายปีติ กีฬาธิปฺปาเยนปิฯ จิตฺตาทีนํ วา วเสนาติ จิตฺตาทีนํ วา ฉฬงฺคานํ วเสนฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘จิตฺตํ เขตฺตญฺจ กาโล จ, ปโยโค ปุคฺคโล ตถา;

วิชานนนฺติ สิกฺขาย, ปจฺจกฺขานํ ฉฬงฺคิก’’นฺติฯ

สพฺพโส วา ปน อปจฺจกฺขาเนนาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีสุ เยน เยน ปริยาเยน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, ตโต เอกสฺสปิ ปจฺจกฺขานสฺส อภาเวนฯ อิมินา ปน ‘‘อิทํ ปทํ สาเวสฺสามิ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวํ ทสฺเสติฯ ยสฺส หิ เอวรูโป จิตฺตุปฺปาโท นตฺถิ, โส สพฺพโส น ปจฺจกฺขาติ นามาติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสฯ

อตฺถภูตํ เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยนฺติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วทติ วิญฺญาเปติ, เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺเจว โหติ, สิกฺขา จ ปจฺจกฺขาตา’’ติอาทินา (ปารา. 53) วุตฺเตหิ เยหิ วจเนหิ สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺเจว โหติ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺจ, ตํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิกํ อตฺถภูตํ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาฯ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิมฺหิ ปน วุตฺเต สิกฺขาปริปูรเณ ทุพฺพลภาวสฺสาปิ คมฺยมานตฺตา สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อิทํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ ‘‘อตฺถภูต’’นฺติ อิมินา ‘‘ยนฺนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติอาทิกํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ ปฏิกฺขิปติฯ เยน หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺเจว โหติ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺจ, ตเทว สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อตฺถภูตํฯ เยน ปน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, น ตํ ตสฺส อตฺถภูตนฺติฯ

ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวาปตฺติยา มิถุนานํ อยนฺติ ‘‘เมถุโน’’ติ ธมฺโมว วุจฺจตีติ อาห ‘‘ราคปริยุฏฺฐาเนนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ราคปริยุฏฺฐาเนนาติ ราคสฺส ปริยุฏฺฐาเนน, เมถุนราคสฺส ปวตฺติยา ปริโยนทฺธจิตฺตตายาติ อตฺโถฯ ธมฺโมติ อชฺฌาจาโรฯ ‘‘ปลมฺพเต วิลมฺพเต’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺคสฺส โกจิ อตฺถวิเสโส นตฺถีติ อาห ‘‘เสเวยฺยา’’ติฯ อชฺฌาปชฺเชยฺยาติ อภิภุยฺย ปชฺเชยฺยฯ สพฺพนฺติเมนาติ ปรนิมฺมิตวสวตฺติ…เป.… จาตุมหาราชิกมนุสฺสิตฺถินาคครุฬมาณวิกาทีนํ สพฺพาสํ อนฺติเมนฯ ติรจฺฉานคตายาติ ติรจฺฉาเนสุ อุปฺปนฺนายฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธิวเสนา’’ติฯ ปาราชิกาย วตฺถุภูตา เอว เจตฺถ ติรจฺฉานคติตฺถี ‘‘ติรจฺฉานคตา’’ติ คเหตพฺพา, น สพฺพาฯ ตตฺรายํ ปริจฺเฉโท –

‘‘อปทานํ อหิมจฺฉา, ทฺวิปทานญฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.55)

ตตฺถ อหิคฺคหเณน สพฺพาปิ อชครโคนสาทิเภทา ทีฆชาติ สงฺคหิตาฯ ตสฺมา ทีฆชาตีสุ ยตฺถ ติณฺณํ มคฺคานํ อญฺญตรสฺมิํ สกฺกา ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสตุํ, สา ปาราชิกวตฺถุ, อวเสสา ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺพาฯ มจฺฉคฺคหเณน สพฺพาปิ มจฺฉกจฺฉปมณฺฑูกาทิเภทา โอทกชาติ สงฺคหิตาฯ ตตฺราปิ ทีฆชาติยํ วุตฺตนเยเนว ปาราชิกวตฺถุ จ ทุกฺกฏวตฺถุ จ เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – ปตงฺคมุขมณฺฑูกา นาม โหนฺติ, เตสํ มุขสณฺฐานํ มหนฺตํ, ฉิทฺทํ อปฺปกํ, ตตฺถ ปเวสนํ นปฺปโหติ, มุขสณฺฐานํ ปน วณสงฺเขปํ คจฺฉติ, ตสฺมา ตํ ถุลฺลจฺจยวตฺถูติ เวทิตพฺพํ กุกฺกุฏิคฺคหเณน สพฺพาปิ กากกโปตาทิเภทา ปกฺขิชาติ สงฺคหิตาฯ ตตฺราปิ วุตฺตนเยเนว ปาราชิกวตฺถุ จ ทุกฺกฏวตฺถุ จ เวทิตพฺพํฯ มชฺชาริคฺคหเณน สพฺพาปิ รุกฺขสุนขมงฺคุสโคธาทิเภทา จตุปฺปทชาติ สงฺคหิตาฯ ตตฺราปิ วุตฺตนเยเนว ปาราชิกวตฺถุ จ ทุกฺกฏวตฺถุ จ เวทิตพฺพํฯ

ปาราชิโก โหตีติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.55) ปราชิโต โหติ ปราชยํ อปนฺโนฯ อยญฺหิ ปาราชิกสทฺโท สิกฺขาปทาปตฺติปุคฺคเลสุ วตฺตติฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส, ยํ ตถาคโต วชฺชีนํ วา วชฺชิปุตฺตกานํ วา การณา สาวกานํ ปาราชิกํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติ (ปารา. 43) เอวํ สิกฺขาปเท วตฺตมาโน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อาปตฺติํ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. 67) เอวํ อาปตฺติยํฯ ‘‘น มยํ ปาราชิกา, โย อวหโฏ, โส ปาราชิโก’’ติ (ปารา. 155) เอวํ ปุคฺคเล วตฺตมาโน เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 384) ปน ธมฺเม วตฺตตีติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน ตตฺถ ‘‘ธมฺโม’’ติ กตฺถจิ อาปตฺติ, กตฺถจิ สิกฺขาปทเมว อธิปฺเปตํ, ตสฺมา โส วิสุํ น วตฺตพฺโพฯ ตตฺถ สิกฺขาปทํ โย ตํ อติกฺกมติ, ตํ ปราเชติ, ตสฺมา ‘‘ปาราชิก’’นฺติ วุจฺจติฯ อาปตฺติ ปน โย นํ อชฺฌาปชฺชติ, ตํ ปราเชติ, ตสฺมา ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจติฯ ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน, ตสฺมา ‘‘ปาราชิโก’’ติ วุจฺจติฯ อิธ ปน ปุคฺคโล เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ปาราชิโก โหตี’’ติอาทิฯ อิมินาปิ อิทํ ทสฺเสติ – ‘‘ปราชิตสทฺเท อุปสคฺคสฺส วุทฺธิํ กตฺวา, -การสฺส จ -การํ กตฺวา ปาราชิโก โหตีติ นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ

อปโลกนาทิ จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตฺตา เอกกมฺมํ นามฯ อาทิสทฺเทน เอกุทฺเทสสมสิกฺขตานํ คหณํฯ ตตฺถ ปญฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นามฯ นหาปิตปุพฺพกาทีนํ วิย โอทิสฺส อนุญฺญาตํ ฐเปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชิปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นามฯ

ยสฺมา สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ เอกกมฺมาทีสุ สห วสนฺติ, น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสติ, ตสฺมา ตานิ สพฺพานิปิ คเหตฺวา เอกกมฺมาทิโก ติวิโธปิ สํวาโส นามาติ อาห ‘‘โส จ วุตฺตปฺปกาโร สํวาโส เตน ปุคฺคเลน สทฺธิํ นตฺถิ, เตน การเณน โส ปาราชิโก ปุคฺคโล ‘อสํวาโส’ติ วุจฺจตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.55)ฯ

อิทานิ ยสฺมา น เกวลํ มนุสฺสิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ, อถ โข อมนุสฺสิตฺถิติรจฺฉานคติตฺถีนมฺปิฯ น จ อิตฺถิยา เอวฯ อถ โข อุภโตพฺยญฺชนกปณฺฑกปุริสานมฺปิ, ตสฺมา เต สตฺเต, เตสญฺจ ยํ ยํ นิมิตฺตํ วตฺถุ โหติ, ตํ ตํ นิมิตฺตํ, ตตฺถ จ ยถา ปฏิเสวนฺโต ปาราชิโก โหติ, ตญฺจ สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ เตสูติ เย ติํสมคฺคา วุตฺตา, เตสุฯ อตฺตโน วาติ ลมฺพิมุทุปิฏฺฐิเก สนฺธาย วุตฺตํฯ สนฺถตสฺส วาติ เยน เกนจิ วตฺเถน วา ปณฺเณน วา วากปฏฺเฏน วา จมฺเมน วา ติปุสีสาทีนํ ปฏฺเฏน วา ปลิเวเฐตฺวา, อนฺโต วา ปเวเสตฺวา ปฏิจฺฉนฺนสฺสฯ อกฺขายิตสฺส วาติ โสณสิงฺคาลาทีหิ อกฺขาทิตสฺสฯ เยภุยฺเยน อกฺขายิตสฺสาติ ยาว อุปฑฺฒกฺขายิโต นาม น โหติ, เอวํ อกฺขายิตสฺสฯ อลฺโลกาเสติ ตินฺโตกาเสฯ สนฺถตนฺติ เตสํเยว วตฺถาทีนํ เยน เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – น เหตฺถ อนุปาทินฺนกํ อนุปาทินฺนเกน ฉุปติ, มุตฺติ อตฺถิ, อถ โข อุปาทินฺนเกน วา อนุปาทินฺนกํ ฆฏฺฏิยตุ, อนุปาทินฺนเกน วา อุปาทินฺนกํ, อนุปาทินฺนเกน วา อนุปาทินฺนกํ, อุปาทินฺนเกน วา อุปาทินฺนกํฯ สเจ ยตฺตเก ปวิฏฺเฐ ปาราชิกํ โหตีติ วุตฺตํ, ตตฺตกํ เสวนจิตฺเตน ปเวเสติ, สพฺพตฺถายํ ปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโน นาม โหตีติฯ

เอวํ เสวนจิตฺเตเนว ปเวเสนฺตสฺส อาปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา ตํ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตูปกฺกเมเนว, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติฯ ตตฺราปิ สาทิยนฺตสฺเสว อาปตฺติ ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺส , น อิตรสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปเรน วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปเรนาติ ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาทินา เยน เกนจิ อญฺเญนฯ ปเวสนปวิฏฺฐฏฺฐิตอุทฺธรเณสูติ เอตฺถ อคฺคโต (สารตฺถ. ฏี. 2.58) ยาว มูลา ปเวสนํ ปเวสนํ นามฯ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ ฐานํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺฐํ ปวิฏฺฐํ นามฯ

เอวํ ปวิฏฺฐสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ฐิตกาโล ฐิตํ นามฯ สมนฺตปาสาทิกายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฏฺฐิํ ปตฺวา สพฺพถา วายามโต โอรมิตฺวา ฐิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฏฺฐิสมเย’’ติ วุตฺตํฯ อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกาโลฯ สาทิยตีติ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐเปติฯ อสาธารณวินิจฺฉโยติ อทินฺนาทานาทีหิ สพฺเพหิ สิกฺขาปเทหิ อสาธารโณ วินิจฺฉโยฯ

สาธารณวินิจฺฉยตฺถนฺติ ปริวารวเสน สาธารณวินิจฺฉยตฺถํฯ มาติกาติ มาตา, ชเนตฺตีติ อตฺโถฯ นิททาติ เทสนํ เทสวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํฯ ปญฺญาปียตีติ ปญฺญตฺติ, ตสฺสา ปกาโร ปญฺญตฺติวิธิ องฺเคติ คเมติ ญาเปตีติ องฺคํ, การณํฯ สมุฏฺฐหนฺติ อาปตฺติโย เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, อุปฺปตฺติการณํ, ตสฺส วิธิ สมุฏฺฐานวิธิวชฺชกมฺมปฺปเภทญฺจาติ เอตฺถ ปเภทสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘วชฺชปฺปเภทํ, กมฺมปฺปเภทญฺจา’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

ปญฺญตฺติฏฺฐานนฺติ ปญฺญตฺติฏฺฐปนสฺส ฐานํ, สิกฺขาปทานํ ปญฺญตฺติเทโสติ อตฺโถฯ ปุคฺคโลติ เอตฺถ อาทิกมฺมิโกเยว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปุคฺคโล นาม ยํ ยํ อารพฺภ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺต’’นฺติ, โส โส ปุคฺคโลติ อธิปฺปาโยฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘สุทินฺโน ธนิโย สมฺพหุลา วคฺคุมุทนฺติกา;

เสยฺยสโก อุทายิ จา-ฬวกา ฉนฺนเมตฺติยาฯ

‘‘เทวทตฺตสฺสชิปุนพฺพสุ-ฉพฺพคฺคิโยปนนฺทญฺญตโรปิ จ;

หตฺถโก จานุรุทฺโธ จ, สตฺตรส จูฬปนฺถโกฯ

‘‘เพลฏฺฐสีโส จานนฺโท, สาคโตริฏฺฐนามโก;

นนฺทตฺเถเรน เตวีส, ภิกฺขูนํ อาทิกมฺมิกาฯ

‘‘สุนฺทรีนนฺทา ถุลฺลนนฺทา, ฉพฺพคฺคิยญฺญตราปิ จ;

จณฺฑกาฬี สมฺพหุลา, ทฺเว จ ภิกฺขุนิโย ปรา;

ภิกฺขุนีนํ ตุ สตฺเตว, โหนฺติ ตา อาทิกมฺมิกา’’ติฯ

ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ยํ ยํ สุทินฺนาทิกํ ปุคฺคลํ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ปญฺญตฺตีติ ปฐมปญฺญตฺติฯ

ปฐมปญฺญตฺติยา ปจฺฉา ฐปิตา ปญฺญตฺติ อนุปญฺญตฺติฯ อนุปฺปนฺเน โทเส ฐปิตา ปญฺญตฺติ อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติฯ สพฺพตฺถ มชฺฌิมเทเส เจว ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ จาติ สพฺเพสุ ปเทเสสุ ฐปิตา ปญฺญตฺติ สพฺพตฺถปญฺญตฺติฯ มชฺฌิมเทเสเยว ฐปิตา ปญฺญตฺติ ปเทสปญฺญตฺติฯ ภิกฺขูนญฺเจว ภิกฺขุนีนญฺจ สาธารณภูตา ปญฺญตฺติ สาธารณปญฺญตฺติฯ สุทฺธภิกฺขูนเมว, สุทฺธภิกฺขุนีนํ วา ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ อสาธารณปญฺญตฺติฯ อุภินฺนมฺปิ ปญฺญตฺติ อุภโตปญฺญตฺติฯ วินยธรปญฺจเมนาติ อนุสฺสาวนกาจริยปญฺจเมนฯ คุณงฺคุณูปาหนาติ จตุปฺปฏลโต ปฏฺฐาย กตา อุปาหนา, น เอกทฺวิติปฏลาฯ จมฺมตฺถรณนฺติ อตฺถริตพฺพํ จมฺมํฯ เอเตสํ วเสน จตุพฺพิธา ปเทสปญฺญตฺติ นามาติ เอเตสํ วเสน จตุพฺพิธา ปญฺญตฺติ มชฺฌิมเทเสเยว ปญฺญตฺตาติ ปเทสปญฺญตฺติ นามฯ เตเนวาห ‘‘มชฺฌิมเทเสเยว หี’’ติอาทิฯ ยสฺมา มชฺฌิมเทเสเยว ยถาวุตฺตวตฺถุวีติกฺกเม อาปตฺติ โหติ, น ปจฺจนฺติมชนปเท, ตสฺมา ปเทสปญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ ธุวนฺหานํ ปฏิกฺเขปมตฺตนฺติ นิจฺจนหานปฺปฏิเสธนเมวฯ เอตฺถ จ มตฺตสทฺเทน อญฺญานิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ ปฏิกฺขิปติฯ ตานิ หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปญฺจเมน คเณน อุปสมฺปท’’นฺติอาทินา (มหาว. 259) จมฺมกฺขนฺธเก อาคตานิฯ เตเนวาห ‘‘ตโต อญฺญา ปเทสปญฺญตฺติ นาม นตฺถี’’ติฯ สพฺพานีติ ตโต อวเสสานิ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติ อฏฺฐครุธมฺมวเสน ภิกฺขุนีนํเยว อาคตา, ยสฺมา จ ธุวนฺหานํ ปฏิกฺเขปมตฺตํ ฐเปตฺวา ปาติโมกฺเข สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ สพฺพตฺถปญฺญตฺติเยว โหนฺติ, ยสฺมา จ สาธารณปญฺญตฺติทุกญฺจ เอกโตปญฺญตฺติทุกญฺจ พฺยญฺชนมตฺตํ นานํ, อตฺถโต เอกํ, ตสฺมาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสุฯ อาปตฺติเภโท เหตฺถ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อาปตฺตี’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘อาปตฺตีติ ปุพฺพปฺปโยคาทิวเสน อาปตฺติเภโท’’ติฯ สีลอาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺตีนนฺติ เอตฺถ ปฐมา ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา สีลวิปตฺติ นาม, อวเสสา ปญฺจ อาจารวิปตฺติ นาม, มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐิ จ ทิฏฺฐิวิปตฺติ นาม, อาชีวเหตุ ปญฺญตฺตานิ ฉ สิกฺขาปทานิ อาชีววิปตฺติ นาม, อิติ อิมาสํ สีลอาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺตีนํ อญฺญตราติ อตฺโถฯ

เกวลํ ยถาวุตฺตนเยเนว วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ยานิ สิกฺขาปทสมุฏฺฐานานีติปิ วุจฺจนฺตี’’ติฯ

เอตานิ หิ กิญฺจาปิ อาปตฺติยา สมุฏฺฐานานิ, น สิกฺขาปทสฺส, โวหารสุขตฺถํ ปเนวํ วุจฺจนฺตีติฯ ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สมุฏฺฐาเนสุฯ เตสูติ สจิตฺตกาจิตฺตเกสุฯ เอกํ สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติการณํ เอติสฺสาติ เอกสมุฏฺฐานา, เอเกน วา สมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ เอกสมุฏฺฐานา‘‘ทฺวิสมุฏฺฐานา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

สมุฏฺฐานวเสนาติ สมุฏฺฐานสีสวเสนฯ ปฐมปาราชิกํ สมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานาฯ ตถา อทินฺนาทานสมุฏฺฐานา’’ติอาทีสุปิฯ

สยํ ปถวิขณเน กาเยน, ปเร อาณาเปตฺวา ขณาปเน วาจาย จ อาปตฺติสมฺภวโต ‘‘ปถวิขณนาทีสุ วิยา’’ติ วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทน อทินฺนาทานาทีนํ ปริคฺคโหฯ ปฐมกถินาปตฺติ กายวาจโต กตฺตพฺพํ อธิฏฺฐานํ วา วิกปฺปนํ วา อกโรนฺตสฺส โหติ, โน กโรนฺตสฺสาติ อาห ‘‘ปฐมกถินาปตฺติ วิยา’’ติฯ อญฺญาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฺปฏิคฺคหณาปตฺติ ตสฺสา หตฺถโต จีวรํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส, ปริวตฺตกํ อเทนฺตสฺส จ โหตีติ กิริยากิริยโต สมุฏฺฐาติฯ ‘‘สิยา กโรนฺตสฺสา’’ติอาทีสุ สิยาติ ‘‘สิยา โข ปน เต พฺราหฺมณ เอวมสฺสา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘กทาจี’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโตฯ รูปิยปฺปฏิคฺคหณาปตฺติ สิยา กิริยา คหเณน อาปชฺชนโต, สิยา อกิริยา ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโตติ อาห ‘‘รูปิยปฺปฏิคฺคหณาปตฺติ วิยา’’ติฯ กุฏิการาปตฺติ วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตกรเณ กโรนฺตสฺส สิยา, อเทสาเปตฺวา ปน ปมาณาติกฺกนฺตกรเณ ปมาณยุตฺตํ วา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ สิยาติ อาห ‘‘กุฏิการาปตฺติ วิยา’’ติฯ

สญฺญาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สญฺญาวิโมกฺโขติ มชฺเฌปทโลปสมาโส ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘ยโต วีติกฺกมสญฺญายา’’ติอาทิฯ อิตรา นาม ยโต วีติกฺกมสญฺญาย อภาเวน น มุจฺจติ, สา อิตรสทฺทสฺส วุตฺตปฺปฏิโยคิวิสยตฺตาฯ ยา อจิตฺตเกน วา สจิตฺตกมิสฺสเกน วา สมุฏฺฐาตีติ ยา อาปตฺติ กทาจิ อจิตฺตเกน วา กทาจิ สจิตฺตกมิสฺสเกน วา สมุฏฺฐาเนน สมุฏฺฐาติฯ เอตฺถ จ สญฺญาทุกํ อนาปตฺติมุเขน วุตฺตํ, สจิตฺตกทุกํ อาปตฺติมุเขนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหตีติ ยสฺสา สจิตฺตกาย อาปตฺติยา จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ยสฺสา จ สจิตฺตกาจิตฺตกสงฺขาตาย สุราปานาทิอจิตฺตกาย อาปตฺติยา วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชาฯ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ หิ อิทํ วจนํ สจิตฺตกาจิตฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ เอกํสโต สจิตฺตกสฺส ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถีติฯ ยํ ปเนตฺถ คณฺฐิปเท ‘‘สุราปานสฺมิญฺหิ ‘สุรา’ติ วา ‘น วฏฺฏตี’ติ วา ชานิตฺวา ปิวเน อกุสลเมวา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘น วฏฺฏตีติ วา ชานิตฺวา’’ติ วุตฺตวจนํ น ยุชฺชติ ปณฺณตฺติวชฺชสฺสาปิ โลกวชฺชภาวปฺปสงฺคโตฯ ยสฺสา ปน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ นิยโม นตฺถิ, สา ปณฺณตฺติวชฺชาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา’’ติฯ ตถา หิ ตสฺสา วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตนฺติ ‘‘อกุสลเมวา’’ติ นิยโม นตฺถิฯ อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพาติ กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จาติ อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติ, ตา ปน อทินฺนาทานาทโยฯ ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนาทีสุ อาปตฺติสมฺภวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อกุสลจิตฺโต วา อาปชฺชตีติ ปาราชิกสุกฺกวิสฏฺฐิกายสํสคฺคทุฏฺฐุลฺลอตฺตกามปาริจริยทุฏฺฐโทสสงฺฆเภทปฺปหารทานตลสตฺติกาทิเภทํ อาปตฺติํ อกุสลจิตฺโต อาปชฺชติฯ อนุปสมฺปนฺนํ ปทโสธมฺมํ วาเจนฺโต, มาตุคามสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโตติ เอวรูปํ อาปตฺติํ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติฯ อสญฺจิจฺจสหเสยฺยาทิํ อพฺยากตจิตฺโต อาปชฺชติฯ ยํ อรหา อาปชฺชติ, สพฺพํ อพฺยากตจิตฺโตว อาปชฺชติฯ เตนาห ‘‘กุสลาพฺยากตจิตฺโต วา’’ติฯ

ทุกฺขเวทนาสมงฺคี วาติ ทุฏฺฐโทสาทิเภทํ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต ทุกฺขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติฯ เมถุนธมฺมาทิเภทํ ปน สุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติฯ ยํ สุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ, ตํเยว มชฺฌตฺโต หุตฺวา อาปชฺชนฺโต อทุกฺขมสุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติฯ เตนาห ‘‘อิตรเวทนาทฺวยสมงฺคี วา’’ติฯ อิทมฺปิ จ ติกทฺวยํ เยภุยฺยวเสเนว วุตฺตํฯ

นิปชฺชิตฺวา นิโรธสมาปนฺโน หิ อจิตฺตโก อเวทโน สหเสยฺยาปตฺติํ อาปชฺชตีติฯ กิญฺจาปิ เอวํ อนิยเมน วุตฺตํ, วิเสโส ปเนตฺถ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปีติ หิ วิเสสาภิธานนิมิตฺตาภฺยูปคเมว ยุชฺชติฯ สพฺเพสํ วเสน ตีณิ จิตฺตานีติ กุสลากุสลาพฺยากตานํ วเสน ปทโสธมฺมาทีสุ ตีณิ จิตฺตานิฯ

อิทานิ ตํ ยถาวุตฺตนิทานาทิเวทนาตฺติกปริโยสานํ สตฺตรสปฺปการํ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท โยเชตุํ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิมาหฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปฐมปาราชิกสิกฺขาปเทฯ เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก อิตฺถิลิงฺควเสน ปวตฺตโวหาเร นคเรฯ ตญฺหิ นครํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ติ วุจฺจติฯ อิทมฺปิ จ นครํ สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺเตเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สพฺพาการเวปุลฺลตฺตํ ปตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขายา’’ติ จ ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปี’’ติ จ ทฺเว อนุปญฺญตฺติโยติ มกฺกฏิวชฺชิปุตฺตกวตฺถูนํ วเสน วุตฺตาฯ ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายา’’ติ จ ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขายา’’ติ จ อิมา ทฺเว อนุปญฺญตฺติโยฯ อาปตฺติกรา จ โหตีติ ปฐมปญฺญตฺติโต วิสุํเยวาปตฺติกรา จ โหติฯ อญฺญวาทกสิกฺขาปทาทีสุ วิยาติ อญฺญวาทกสิกฺขาปทาทีสุ ‘‘วิเหสเก’’ติอาทิกา (ปาจิ. 98) วิยาติ อตฺโถฯ อาทิสทฺเทน อุชฺฌาปนกสฺส ปริคฺคโหฯ เอตฺถ หิ อญฺญวาทกาทิโต วิสุํเยว วิเหสกาทีสุปิ ปาจิตฺติยํ โหติฯ ยถาห ‘‘โรปิเต วิเหสเก สงฺฆมชฺเฌ วตฺถุสฺมิํ วา อาปตฺติยา วา อนยุญฺชิยมาโน ตํ นกเถตุกาโม ตํ นอุคฺฆาเฏตุกาโม ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติอาทิ (ปารา. 100)ฯ สุปินนฺเต วิชฺชมานาปิ โมจนสฺสาทเจตนา อพฺโพหาริกตฺตา อนาปตฺติกราติ อาห ‘‘อญฺญตฺร สุปินนฺตาติอาทิกา วิยา’’ติฯ ตถา หิ ถินมิทฺเธน อภิภูตตฺตา สุปิเน จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, จิตฺตสฺส อพฺโพหาริกตฺตา โอปกฺกมนกิริยาปวตฺตนิกาปิ เจตนา อพฺโพหาริกาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อตฺเถสา, ภิกฺขเว, เจตนา, สา จ โข อพฺโพหาริกา’’ติ (ปารา. 235), ตสฺมา ‘‘อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติ อยํ อนุปญฺญตฺติ อนาปตฺติกรา ชาตาฯ อาทิสทฺเทน ‘‘อญฺญตฺร อธิมานา’’ติอาทิกํ (ปารา. 197) สงฺคณฺหาติฯ

อทินฺนาทานาทีสุ วิยาติ อทินฺนาทานาทีสุ ‘‘อรญฺญา วา’’ติอาทิกา (ปารา. 91) วิยาติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน อาทิสทฺเทน ปฐมปาราชิกาทีนํ สงฺคโหฯ เอตฺถ หิ ‘‘ตญฺจ โข คาเม, โน อรญฺเญ’’ติอาทินา (ปารา. 90) นเยน เลสํ โอฑฺเฑนฺตานํ เลสปิทหนตฺถํ ‘‘อรญฺญา วา’’ติอาทิกา อนุปญฺญตฺติ วุตฺตาติ อุปตฺถมฺภกราว โหติฯ เตเนว หิ ‘‘นนุ, อาวุโส, ตเถเวตํ โหตี’’ติ (ปารา. 90) ภิกฺขูหิ วุตฺตํฯ

วุตฺตปฺปกาเร มคฺเคติ ‘‘มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสนา’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตปฺปกาเร ติํสมคฺเคฯ อิมสฺส ปน ‘‘ฉินฺเน’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวาติ นิมิตฺตปฺปเทเส พหิ ฐิตานิ ฉวิจมฺมานิ อนวเสเสตฺวาฯ นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตํ ปญฺญายตีติ นิมิตฺตมํสสฺส ปน อพฺภนฺตเร ฉวิจมฺมสฺส จ วิชฺชมานตฺตา วุตฺตํฯ จมฺมขิลนฺติ จมฺมกฺขณฺฑํฯ ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ (สารตฺถ. ฏี. 2.55; วิ. วิ. ฏี. 1.55) วทนฺติฯ ตญฺหิ นิมิตฺเต ชาตตฺตา นิมิตฺตเมวฯ เตนาห ‘‘เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิก’’นฺติฯ เสวนจิตฺเตติ เมถุนเสวนจิตฺเตฯ กายสํสคฺคเสวนจิตฺเต ปน สติ สงฺฆาทิเสโสว ฯ นฏฺโฐ กายปฺปสาโท เอตฺถาติ นฏฺฐกายปฺปสาทํ, สุกฺขปีฬกํ วา มตจมฺมํ วาติ อตฺโถฯ มเต อกฺขายิเต, เยภุยฺเยน อกฺขายิเต จ ปาราชิกาปตฺติวจนโต (ปารา. 61) ปน นฏฺฐกายปฺปสาเทปิ อิตฺถินิมิตฺเต ปเวเสนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติเยวฯ นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตมฺปิ อนวเสเสตฺวาติ นิมิตฺตากาเรน ฐิตํ ยถาวุตฺตนิมิตฺตมํสาทิมฺปิ อนวเสเสตฺวาฯ วณสงฺเขปวเสนาติ วณสงฺคหวเสนฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 66) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิญฺหิ สุตฺเต ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘อิมสฺส สตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.66)ฯ มนุสฺสานํ ปน อกฺขิอาทโยปิ วณสงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วเณน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ เตสํ วณสงฺคโห ‘‘นวทฺวาโร มหาวโณ’’ติ (มิ. ป. 2.6.1) เอวมาทิสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ มนุสฺสานนฺติ อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกวเสน จตุพฺพิธานํ มนุสฺสานํฯ

วตฺถิโกเสสูติ วตฺถิปุเฏสุ ปุริสานํ องฺคชาตโกเสสุฯ หตฺถิอสฺสาทีนญฺจ ติรจฺฉานานนฺติ หตฺถิอสฺสโคณคทฺรภโอฏฺฐมหิํสาทีนํ ติรจฺฉานคตานํฯ ติรจฺฉานานํ ปนาติ สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํฯ สพฺเพสนฺติ ยถาวุตฺตมนุสฺสาทีนํ สพฺเพสํฯ

เอวํ ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานํ อาปตฺติวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มตสรีเร ลพฺภมานํ อาปตฺติวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มตสรีเร’’ติอาทิมาหฯ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขมคฺคานํ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาเส ฐเปตฺวา ยทา อปเร ทฺเว โกฏฺฐาสา ขาทิตา, ตทา อุปฑฺฒกฺขายิตํ นาม โหติฯ น กุถิตํ โหตีติ อุทฺธุมาตกาทิภาเวน กุถิตํ น โหติ, อลฺลนฺติ อตฺโถฯ ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหติ กุถิตํ นีลมกฺขิกสมากิณฺณํ กิมิกุลสมากุลํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺคฬิตปุพฺพกุณปภาเวน อุปคนฺตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.59-60), ตทา ปาราชิกวตฺถุญฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุญฺจ วิชหติ, ทุกฺกฏวตฺถุเมว โหตีติ อาห ‘‘กุถิเต ทุกฺกฏ’’นฺติฯ กุถิเตติ อุทฺธุมาตกภาวปฺปตฺเตฯ อีทิเส หิ สรีเร ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมโต ทุกฺกฏํฯ ตถา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺสาติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.73) วิวฏฺเฏ มุเข จตฺตาริ ปสฺสานิ, ตาลุกญฺจ อปฺผุสนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ สเจ ปน เหฏฺฐา วา อุปริ วา อุภยปสฺเสหิ วา ฉุปนฺตํ ปเวเสติ, ปาราชิกํฯ จตูหิ ปสฺเสหิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา อพฺภนฺตเร ตาลุกํ ฉุปติ, ปาราชิกเมวฯ พหิ นิกฺขนฺตชิวฺหาย วา ทนฺเตสุ วา องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธฯ ชีวมานกสรีเรปิ พหิ นิกฺขนฺตชิวฺหาย ถุลฺลจฺจยเมวฯ ยทิ ปน พหิ ชิวฺหาย ปลิเวเฐตฺวา อนฺโตมุขํ ปเวเสติ, ปาราชิกเมวฯ ยทิ ปน ทนฺตา สุผุสิตา, อนฺโตมุเข โอกาโส นตฺถิ, ทนฺตา จ พหิ โอฏฺฐมํเสน ปฏิจฺฉนฺนา, ตตฺถ วาเตน อสมฺผุฏฺฐํ อลฺโลกาสํ ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺตสฺส ปาราชิกเมวฯ อุปฺปาฏิเต ปน โอฏฺฐมํเส ทนฺเตสุเยว อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ โยปิ ทนฺโต พหิ นิกฺขมนฺโต ติฏฺฐติ, น สกฺกา โอฏฺเฐหิ ปิทหิตุํ, ตตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

เวทนาย อฏฺโฏ ปีฬิโต เวทนาฏฺโฏฯ อุมฺมตฺตโกติ เจตฺถ ปิตฺตุมฺมตฺตโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘โย ปิตฺตวเสนา’’ติอาทิฯ

ปิตฺตวเสนาติ พทฺธปิตฺตวเสนฯ ตสฺมิญฺหิ พทฺธปิตฺเต ปิตฺตโกสโต จลิตฺวา พหิ นิกฺขมนฺเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถสญฺญา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อสารุปฺปจริยํ จรนฺติ, ลหุกครุกานิ สิกฺขาปทานิ มทฺทนฺตาปิ น ชานนฺติ, เภสชฺชกิริยายปิ อเตกิจฺฉา โหนฺติ, เอวรูปสฺส อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺติฯ อพทฺธปิตฺตํ ปน โลหิตํ วิย สพฺพงฺคคตํ, ตมฺหิ กุปิเต สตฺตานํ กณฺฑุกจฺฉุสรีรกมฺปาทีนิ โหนฺติ, ตานิ เภสชฺชกิริยาย วูปสมนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พทฺธปิตฺตวเสนา’’ติฯ ขิตฺตจิตฺโต นาม วิสฺสฏฺฐจิตฺโต ยกฺขุมฺมตฺตโก วุจฺจตีติ อาห ‘‘ยกฺเขหิ กตจิตฺตวิกฺเขโป ขิตฺตจิตฺโต’’ติฯ ยกฺขา กิร เภรวานิ อารมฺมณานิ ทสฺเสตฺวา มุเขน หตฺถํ ปเวเสตฺวา, หทยรูปํ วา มทฺทนฺตา สตฺเต วิกฺขิตฺตจิตฺเต วิปลฺลตฺถสญฺเญ กโรนฺติ, เอวรูปสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส อนาปตฺติฯ เตสํ ปน อุภินฺนํ อยํ วิเสโส – ปิตฺตุมฺมตฺตโก นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหติ, ปกติสญฺญํ น ลภติฯ ยกฺขุมฺมตฺตโก อนฺตรนฺตรา ปกติสญฺญํ ปฏิลภติฯ อิธ ปน ปิตฺตุมฺมตฺตโก วา โหตุ, ยกฺขุมฺมตฺตโก วา, โย สพฺพโส มุฏฺฐสฺสติ กิญฺจิ น ชานาติ, อคฺคิมฺปิ สุวณฺณมฺปิ คูถมฺปิ จนฺทนมฺปิ เอกสทิสํ มทฺทนฺโตว วิจรติ, เอวรูปสฺส อนาปตฺติฯ อนฺตรนฺตรา ปกติสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ญตฺวา กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติเยวฯ เตนาห ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ จ เอเตส’’นฺติอาทิฯ

อธิมตฺตเวทนายาติ อธิกปฺปมาณาย ทุกฺขเวทนายฯ อาทิกมฺเม นิยุตฺโต อาทิกมฺมิโก, โย จ อาทิกมฺเม นิยุตฺโต, โส ตสฺมิํ กมฺเม อาทิภูโต โหตีติ อาห ‘‘โย’’ติอาทิฯ อิธ ปน สุทินฺนตฺเถโร อาทิกมฺมิโก, ตสฺส อนาปตฺติฯ อวเสสานํ มกฺกฏิสมณวชฺชิปุตฺตกาทีนํ อาปตฺติเยวฯ ปฏิปาทนํ สมฺปาทนํฯ กโรนฺโตเยว หิ ตํ อาปชฺชตีติ กิริยํฯ อิทํ (สารตฺถ. ฏี. 2.66) ปน เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ เมถุนธมฺเม ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺฐานภาวโตฯ เมถุนปฺปฏิสํยุตฺตาย หิ กามสญฺญาย อภาเวน มุจฺจนโต สญฺญาวิโมกฺขํฯ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส, อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. 66) หิ วุตฺตํฯ เมถุนจิตฺเตเนว นํ อาปชฺชติ, น วินา จิตฺเตนาติ สจิตฺตกํฯ ราควเสเนว อาปชฺชิตพฺพโต โลกวชฺชํฯ กายทฺวาเรเนว สมุฏฺฐานโต กายกมฺมํฯ จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหติ , น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภติฯ

โลภจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพโต อกุสลจิตฺตํฯ สุขสมงฺคี วา อุเปกฺขาสมงฺคี วา อาปชฺชตีติ ทฺวิเวทนํฯ นนุ สมุฏฺฐานาทีนิ อาปตฺติยา โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส, อถ กสฺมา สิกฺขาปทสฺส สมุฏฺฐานาทีนิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘อิมานิ จ สมุฏฺฐานาทีนิ นามา’’ติอาทิฯ อาปตฺติยา โหนฺตีติ อชฺฌาจารสฺส โหนฺติฯ

มุนนโต อนุมุนนโต มุติ, ญาณํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ มุติมา, ญาณวาติ อตฺโถฯ

ปฐมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปาราชิกวณฺณนา

เอตฺถาติ เอเตสุ ทฺวีสุฯ เอกกุฏิกาทิเภโท สพฺโพปิ คาโมติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ เอกกุฏิกาทิเภโทติ ยสฺมิํ คาเม เอกา เอว กุฏิ เอกํ เคหํ เสยฺยถาปิ มลยชนปเท, อยํ เอกกุฏิโก คาโม นามฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ทฺวิกุฏิโกปิ คาโม, ติกุฏิโกปิ คาโม, จตุกฺกุฏิโกปิ คาโม’’ติ (ปารา. 92) วุตฺตปฺปเภทํ สงฺคณฺหาติฯ อภินวนิวิฏฺโฐ เอกกุฏิกาทิคาโม ปน ยาว มนุสฺสา ปวิสิตฺวา วาสํ น กปฺเปนฺติ, ตาว คามสงฺขํ น คจฺฉติฯ กิํภูโตติ อาห ‘‘ปริกฺขิตฺโต วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปริกฺขิตฺโต นาม อิฏฺฐกปาการํ อาทิํ กตฺวา อนฺตมโส กณฺฏกสาขาหิปิ ปริกฺขิตฺโตฯ ตพฺพิปรีโต อปริกฺขิตฺโตอมนุสฺโส นาม โย สพฺพโส วา มนุสฺสานํ อภาเวน ยกฺขปริคฺคหภูโต, ยโต วา มนุสฺสา เกนจิ กรณีเยน ปุนปิ อาคนฺตุกามา เอว อปกฺกนฺตา, ยโต ปน นิรเปกฺขา หุตฺวา ปกฺกมนฺติ, โส คามสงฺขํ น คจฺฉติฯ น เกวลํ เอกกุฏิกาทิเภโทวาติ อาห ‘‘อนฺตมโส’’ติอาทิฯ โย โกจิ สตฺโถปีติ ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถาทีสุ โย โกจิ สตฺโถปิฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท นิคมนครานิ วิย คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ สงฺคหิโตติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจา’’ติฯ อญฺญถา ปน มาติกาย อนวเสสโต อวหารฏฺฐานปริคฺคโห กโต นาม น โหติ, น จ พุทฺธา สาวเสสํ ปาราชิกํ ปญฺญาเปนฺติฯ

ตตฺถาติ เตสุ คามคามูปจาเรสุฯ ทฺวาเรติ นิพฺพโกสสฺส อุทกปตนฏฺฐานโต อพฺภนฺตเรฯ อนฺโตเคเหติ ปมุขสฺส อพฺภนฺตเรฯ