กปฺปตีติ กปฺปิยํ, น กปฺปิยํ อกปฺปิยํ , ตสฺมิํ อกปฺปิเย , กปฺปิยํ อิติ สญฺญา ยสฺส โส กปฺปิยสญฺญี, ตสฺส ภาโว กปฺปิยสญฺญิตาฯ อิตรํ ตปฺปฏิปกฺขโต กาตพฺพํ, อิเมสุ ปญฺจสุ ปเทสุ ยการโลโป, ตสฺมา ‘‘อลชฺชิตาย อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ เหตฺวตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํฯ สรตีติ สติ, สมุสฺสนํ สมฺโมโสฯ สติยา สมฺโมโส สติสมฺโมโส, ตสฺมา สติสมฺโมสาฯ เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ อิทานิ ตานิ การณานิ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตํ นยานุโยเคน วิญฺเญยฺยเมวฯ

อริฏฺโฐ อิติ ภิกฺขุ อริฏฺฐภิกฺขุ, กณฺฏโก อิติ สามเณโร กณฺฏกสามเณโร, เวสาลิยา ชาตา เวสาลิกา, วชฺชีนํ ปุตฺตา วชฺชิปุตฺตา, เวสาลิกา จ เต วชฺชิปุตฺตา จาติ เวสาลิกวชฺชิปุตฺตา, อริฏฺฐภิกฺขุ จ กณฺฏกสามเณโร จ เวสาลิกวชฺชิปุตฺตา จ อริฏฺฐภิกฺขุกณฺฏกสามเณรเวสาลิกวชฺชิปุตฺตกาฯ ปรูปหาโร จ อญฺญาณญฺจ กงฺขาวิตรณญฺจ ปรูปหารอญฺญาณกงฺขาวิตรณาฯ เก เต? วาทาฯ เต อาทิ เยสํ เตติ ปรูปหารอญฺญาณกงฺขาวิตรณาทโยฯ วทนฺติ เอเตหีติ วาทา, ปรูปหารอญฺญาณกงฺขาวิตรณาทโย วาทา เอเตสนฺติ ปรู…เป.… วาทาฯ เก เต? มิจฺฉาวาทิโนฯ อริฏฺฐ…เป.… ปุตฺตา จ ปรูปหาร…เป.… วาทา จ มหาสงฺฆิกาทโย จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมุจฺจยทฺวนฺทวเสน โยชนา กาตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อานิสํสกถา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

จตุตฺติํสติโม ปริจฺเฉโทฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

นิคมคาถาสุ ปฐมคาถายํ สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน สาสนุชฺโชตการินา ปรกฺกมพาหุนา นรินฺเทน อชฺเฌสิโต โส อหํ วินยสงฺคหํ อกาสินฺติ โยชนาฯ

ทุติยตติยคาถายํ เตเนว ปรกฺกมพาหุนรินฺเทเนว การิเต รมฺเม รมณีเย ปาสาทสตมณฺฑิเต ปาสาทานํ สเตน ปฏิมณฺฑิเต นานาทุมคณากิณฺเณ ภาวนาภิรตาลเย ภาวนาย อภิรตานํ ภิกฺขูนํ อาลยภูเต สีตลูทกสมฺปนฺเน เชตวเน เชตวนนามเก วิหาเร วสํ วสนฺโต หุตฺวา, อถ วา วสํ วสนฺโต โสหํ โส อหํ โยคีนํ หิตํ หิตภูตํ สารํ สารวนฺตํ อิมํ อีทิสํ วินยสงฺคหํ อกาสินฺติ โยชนาฯ

เสสคาถาสุ อิมินา คนฺถกรเณน ยํ ปุญฺญํ มยฺหํ สิทฺธํ, อญฺญํ อิโต คนฺถกรณโต อญฺญภูตํ ยํ ปุญฺญํ มยา ปสุตํ โหติ, เอเตน ปุญฺญกมฺเมน ทุติเย อตฺตสมฺภเว ตาวติํเส ปโมเทนฺโต สีลาจารคุเณ รโต ปญฺจกาเมสุ อลคฺโค เทวปุตฺโต หุตฺวา ปฐมํ ปฐมภูตํ ผลํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺวาน อนฺติเม อตฺตภาวมฺหิ โลกคฺคปุคฺคลํ นาถํ นาถภูตํ สพฺพสตฺตหิเต รตํ เมตฺเตยฺยํ เมตฺเตยฺยนามกํ มุนิปุงฺควํ มุนิเสฏฺฐํ ทิสฺวาน ตสฺส ธีรสฺส สทฺธมฺมเทสนํ สุตฺวา อคฺคํ ผลํ อรหตฺตผลํ อธิคนฺตฺวา ลภิตฺวา ชินสาสนํ โสเภยฺยํ โสภาเปยฺยนฺติ อยํ ปากฏโยชนาฯ

เอติสฺสาย ปน โยชนาย สติ อาจริยวรสฺส วจนํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตาฯ

กถํ? เอตฺถ หิ อิโต ทุติยภเว ตาวติํสภวเน เทวปุตฺโต หุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อนฺติมภเว เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อรหตฺตผลํ ลเภยฺยนฺติ อาจริยสฺส ปตฺถนา, สา อยุตฺตรูปา โหติฯ โสตาปนฺนสฺส หิ สตฺตภวโต อุทฺธํ ปฏิสนฺธิ นตฺถิ, ตาวติํสานญฺจ เทวานํ ภวสเตนปิ ภวสหสฺเสนปิ ภวสตสหสฺเสนปิ เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต อุปฺปชฺชนกาโล อปฺปตฺตพฺโพ โหติฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘อนฺตรา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต กาเล มนุสฺโส ภเวยฺยา’’ติ, เอวมฺปิ น ยุชฺชติฯ น หิ พฺรหฺมโลกคตานํ อริยานํ ปุน กามภวูปปตฺติ อตฺถิฯ วุตฺตญฺหิ อภิธมฺเม ยมกปฺปกรเณ (ยม. 2.อนุสยยมก. 312) ‘‘รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตี’’ติฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘พฺรหฺมโลเกเยว ฐตฺวา อคฺคผลํ ลเภยฺยา’’ติ, ตถา จ อาจริยสฺส วจเน น ทิสฺสติ, ‘‘โสเภยฺยํ ชินสาสน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ภิกฺขุภูตตฺตเมว ทิสฺสติฯ น หิ ภิกฺขุภูโต สาสนํ โสภาเปตุํ สกฺโกติฯ อภิธมฺมตฺถวิภาวนิยญฺจ –

‘‘โชตยนฺตํ ตทา ตสฺส, สาสนํ สุทฺธมานสํ;

ปสฺเสยฺยํ สกฺกเรยฺยญฺจ, ครุํ เม สาริสมฺภว’’นฺติฯ –

ภิกฺขุภูตเมว วุตฺตํฯ อถาปิ วเทยฺย ‘‘อนฺตรา ทีฆายุโก ภุมฺมเทโว หุตฺวา ตทา มนุสฺโส ภเวยฺยา’’ติ, เอวมฺปิ เอกสฺส พุทฺธสฺส สาวกภูโต อริยปุคฺคโล ปุน อญฺญสฺส พุทฺธสฺส สาวโก น ภเวยฺยาติ, อาจริโย ปน สพฺพปริยตฺติธโร อเนกคนฺถการโก อเนเกสํ คนฺถการกานํ เถรานํ อาจริยปาจริยภูโต, เตน น เกวลํ อิเธว อิมา คาถาโย ฐปิตา, อถ โข สารตฺถทีปนีนามิกาย วินยฏีกาย อวสาเน จ ฐปิตา, ตสฺมา ภวิตพฺพเมตฺถ การเณนาติ วีมํสิตพฺพเมตํฯ

อถ วา อิมินา…เป.… เทวปุตฺโต หุตฺวา ปฐมํ ตาว ผลํ ยถาวุตฺตํ ตาวติํเส ปโมทนสีลาจารคุเณ รตํ ปญฺจกาเมสุ อลคฺคภาวสงฺขาตํ อานิสํสํ ปตฺวาน อนฺติเม อตฺตภาวมฺหิ…เป.… โสเภยฺยนฺติ โยชนาฯ อถ วา อิมินา…เป.… ปญฺจกาเมสุ อลคฺโค หุตฺวา อนฺติเม อตฺตภาวมฺหิ…เป.… สทฺธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฐมํ ผลํ โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ตโต ปรํ อคฺคผลํ อรหตฺตผลํ อธิคนฺตฺวา ชินสาสนํ โสเภยฺยนฺติ โยชนาฯ ยถา อมฺหากํ ภควโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตธมฺมเทสนํ สุตฺวา อญฺญาตโกณฺฑญฺญตฺเถโร โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตผลํ อธิคนฺตฺวา ชินสาสนํ โสเภสิ, เอวนฺติ อตฺโถฯ อิโต อญฺญานิปิ นยานิ ยถา เถรสฺส วจนานุกูลานิ, ตานิ ปณฺฑิเตหิ จินฺเตตพฺพานิฯ

นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

[1]

ชมฺพุทีปตเล รมฺเม, มรมฺมวิสเย สุเต;

ตมฺพทีปรฏฺเฐ ฐิตํ, ปุรํ รตนนามกํฯ

[2]

ชินสาสนปชฺโชตํ , อเนกรตนากรํ;

สาธุชฺชนานมาวาสํ, โสณฺณปาสาทลงฺกตํฯ

[3]

ตสฺมิํ รตนปุรมฺหิ, ราชาเนกรฏฺฐิสฺสโร;

สิรีสุธมฺมราชาติ, มหาอธิปตีติ จฯ

[4]

เอวํนาโม มหาเตโช, รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมโต;

การาเปสิ ราชา มณิ-จูฬํ มหนฺตเจติยํฯ

[5]

ตสฺส กาเล พฺรหารญฺเญ, ติริโย นาม ปพฺพโต;

ปุพฺพการญฺญวาสีนํ, นิวาโส ภาวนารโหฯ

[6]

อฏฺฐารสหิ โทเสหิ, มุตฺโต ปญฺจงฺคุปาคโต;

อรญฺญลกฺขณํ ปตฺโต, พทฺธสีมายลงฺกโตฯ

[7]

ตสฺมิํ ปพฺพเต วสนฺโต, มหาเถโร สุปากโฏ;

ติเปฏกาลงฺกาโรติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ลทฺธลญฺฉโนฯ

[8]

เตภาตุกนรินฺทานํ, ครุภูโต สุเปสโล;

กุสโล ปริยตฺติมฺหิ, ปฏิปตฺติมฺหิ การโกฯ

[9]

โสหํ ลชฺชีเปสเลหิ, ภิกฺขูหิ อภิยาจิโต;

สาสนสฺโสปการาย, อกาสิํ สีลวฑฺฒนํฯ

[10]

วินยาลงฺการํ นาม, ลชฺชีนํ อุปการกํ;

สุฏฺฐุ วินยสงฺคห-วณฺณนํ สาธุเสวิตํฯ

[11]