นิวาสนปารุปนกถา

[42] นิวาสนปารุปนกถายํ หตฺถิโสณฺฑาทิวเสน คิหินิวตฺถํ น นิวาเสตพฺพนฺติ เอตฺถ หตฺถิโสณฺฑกํ (จูฬว. อฏฺฐ. 280; กงฺขา. อฏฺฐ. ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา) นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺฐานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกอิตฺถีนํ นิวาสนํ วิยฯ มจฺฉวาฬกํ นาม เอกโต ทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺพิตฺวา นิวตฺถํฯ จตุกณฺณกํ นาม อุปริโต ทฺเว, เหฏฺฐโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺพิตฺวา นิวาสนํฯ สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภุชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํฯ สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺฐาย เอกํ วา ทฺเว วา วลิโย ปญฺญายนฺติ, วฏฺฏติฯ สํเวลฺลิยํ นิวาเสนฺตีติ มลฺลกมฺมการาทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาเสนฺติ, เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติฯ เสตปฏปารุตาทิวเสน น คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพนฺติ เอตฺถ ยํ กิญฺจิ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ โสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺฐกปารุตํ กุฏิปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุตนฺติ เอวมาทิ ปริมณฺฑลลกฺขณโต อญฺญถา ปารุตํ สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม, ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺฐา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ ฐเปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกน อนฺเตน ปิฏฺฐิํ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ ฐเปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา อุโภ อนฺเต อุเร วา โอลมฺเพนฺติ, ปิฏฺฐิยํ วา ขิเปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺฐิกํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺฐา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกน อนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏิํ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเฐตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกน อนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเร สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปารุปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหุํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูเฏ อาโรเปติฯ เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต อญฺเญ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํฯ ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํ กิญฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ

กาชกถา

[43] กาชกถายํ มุณฺฑเวฐีติ ยถา รญฺโญ กุหิญฺจิ คจฺฉนฺโต ปริกฺขารภณฺฑคฺคหณมนุสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อุภโตกาชนฺติ เอกสฺมิํเยว กาเช ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อุโภสุ ภาเคสุ ลคฺเคตฺวา วหิตพฺพภารํฯ เอกโตกาชนฺติ เอกโต ปจฺฉโตเยว ลคฺเคตฺวา วหิตพฺพภารํฯ อนฺตรากาชนฺติ มชฺเฌ ลคฺเคตฺวา ทฺวีหิ วหิตพฺพภารํฯ สีสภาราทโย สีสาทีหิ วหิตพฺพภาราทโย เอวฯ โอลมฺพกนฺติ หตฺเถน โอลมฺพิตฺวา วหิตพฺพภารํฯ เอเตสุ อุภโตกาชเมว น วฏฺฏติ, เสสา วฏฺฏนฺติฯ

ทนฺตกฏฺฐกถา

[44] ทนฺตกฏฺฐกถายํ ทนฺตกฏฺฐสฺส อขาทเน ปญฺจ โทเส, ขาทเน ปญฺจานิสํเส จ ทสฺเสตฺวา ภควตา ภิกฺขูนํ ทนฺตกฏฺฐํ อนุญฺญาตํฯ ตตฺถ ปญฺจ โทสา นาม อจกฺขุสฺสํ, มุขํ ทุคฺคนฺธํ, รสหรณิโย น วิสุชฺฌนฺติ, ปิตฺตํ เสมฺหํ ภตฺตํ ปริโยนนฺธติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทตีติฯ ตตฺถ อจกฺขุสฺสนฺติ จกฺขูนํ หิตํ น โหติ, ปริหานิํ ชเนติฯ นจฺฉาเทตีติ น รุจฺจติฯ ปญฺจานิสํสา วุตฺตปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพาฯ ตโต ทีฆทนฺตกฏฺฐขาทเน จ อติมทาหกทนฺตกฏฺฐขาทเน จ ทุกฺกฏํ ปญฺญเปตฺวา อฏฺฐงฺคุลปรมํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมํ ทนฺตกฏฺฐํ อนุญฺญาตํฯ ตตฺถ อฏฺฐงฺคุลํ ปรมํ เอตสฺส ทนฺตกฏฺฐสฺสาติ อฏฺฐงฺคุลปรมํฯ จตุรงฺคุลํ ปจฺฉิมํ ปมาณํ เอตสฺส ทนฺตกฏฺฐสฺสาติ จตุรงฺคุลปจฺฉิมํฯ อติมทาหกนฺติ อติขุทฺทกํฯ อฏฺฐงฺคุลํ มหาทนฺตกฏฺฐํ นาม, จตุรงฺคุลํ ขุทฺทกทนฺตกฏฺฐํ นาม, ปญฺจฉสตฺตงฺคุลํ มชฺฌิมทนฺตกฏฺฐํ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุวิเธน อุทเกน ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐนา’’ติฯ ‘‘อฏฺฐงฺคุลปรมนฺติ มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรม’’นฺติ อฏฺฐกถาย (จูฬว. อฏฺฐ. 282) มาหฯ

เอตฺถ จ ปมาณงฺคุเลนาติ อิทํ ปกติองฺคุเลนาติ คเหตฺวา มนุสฺสานํ ปกติองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลโต อธิกปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺฐํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ตตฺตกเมว จ กตฺวา ขาทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘ปกติองฺคุเลนา’’ติฯ ตสฺมา ยํ วฑฺฒกิหตฺถโต องฺคุลํ ปมาณํ กตฺวา มนุสฺสา เคหาทีนิ มินนฺติ, เตน มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุลภูเตน วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรมนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.280-282) ‘‘ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกิองฺคุลํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ วิมติวิโนทนิยญฺจ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.282) ‘‘ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกิองฺคุเลน, เกจิ ปน ‘ปกติองฺคุเลนา’ติ วทนฺติ, ตํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมวจเนน สเมติฯ