‘‘สา มาคธี มูลภาสา;

นรา ยายาทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จาสฺสุตาลาปา;

สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร’’ติฯ

เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โลกายตกถา

[47] โลกายตกถายํ โลกิยนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ ปุญฺญาปุญฺญานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, สตฺตโลโกฯ อาภุโส ยตนฺติ วีริยํ กโรนฺติ เอตฺถาติ อายตํ, โลกสฺส อายตํ โลกายตํ, สตฺตานํ ภุโส วีริยกรณฏฺฐานนฺตฺยตฺโถฯ กิํ ตํ? ติตฺถิยสตฺถํฯ สพฺพํ อุจฺฉิฏฺฐํ, กสฺมา? สกุณาทีหิ ปริภุตฺตปุพฺพตฺตาฯ สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺฐํ อิมสฺส อวเสสโภชนสฺส เกนจิ อปริภุตฺตปุพฺพตฺตาฯ เสโต กาโก อฏฺฐิสฺส เสตตฺตา, กาโฬ พโก ปาทสฺส กาฬตฺตาติฯ นตฺถิ อตฺโถ เอตฺถาติ นิรตฺถกํ, นิรตฺถกเมว การณํ นิรตฺถกการณํฯ เตน ปฏิสํยุตฺตํ นิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํฯ ตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ปฏฺฏนํฯ ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ, ลทฺธิ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิยา, วิปรีตทสฺสนาฯ สาสนฺติ อตฺตโน สาวเก เอตฺถาติ สตฺถํ, ติตฺถิยานํ สตฺถํ ติตฺถิยสตฺถํฯ น ติรจฺฉานวิชฺชา ปริยาปุณิตพฺพาติ เอตฺถ ติรจฺฉานวิชฺชา นาม ยา กาจิ พาหิรกา อนตฺถสญฺหิตาฯ น ปริยาปุณิตพฺพาติ อตฺตนา น ปริยาปุณิตพฺพาฯ น วาเจตพฺพาติ ปเรสํ น วาเจตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ขิปิตกถา

[48] ขิปิตกถายํ ขิปียิตฺถาติ ขิปิโตฯ ขิปิ อพฺยตฺตสทฺเทติ ธาตุฯ ภาเวนภาวลกฺขณตฺตา ตสฺมิํ ขิปิเตติ วิภตฺยนฺตํฯ ‘‘ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ปุคฺคเล’’ติ ลกฺขณวนฺตกตฺตา อชฺฌาหริตพฺโพฯ ชีวาติ ชีว ปาณธารเณติ ธาตุ, วิภตฺติโลโปฯ ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ปุคฺคเล ขิปิเต ภิกฺขุนา ‘‘ชีวา’’ติ วจนํ น วตฺตพฺพํ, ภิกฺขุสฺมิํ ขิปิเต คิหินา ‘‘ชีวถ ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาเน สติ ‘‘จิรํ ชีวา’’ติ ภิกฺขุนา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘วุจฺจมาเน’’ติ เอตฺถ ปน ลกฺขณสฺส กมฺมวาจกตฺตา เตน สมานาธิกรณํ กมฺมภูตํ ‘‘ภิกฺขุสฺมิ’’นฺติ ลกฺขณวนฺตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ ยถา กิํ ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสุ ปุริโส อาคโต’’ติ ฯ อปเร ปน อาจริยา อีทิเสสุ ฐาเนสุ ‘‘สนฺเตสู’’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อิทเมว ลกฺขณปทํ, ‘‘โคสุ ทุยฺหมานาสู’’ติ ปททฺวยํ ปน ‘‘สนฺเตสู’’ติ เอตฺถ ปกติวิกติวเสน กตฺตา เอวาติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

ลสุณกถา

[49] ลสุณกถายํ ‘‘ลสุณํ นาม มาคธก’’นฺติ (ปาจิ. 795) ปาฬิยํ อาคตํฯ อฏฺฐกถายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 795) ปน ‘‘มาคธกนฺติ มคเธสุ ชาตํฯ มคธรฏฺเฐ ชาตลสุณเมว หิ อิธ ลสุณนฺติ อธิปฺเปตํ, ตมฺปิ ภณฺฑิกลสุณเมว, น เอกทฺวิติมิญฺชกํฯ กุรุนฺทิยํ ปน ‘ชาติเทสํ อวตฺวา ‘มาคธกํ นาม ภณฺฑิกลสุณ’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ สเจ ทฺเว ตโย ภณฺฑิเก เอกโตเยว สงฺขริตฺวา อชฺโฌหรติ, เอกํ ปาจิตฺติยํฯ ภินฺทิตฺวา เอเกกํ มิญฺชํ ขาทนฺติยา ปน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยานิ, อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุสฺส ปน ทุกฺกฏํฯ

ปลณฺฑุกาทีนํ วณฺเณน วา มิญฺชาย วา นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ วณฺเณน ตาว ปลณฺฑุโก นาม ปณฺฑุวณฺโณ โหติฯ