อวนฺทิยวนฺทิยกถา

[51] อวนฺทิยวนฺทิยกถายํ อิธ ปกรณาจริเยน เสนาสนกฺขนฺธกปาฬิวเสน ทส อวนฺทิยา, ตโย วนฺทิยา จ วุตฺตา, อฏฺฐกถาฏีกาสุ จ น กิญฺจิ วุตฺตา, ตสฺมา อิธ อาคตนเยเนว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. 467 อาทโย) ปน อุปาลิปญฺจเก ปญฺจปญฺจกวเสน ปญฺจวีสติ อวนฺทิยา, ปญฺจ วนฺทิยา จ วุตฺตาฯ กถํ? ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, อวนฺทิยาติ? ปญฺจิเม, อุปาลิ, อวนฺทิยาฯ กตเม ปญฺจ? อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ อวนฺทิโย, รจฺฉคโต อวนฺทิโย, โอตมสิโก อวนฺทิโย, อสมนฺนาหรนฺโต อวนฺทิโย, สุตฺโต อวนฺทิโยฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ อปเรปิ, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ กตเม ปญฺจ? ยาคุปาเน อวนฺทิโย, ภตฺตคฺเค อวนฺทิโย, เอกาวตฺโต อวนฺทิโย, อญฺญวิหิโต อวนฺทิโย, นคฺโค อวนฺทิโยฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ อปเรปิ, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ กตเม ปญฺจ? ขาทนฺโต อวนฺทิโย, ภุญฺชนฺโต อวนฺทิโย, อุจฺจารํ กโรนฺโต อวนฺทิโย, ปสฺสาวํ กโรนฺโต อวนฺทิโย, อุกฺขิตฺตโก อวนฺทิโยฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ อปเรปิ, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ กตเม ปญฺจ? ปุเรอุปสมฺปนฺเนน ปจฺฉาอุปสมฺปนฺโน อวนฺทิโย, อนุปสมฺปนฺโน อวนฺทิโย , นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย, มาตุคาโม อวนฺทิโย, ปณฺฑโก อวนฺทิโยฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ อปเรปิ, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยาฯ กตเม ปญฺจ? ปาริวาสิโก อวนฺทิโย, มูลายปฏิกสฺสนารโห อวนฺทิโย, มานตฺตารโห อวนฺทิโย, มานตฺตจาริโก อวนฺทิโย, อพฺภานารโห อวนฺทิโยฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ อวนฺทิยา’’ติฯ

‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, วนฺทิยาติ? ปญฺจิเม, อุปาลิ, วนฺทิยาฯ กตเม ปญฺจ? ปจฺฉาอุปสมฺปนฺเนน ปุเรอุปสมฺปนฺโน วนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร ธมฺมวาที วนฺทิโย, อาจริโย วนฺทิโย, อุปชฺฌาโย วนฺทิโย, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วนฺทิโยฯ อิเม โข, อุปาลิ, ปญฺจ วนฺทิยา’’ติฯ

อฏฺฐกถายญฺจ (ปริ. อฏฺฐ. 467) ‘‘โอตมสิโตติ อนฺธการคโตฯ ตญฺหิ วนฺทนฺตสฺส มญฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหญฺเญยฺยฯ อสมนฺนาหรนฺโตติ กิจฺจปฺปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโตฯ สุตฺโตติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตฯ เอกาวตฺโตติ เอกโต อาวตฺโต สปตฺตปกฺเข ฐิโต เวรี วิสภาคปุคฺคโล วุจฺจติ, อยํ อวนฺทิโยฯ อยญฺหิ วนฺทิยมาโน ปาเทนปิ ปหเรยฺยฯ อญฺญวิหิโตติ อญฺญํ จินฺตยมาโนฯ ขาทนฺโตติ ปิฏฺฐขชฺชกาทีนิ ขาทนฺโตฯ อุจฺจารญฺจ ปสฺสาวญฺจ กโรนฺโต อโนกาสคตตฺตา อวนฺทิโยฯ อุกฺขิตฺตโกติ ติวิเธนปิ อุกฺเขปนียกมฺเมน อุกฺขิตฺตโก อวนฺทิโย, ตชฺชนียาทิกมฺมกตา ปน จตฺตาโร วนฺทิตพฺพา, อุโปสถปวารณาปิ เตหิ สทฺธิํ ลพฺภนฺติฯ

อาทิโต ปฏฺฐาย จ วุตฺเตสุ อวนฺทิเยสุ นคฺคญฺจ อุกฺขิตฺตกญฺจ วนฺทนฺตสฺเสว โหติ อาปตฺติ , อิตเรสํ ปน อสารุปฺปฏฺเฐน จ อนฺตรา วุตฺตการเณน จ วนฺทนา ปฏิกฺขิตฺตาฯ อิโต ปรํ ปจฺฉาอุปสมฺปนฺนาทโย ทสปิ อาปตฺติวตฺถุภาเวเนว อวนฺทิยาฯ เต วนฺทนฺตสฺส หิ นิยเมเนว อาปตฺติฯ อิติ อิเมสุ ปญฺจสุ ปญฺจเกสุ เตรส ชเน วนฺทนฺตสฺส อนาปตฺติ, ทฺวาทสนฺนํ วนฺทนาย อาปตฺติฯ อาจริโย วนฺทิโยติ ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย นิสฺสยาจริโย อุทฺเทสาจริโย โอวาทาจริโยติ อยํ ปญฺจวิโธปิ อาจริโย วนฺทิโย’’ติ อาคโตฯ

‘‘อนฺตรา วุตฺตการเณนาติ ตญฺหิ วนฺทนฺตสฺส มญฺจปาทาทีสุ นลาฏํ ปฏิหญฺเญยฺยาติอาทินา วุตฺตการเณนา’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.467) วุตฺตํฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏิ. ปริวาร 2.467) ปน ‘‘มญฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหญฺเญยฺยาติ อนฺธกาเร จมฺมขณฺฑํ ปญฺญเปตฺวา วนฺทิตุํ โอนมนฺตสฺส นลาฏํ วา อกฺขิ วา มญฺจาทีสุ ปฏิหญฺญติฯ เอเตน วนฺทโตปิ อาปตฺติอภาวํ วตฺวา วนฺทนาย สพฺพถา ปฏิกฺเขปาภาวญฺจ ทีเปติฯ เอวํ สพฺพตฺถ สุตฺตนฺตเรหิ อปฺปฏิกฺขิตฺเตสุฯ นคฺคาทีสุ ปน วนฺทิตุํ น วฏฺฏตีติฯ เอกโต อาวตฺโตติ เอกสฺมิํ โทสาคติปกฺเข ปริวตฺโต, ปวิฏฺโฐติ อตฺโถฯ เตนาห ‘สปตฺตปกฺเข ฐิโต’ติฯ วนฺทิยมาโนติ โอนมิตฺวา วนฺทิยมาโนฯ วนฺทิตพฺเพสุ อุทฺเทสาจริโย นิสฺสยาจริโย จ ยสฺมา นวกาปิ โหนฺติ, ตสฺมา ‘เต วุฑฺฒา เอว วนฺทิยา’ติ วนฺทิตพฺพา’’ติ อาคตํฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. ปริวาร 467) ‘‘เอกาวตฺโตติปิ ปฐนฺติ, ตสฺส กุทฺโธ โกธาภิภูโตติ กิร อตฺโถฯ เอกวตฺโถติปิ เกจิ, อุตฺตราสงฺคํ อปเนตฺวา ฐิโตติ กิร อตฺโถฯ ตํ สพฺพํ อฏฺฐกถายํ อุทฺธฏปาฬิยา วิรุชฺฌติฯ เอกาวตฺโตติ หิ อุทฺธฏํ, ตสฺมา น คเหตพฺพํฯ

อนฺตรา วุตฺตการเณนาติ กิจฺจปฺปสุตตฺตา อสมนฺนาหรนฺโต ‘นลาฏํ ปฏิหญฺเญยฺยา’ติอาทิวุตฺตการเณนา’’ติ อาคตํฯ

ทุติยคาถาสงฺคณิกฏฺฐกถายํ (ปริ. อฏฺฐ. 477) ‘‘ทส ปุคฺคลา นาภิวาเทตพฺพาติ เสนาสนกฺขนฺธเก วุตฺตา ทส ชนาฯ อญฺชลิสามีเจน จาติ สามีจิกมฺเมน สทฺธิํ อญฺชลิ จ เตสํ น กาตพฺโพฯ เนว ปานียปุจฺฉนตาลวณฺฏคฺคหณาทิ ขนฺธกวตฺตํ เตสํ ทสฺเสตพฺพํ, น อญฺชลิ ปคฺคณฺหิตพฺโพติ อตฺโถฯ ทสนฺนํ ทุกฺกฏนฺติ เตสํเยว ทสนฺนํ เอวํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ อาคตํ, ตสฺมา อญฺชลิกมฺมมตฺตมฺปิ เนสํ น กตฺตพฺพนฺติฯ

‘‘นวกตเรน, ภนฺเต, ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน กติ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพาติ? นวกตเรนุปาลิ, ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพาฯ กตเม ปญฺจ? นวกตเรนุปาลิ, ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา อุโภหิ ปาณิตเลหิ ปาทานิ ปริสมฺพาหนฺเตน เปมญฺจ คารวญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพาฯ นวกตเรนุปาลิ, ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน อิเม ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’’ติ (ปริ. 469) อิมสฺมิํ ฐาเน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อายสฺมโต อุปาลิสฺส วนฺทนานโยว อาจิกฺขิโตฯ

ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวาติ เอตฺถ ปญฺจสรูปญฺจ กถิตํฯ กถํ? วุฑฺฒตรสฺส ปาเท วนฺทนฺเตน อุโภ อํเส วิวริตฺวา วนฺทิตพฺพา, น จ อุโภ อํเส ปารุปิตฺวา วนฺทิตพฺพา, อถ โข เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วนฺทิตพฺพาติฯ

เอเตน สงฺฆาฏิ ปน เอกํสํ กตาปิ อกตาปิ นตฺถิ โทโสติ ปกาสิโต โหติฯ ‘‘ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ กรปุฏสงฺขาตํ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาว วนฺทิตพฺพา, น หตฺถตลปกาสนมตฺเตน วา น หตฺถมุฏฺฐิปกาสนาทินา วา วนฺทิตพฺพา’’ติ จ ‘‘น เอเกน หตฺเถน จีวรกณฺณฉุปนาทิมตฺเตน วนฺทิตพฺพา, อถ โข อุโภหิ ปาณิตเลหิ ปาทานิ ปริสมฺพาหนฺเตน วนฺทิตพฺพา’’ติ จ ‘‘เอวํ วนฺทนฺเตหิ น ทุฏฺฐจิตฺตญฺจ อนาทรญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา วนฺทิตพฺพา, อถ โข เปมญฺจ คารวญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’’ติ จ เอวํ วนฺทนานโย อาจิกฺขิโต โหติฯ

กถํ ปญฺจปติฏฺฐิตสรูปํ กถิตํ? อิธ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวาติ เอกํ, อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาติ เอกํ, อุโภหิ ปาณิตเลหิ ปาทานิ ปริสมฺพาหนฺเตนาติ เอกํ, เปมญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวาติ เอกํ, คารวญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวาติ เอกํ, เอวํ ปญฺจปติฏฺฐิตสรูปํ กถิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’’ติฯ เอวํ สกลโลกสฺส หิตสุขการเกน ธมฺมสฺสามินา กายปณามมโนปณามวเสน มหโต หิตสุขสฺส ปวตฺตนตฺถํ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อาจิกฺขิเตน วนฺทนานเยน วนฺทิตุํ วฏฺฏติฯ

อิทานิ ปน อาจริยา อภินวอาคตานํ ทหรานญฺจ สามเณรานญฺจ วนฺทนานยํ สิกฺขนฺตา น อิมํ อาหจฺจภาสิตํ ปาฬิํ คเหตฺวา สิกฺขนฺติ, อถ โข ปเวณีอาคตนยํเยว คเหตฺวา สิกฺขนฺติฯ

กถํ? ยทิ ฐตฺวา วนฺทถ, ทฺเว ปาทตลานิ สมํ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ทฺเว หตฺถตลานิ สมํ ผุสาเปตฺวา นลาเฏ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทิตพฺพาภิมุขํ โอนมิตฺวา วนฺทถาติ, อยํ นโย ‘‘เอวํ มหาสตฺโต สุวณฺณกทลิ วิย พาราณสินคราภิมุขํ โอนมิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา’’ติ อิมํ ชาตกฏฺฐกถาวจนญฺจ ‘‘ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห สิรสฺมิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา’’ติอาทิอฏฺฐกถาวจนญฺจ อนุโลเมติฯ อิธ ปน ทฺเว ปาทตลานิ, ทฺเว หตฺถตลานิ, นลาฏญฺจาติ ปญฺจสุ ปติฏฺฐิตานีติ สรูปํ วทนฺติฯ ยทิ นิสีทิตฺวา วนฺทถ, ปฐมํ ทฺเว ปาทตลานิ ภูมิยํ สมํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ทฺเว ชาณุมณฺฑลานิ สมํ อุสฺสาเปตฺวา ทฺเว กปฺปรานิ ทฺวินฺนํ ชาณูนํ อุปริ สมํ ฐเปตฺวา ทฺเว หตฺถตลานิ สมํ ผุสิตานิ กตฺวา อญฺชลิสงฺขาตํ กรปุฏํ สิรสงฺขาเต นลาเฏ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทถฯ ตโต โอนมิตฺวา ทฺเว ชาณุมณฺฑลานิ จ ทฺเว กปฺปรานิ จ ภูมิยํ สมํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ทฺเว หตฺถตลานิ ปสาเรตฺวา สมํ ภูมิยํ ฐเปตฺวา สีสํ อุภินฺนํ หตฺถปิฏฺฐีนํ อุปริ กตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทถาติฯ เอตฺถ ตุ ทฺเว ปาทตลานิ เอกํ กตฺวา, ตถา ทฺเว ชาณุมณฺฑลานิ เอกํ, ทฺเว กปฺปรานิ เอกํ, ทฺเว หตฺถตลานิ เอกํ, สีสํ เอกํ กตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิตสรูปํ กเถนฺติฯ เอส นโย ปาฬิอฏฺฐกถาฏีกาสุ น ทิฏฺโฐฯ

สมีปํ คนฺตฺวา ปาทานํ วนฺทนกาเล ปน เอกจฺเจ ปฐมํ อตฺตโน สีสํ หตฺเถน ปรามสิตฺวา เตน หตฺถทฺวเยน เถรานํ ชาณุมณฺฑลํ จีวรสฺส อุปริเยว สมฺพาหนฺติฯ เอกจฺเจ ปฐมํ เถรานํ ชาณุมณฺฑลํ สจีวรํเยว ปรามสิตฺวา เตเนว หตฺถทฺวเยน อตฺตโน สีสํ ปรามสนฺติฯ เอกจฺเจ ฉุปนมตฺตเมว กโรนฺติฯ เอสปิ นโย น กิสฺมิญฺจิ ทิฏฺโฐฯ รามญฺญเทสิยา ปน ภิกฺขู เอวํ สมีปํ คนฺตฺวา วนฺทนกาเล เถรานํ ปาทคฺคํ อปสฺสนฺตาปิ ปริเยสิตฺวา จีวรโต นีหริตฺวา ปาทคฺคเมว ปุนปฺปุนํ หตฺเถน สมฺพาหิตฺวา สีเสน ปวฏฺเฏตฺวา จุมฺพิตฺวา เลหิตฺวา จิรปฺปวาสาคตปิยมนาปอุปชฺฌายํ วา อาจริยํ วา ปสฺสนฺตา วิย กตฺวา วนฺทนฺติฯ

ตํ กิริยํ ปริวารปาฬิยํ ‘‘อุโภหิ ปาณิตเลหิ ปาทานิ ปริสมฺพาหนฺเตน เปมญฺจ คารวญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’’ติ อาคตปาฬิยา สํสนฺทติ วิย ทิสฺสติฯ เตปิ น สพฺเพ ปาฬิํ ปสฺสนฺติ, ปเวณีวเสเนว กโรนฺติ, ตสฺมา สพฺเพสํ หิตตฺถํ ปาฬินโย อมฺเหหิ อุทฺธโฏฯ ปเวณีอาคตนยโต หิ ปาฬินโย พลวตโร, ตสฺมา ภควโต อาณํ ครุํ กโรนฺเตหิ สปฺปุริเสหิ ปาฬินโย สมาเสวิตพฺโพติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

อาสนฺทาทิกถา

[55] อาสนฺทาทิกถายํ จตุรสฺสปีฐนฺติ สมจตุรสฺสํฯ อฏฺฐงฺคุลปาทํ วฏฺฏตีติ อฏฺฐงฺคุลปาทกเมว วฏฺฏติฯ ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตีติ สมจตุรสฺสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อายตจตุรสฺสา ปน สตฺตงฺคปญฺจงฺคาปิ อุจฺจปาทา น วฏฺฏนฺติฯ เวตฺเตเหว จตุรสฺสาทิอากาเรน กตํ ภทฺทปีฐนฺติ อาห ‘‘เวตฺตมยปีฐ’’นฺติฯ ทารุปฏฺฏิกาย อุปรีติ อฏนิอากาเรน ฐิตทารุปฏลสฺส เหฏฺฐาฯ อุทฺธํ ปาทํ กตฺวา ปเวสนกาลญฺหิ สนฺธาย ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตํฯ เอฬกสฺส ปจฺฉิมปาททฺวยํ วิย วงฺกากาเรน ฐิตตฺตา ปเนตํ ‘‘เอฬกปาทปีฐ’’นฺติ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.297) วุตฺตํฯ