น หิ ปกติองฺคุเลน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺฐํ กณฺเฐ อวิลคฺคํ ขาทิตุํ สกฺกา’’ติฯ
รุกฺขโรหนกถา
[45] รุกฺขาโรหนกถายํ ปุริโส ปมาโณ ยสฺส รุกฺขสฺสาติ โปริโส, อุทฺธํ อุกฺขิปิตหตฺเถน สทฺธิํ มนุสฺสกายปฺปมาโณ ปญฺจหตฺถมตฺตอุจฺโจ รุกฺขปเทโส, ตํ โปริสํ รุกฺขํ, อวยเว สมุทายโวหาโร ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ, อาภุโส ปทนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาปทา, ปริสฺสยาฯ ยาว อตฺโถ อตฺถิ เอตสฺมิํ รุกฺเขติ ยาวทตฺโถ, รุกฺโข, อตฺถ-สทฺโท ปโยชนวาจโกฯ ยาว ตสฺมิํ รุกฺเข ภิกฺขุสฺส อตฺโถ ปโยชนํ อตฺถิ, ตาว อภิรุหิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
ฉนฺทาโรปนกถา
[46] ฉนฺทาโรปนกถายํ ฉนฺทโสติ สกฺกฏภาสายฯ น อาโรเปตพฺพนฺติ วาจนามคฺคํ น อาโรเปตพฺพํฯ สกาย นิรุตฺติยาติ มาคธภาสายฯ ตตฺถ สนฺเตหิ กตาติ สกฺกฏา, อฏฺฐกวามกาทีหิ สมิตปาเปหิ อิสีหิ กตาติ อตฺโถฯ อถ วา สกฺกริตพฺพา ปูชิตพฺพาติ สกฺกฏา มนุสฺสานํ หิตสุขาวหนโต, ตทตฺถิเกหิ มนุสฺเสหิ ปูชิตพฺพาติ อตฺโถฯ ภาสียเตติ ภาสา, สกฺกฏา จ สา ภาสา จาติ สกฺกฏภาสาฯ เวทตฺตยคตา นิรุตฺติ, สสฺส เอสาติ สกา, ภควโต วจนนฺตฺยตฺโถฯ มคเธ ชาตา มาคธิกา, อาทิกปฺปกาเล มคธรฏฺเฐ ชาตาติ อตฺโถฯ อุจฺจเตติ อุตฺติ, นีหริตฺวา อุตฺติ นิรุตฺติ, ปิฏกตฺตยโต นีหริตฺวา กถียเตตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘สา มาคธี มูลภาสา;
นรา ยายาทิกปฺปิกา;
พฺรหฺมาโน จาสฺสุตาลาปา;
สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร’’ติฯ
เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
โลกายตกถา
[47] โลกายตกถายํ โลกิยนฺติ ปติฏฺฐหนฺติ ปุญฺญาปุญฺญานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, สตฺตโลโกฯ อาภุโส ยตนฺติ วีริยํ กโรนฺติ เอตฺถาติ อายตํ, โลกสฺส อายตํ โลกายตํ, สตฺตานํ ภุโส วีริยกรณฏฺฐานนฺตฺยตฺโถฯ กิํ ตํ? ติตฺถิยสตฺถํฯ สพฺพํ อุจฺฉิฏฺฐํ, กสฺมา? สกุณาทีหิ ปริภุตฺตปุพฺพตฺตาฯ สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺฐํ อิมสฺส อวเสสโภชนสฺส เกนจิ อปริภุตฺตปุพฺพตฺตาฯ เสโต กาโก อฏฺฐิสฺส เสตตฺตา, กาโฬ พโก ปาทสฺส กาฬตฺตาติฯ นตฺถิ อตฺโถ เอตฺถาติ นิรตฺถกํ, นิรตฺถกเมว การณํ นิรตฺถกการณํฯ เตน ปฏิสํยุตฺตํ นิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํฯ ตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ปฏฺฏนํฯ ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ, ลทฺธิ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิยา, วิปรีตทสฺสนาฯ สาสนฺติ อตฺตโน สาวเก เอตฺถาติ สตฺถํ, ติตฺถิยานํ สตฺถํ ติตฺถิยสตฺถํฯ น ติรจฺฉานวิชฺชา ปริยาปุณิตพฺพาติ เอตฺถ ติรจฺฉานวิชฺชา นาม ยา กาจิ พาหิรกา อนตฺถสญฺหิตาฯ น ปริยาปุณิตพฺพาติ อตฺตนา น ปริยาปุณิตพฺพาฯ น วาเจตพฺพาติ ปเรสํ น วาเจตพฺพาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ
