ปตฺตกถา

[28] ปตฺตกถายํ ‘‘ภูมิอาธารเกติ วลยาธารเกฯ ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสูติ เอกทารุนา กตอาธารเก, พหูหิ ทณฺฑเกหิ กตอาธารเก วาติ อตฺโถ ฯ ตีหิ ทณฺเฑหิ กโต ปน น วฏฺฏติฯ ภูมิยํ ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา เอกเมว ฐเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘ทฺเว ฐเปนฺเตน อุปริ ฐปิตปตฺตํ เอเกน ปสฺเสน ภูมิยํ ผุสาเปตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏตี’ติ วทนฺติฯ อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกาทีนํฯ ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐาตีติ เอตฺถ ‘ปริวตฺเตตฺวา ตติยวาเร ตตฺเถว มิฑฺฒิยา ปติฏฺฐาตี’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ปริภณฺฑนฺเตติ เอตฺถ ปริภณฺฑํ นาม เคหสฺส พหิกุฏฺฏปาทสฺส ถิรภาวตฺถํ กตา ตนุกมิฑฺฒิกา วุจฺจติฯ ตนุกมิฑฺฒิกายาติ ขุทฺทกมิฑฺฒิกายฯ มิฑฺฒนฺเตปิ อาธารเก ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาธารก’นฺติ หิ วจนโต มิฑฺฒาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อาธารกํ ฐเปตฺวา ตตฺถ ปตฺตํ ฐเปตุํ วฏฺฏติ อาธารเก ฐปโนกาสสฺส อนิยมิตตฺตาติ วทนฺติฯ ‘ปตฺตมาโฬ นาม วฏฺเฏตฺวา ปตฺตานํ อคมนตฺถํ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา อิฏฺฐกาทีหิ ปริกฺขิปิตฺวา กโต’ติ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ฆฏิกนฺติ อุปริ โยชิตํ อคฺคฬํฯ ตาวกาลิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ สกิเทว คเหตฺวา เตน อามิสํ ปริภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ฆฏิกฏาเหติ ภาชนกปาเลฯ ปาฬิยํ อภุํ เมติ เอตฺถ ภวตีติ ภู, วฑฺฒิฯ น ภูติ อภู, อวฑฺฒิฯ ภยวเสน ปน สา อิตฺถี ‘อภุ’นฺติ อาห, วินาโส มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ฉวสีสสฺส ปตฺตนฺติ ฉวสีสมยํ ปตฺตํฯ ปกติวิการสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํฯ อเภเทปิ วา ตทุปจารวเสเนวายํ โวหาโร ‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’นฺติอาทีสุ วิยฯ จพฺเพตฺวาติ ขาทิตฺวาฯ เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวาติ วามหตฺเถเนว ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คณฺฑุสํ คเหตฺวาฯ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถนาติ สามิเสน หตฺเถนฯ เอตฺตาวตาติ เอกคณฺฑุสํ คหณมตฺเตนฯ ลุญฺจิตฺวาติ ตโต มํสํ อุทฺธริตฺวาฯ เอเตสุ สพฺเพสุ ปณฺณตฺติํ ชานาตุ วา, มา วา, อาปตฺติเยวา’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.253-255) วุตฺตํฯ

วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.252) ปน ‘‘คิหิวิกฏานีติ คิหิสนฺตกานิฯ ปาฬิยํ น อจฺฉุปิยนฺตีติ น ผุสฺสิตานิ โหนฺติฯ รูปกากิณฺณานิ อิตฺถิรูปาทิอากิณฺณานิฯ ภูมิอาธารเกติ ทนฺตาทีหิ กเต วลยาธารเกฯ เอตสฺส วลยาธารกสฺส อนุจฺฉวิตาย ฐปิตา ปตฺตา น ปริวตฺตนฺตีติ ‘ตโย ปตฺเต ฐเปตุํ วฏฺฏตี’ติ วุตฺตํฯ อนุจฺจตญฺหิ สนฺธาย อยํ ‘ภูมิอาธารโก’ติ วุตฺโตฯ ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสูติ เอกทารุนา กตอาธารเก จ พหูหิ ทณฺฑเกหิ กตอาธารเก จ, เอเต จ อุจฺจตรา โหนฺติ ปตฺเตหิ สห ปตนสภาวา, เตน ‘สุสชฺชิเตสู’ติ วุตฺตํฯ ภมโกฏิสทิเสนาติ ยตฺถ ธมกรณาทิํ ปเวเสตฺวา ลิขนฺติ, ตสฺส ภมกสฺส โกฏิยา สทิโสฯ ตาทิสสฺส ทารุอาธารกสฺส อวิตฺถิณฺณตาย ฐปิโตปิ ปตฺโต ปตตีติ ‘อโนกาโส’ติ วุตฺโตฯ อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกาทีนํ, อุจฺจวตฺถุกานนฺติ อตฺโถฯ พาหิรปสฺเสติ ปาสาทาทีนํ พหิกุฏฺเฏฯ ตนุกมิฑฺฒิกายาติ เวทิกายฯ สพฺพตฺถ ปน หตฺถปฺปมาณโต อพฺภนฺตเร ฐเปตุํ วฏฺฏติ, อาธารเก ปน ตโต พหิปิ วฏฺฏติฯ อญฺเญน ปน ภณฺฑเกนาติ อญฺเญน ภารภณฺเฑน ภณฺฑเกนฯ ‘พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุ’นฺติ จ วุตฺตตฺตา ปตฺตตฺถวิกาย อํสพทฺธโก ยถา ลคฺคิตฏฺฐานโต น ปริคฬติ, ตถา สพฺพถาปิ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ พนฺธิตฺวาปิ อุปริ ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ ‘อุปริ นิสีทนฺตา โอตฺถริตฺวา ภินฺทนฺตี’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ นิสีทนสงฺกาภาวโต วุตฺตํฯ พนฺธิตฺวา วาติ พนฺธิตฺวา ฐปิตฉตฺเต วาฯ โย โกจีติ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปิฯ ปริหริตุนฺติ ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑาย จรณตฺถาย ฐเปตุํฯ ปตฺตํ อลภนฺเตน ปน เอกทิวสํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติฯ ปณฺณปุฏาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ฉวสีสสฺส ปตฺโตติ ฉวสีสมโย ปตฺโต, ปกติวิการสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํฯ จพฺเพตฺวาติ นิฏฺฐุภิตฺวาฯ ‘ปฏิคฺคหํ กตฺวา’ติ วุตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตํ ปริปฺโผสิตฺวา โธวนฆํสนวเสน หตฺถํ โธวิตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺตเกน หิ ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺโถ โธวิโต นาม น โหติฯ เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวาติ ปตฺตํ อผุสิตฺวา ตตฺถ อุทกเมว อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา คณฺฑุสํ กตฺวา, วามหตฺเถเนว วา ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คณฺฑุสํ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติฯ พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวาติ ทฺวีสุ องฺคุลีสุ อามิสมตฺตํ วิกฺขาเลตฺวา พหิ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติฯ ปฏิขาทิตุกาโมติ เอตฺถ สยํ น ขาทิตุกาโมปิ อญฺเญสํ ขาทนารหํ ฐเปตุํ ลภติฯ ตตฺเถว กตฺวาติ ปตฺเตเยว ยถาฐปิตฏฺฐานโต อนุทฺธริตฺวาฯ ลุญฺจิตฺวาติ ตโต มํสเมว นิรวเสสํ อุปฺปฏฺเฏตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค 254) ปน ‘‘อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกาทีนํฯ ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถวาติ เอตฺถ ‘ปริวตฺเตตฺวา ตติยวาเร ตตฺเถว มิฑฺฒิกาย ปติฏฺฐาตี’ติ ลิขิตํฯ ปริภณฺฑํ นาม เคหสฺส พหิกุฏฺฏปาทสฺส ถิรภาวตฺถํ กตา ตนุกมิฑฺฒิกา วุจฺจติ, เอตฺถ ‘ปริวตฺเตตฺวา ปตฺโต ภิชฺชตีติ อธิกรณเภทาสงฺการอภาเว ฐาเน ฐเปตุํ วฏฺฏตี’ติ ลิขิตํฯ ปตฺตมาโฬ วตฺเตตฺวา ปตฺตานํ อปตนตฺถํ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา อิฏฺฐกาทีหิ ปริกฺขิปิตฺวา มาฬกจฺฉนฺเนน กโตฯ ‘ปตฺตมณฺฑลิกา ปตฺตปจฺฉิกา กาลปณฺณาทีหิ กตา’ติ จ ลิขิตํฯ มิฑฺฒนฺเต อาธารเก ฐเปตุํ วฏฺฏติ ปตฺตสนฺธารณตฺถํ วุตฺตตฺตาฯ มญฺเจ อาธารเกปิ น วฏฺฏติ นิสีทนปจฺจยา วาริตตฺตาฯ อาสนฺนภูมิกตฺตา โอลมฺเพตุํ วฏฺฏติฯ

‘อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวาติ (จูฬว. อฏฺฐ. 254) วจนโต อคฺคหตฺเถ ลคฺเคตฺวา องฺเก ฐเปตุํ น วฏฺฏตี’ติ เกจิ วทนฺติ, น สุนฺทรํฯ น เกวลํ ยสฺส ปตฺโตติอาทิ ยทิ หตฺเถน คหิตปตฺเต เภทสญฺญา, ปเคว อญฺเญน สรีราวยเวนาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ปน ปจุรโวหารวเสน วุตฺตํฯ ฆฏิกปาลมยํ ฆฏิกฏาหํฯ ฉวสีสสฺส ปตฺตนฺติ ‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีรํ, ขีรสฺส ธารา’ติอาทิโวหารวเสน วุตฺตํ, มญฺเจ นิสีทิตุํ อาคโตติ อตฺโถฯ ปิสาจิลฺลิกาติ ปิสาจทารกาติปิ วทนฺติฯ ทินฺนกเมว ปฏิคฺคหิตเมวฯ จพฺเพตฺวาติ ขาทิตฺวาฯ อฏฺฐีนิ จ กณฺฏกานิ จ อฏฺฐิกณฺฏกานิฯ เอเตสุ สพฺเพสุ ปณฺณตฺติํ ชานาตุ วา, มา วา, อาปตฺติเยวาติ ลิขิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

สพฺพปํสุกูลาทิกถา

[29] สพฺพปํสุกูลาทิกถายํ ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาเวน อุลติ ปวตฺตตีติ ปํสุกูลํ, สพฺพํ ตํ เอตสฺสาติ สพฺพปํสุกูลิโก, ปตฺตจีวราทิกํ สพฺพํ สมณปริกฺขารํ ปํสุกูลํเยว กตฺวา ธารณสีโลติ อตฺโถฯ สมณปริกฺขาเรสุ กตมํ ปํสุกูลํ กตฺวา ธาเรตุํ วฏฺฏตีติ ปุจฺฉํ สนฺธายาห ‘‘เอตฺถ ปน จีวรญฺจ มญฺจปีฐญฺจ ปํสุกูลํ วฏฺฏตี’’ติฯ ตตฺถ จ จีวรํ วินยวเสน จ ธุตงฺคสมาทานวเสน จ วฏฺฏติ, มญฺจปีฐํ วินยวเสเนวฯ กตมํ ปํสุกูลํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อชฺโฌหรณียํ ปน ทินฺนเมว คเหตพฺพ’’นฺติ, น อทินฺนํ, ตสฺมา ปํสุกูลํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จ ‘‘อชฺโฌหรณีย’’นฺติ วจเนน ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยเภสชฺชปอกฺขารวเสน อุโภปิ ปจฺจเย ทสฺเสติฯ