มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ เอตาทิเส กาเล อนุทกฏฺฐานํ อลภนฺเตน กาตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา มหนฺเตสุ นทีชาตสฺสราทีสุ นาวาทีหิ คตกาเล ตาทิเส การเณ สติ ‘‘ตีรํ อุปเนหี’’ติ วตฺวา ‘‘อุปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺฐาเน อุทเกปิ กาตุํ วฏฺฏติ, อนาปตฺตี’’ติ อฏฺฐกถานุโลมโต วิญฺญายติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ

นหาเนรุกฺขาทิฆํสนกถา

[21] นหาเน รุกฺขาทิฆํสนนฺติ เอตฺถ อฏฺฐปทากาเรนาติ อฏฺฐปทผลกากาเรน, ชูตผลกสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มลฺลกมูลกสณฺฐาเนนาติ เขฬมลฺลกมูลสณฺฐาเนนฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.243) ปน ‘‘อฏฺฐปทากาเรนาติ ชูตผลเก อฏฺฐคพฺภราชิอากาเรนฯ มลฺลกมูลสณฺฐาเนนาติ เขฬมลฺลกมูลสณฺฐาเนนฯ อิทญฺจ วฏฺฏาธารกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กณฺฏเก อุฏฺฐาเปตฺวา กตวฏฺฏกปาลสฺเสตํ อธิวจนํฯ ปุถุปาณิกนฺติ มุฏฺฐิํ อกตฺวา วิกสิตหตฺถตเลหิ ปิฏฺฐิปริกมฺมํ วุจฺจติฯ เอตเมว สนฺธาย หตฺถปริกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค 244) ปน ‘‘ปุถุปาณินา กตฺตพฺพํ กมฺมํ ปุถุปาณิกมฺม’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ ปาฬิอนุสาเรเนว นหาเน กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นหานติตฺเถ นหายนฺตานํ ภิกฺขูนํ นหานวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ปเนตฺถ นหานวตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปสฺสนฺตานํ อปฺปสาทาวหนโต, คิหิปุริสานํ กมฺมํ วิยาติ ครหิตพฺพภาวโต จ วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา…เป.… น โอตริตพฺพ’’นฺติฯ อญฺเญสุ สมฺมุขีภูเตสุ อนุทกสาฏเกน นหายิตุํ ทุกฺกรตฺตา ‘‘สพฺพทิสา ปน โอโลเกตฺวา วิวิตฺตภาวํ ญตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมฺปิ ขาณุคุมฺพลตาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนาปิ หุตฺวา ติฏฺเฐยฺยุนฺติ อาห ‘‘ขาณุ…เป.… อุกฺกาสิตฺวา’’ติฯ อุทฺธํมุเขน จีวราปนยนํ หรายิตพฺพํ สิยาติ วุตฺตํ ‘‘อวกุชฺช…เป.… อปเนตฺวา’’ติฯ

ตโต กายพนฺธนฏฺฐปนวตฺตมาห ‘‘กายพนฺธน’’นฺตฺยาทินา ฯ ตโต อุทกสาฏิกาย สติ ตํ นิวาเสตฺวา โอตริตพฺพํ สิยา, ตาย อสติยา กิํ กาตพฺพนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ‘‘ฐิตเกเนว น โอตริตพฺพ’’นฺติ อหิริกาการสฺส ปฏิสิทฺธตฺตา อิธ หิริมนฺตาการํ ทสฺเสติ อุทกนฺเต อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา นิวาสนํ โมเจตฺวาติฯ อุณฺณฏฺฐาเน, สมฏฺฐาเน วา ปสาริเต สติ วา เตน อญฺญตฺถ คจฺเฉยฺยาติ อาห ‘‘สเจ นินฺนฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ

โอตรนฺเตน กิํ กาตพฺพนฺติ ปุจฺฉํ สนฺธาย ‘‘โอตรนฺเตน สณิก’’นฺตฺยาทิฯ ตตฺถ ปุพฺเพ ‘‘เวเคน น โอตริตพฺพ’’นฺติ ปฏิสิทฺธานุรูปมาห ‘‘สณิก’’นฺติฯ อติคมฺภีรํ คจฺฉนฺโต อุทโกฆตรงฺควาตาทีหิ ปหรนฺโต จลิตกาโย สิยา, อติอุตฺตาเน นิสีทนฺโต อปฺปฏิจฺฉนฺนกาโย สิยาติ วุตฺตํ ‘‘นาภิปฺปมาณมตฺตํ โอตริตฺวา’’ติฯ อตฺตโน หตฺถวิการาทีหิ วีจิํ อุฏฺฐาเปนฺโต, สทฺทญฺจ กโรนฺโต อุทฺธฏจปลภาโว สิยาติ วุตฺตํ ‘‘วีจิํ อนุฏฺฐเปนฺเตน สทฺทํ อกโรนฺเตน นิวตฺติตฺวา’’ติฯ นิวตฺติตฺวา กิํ กาตพฺพนฺติ อาห อาคตทิสาภิมุเขน นิมุชฺชิตพฺพ’’นฺติ, อภิมุเขน หุตฺวาติ ปาฐเสโสฯ อิทานิ ตปฺผลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตโต อุมฺมุชฺชนฺเตน กิํ กาตพฺพนฺติ ปุจฺฉายมาห ‘‘อุมฺมุชฺชนฺเตนปี’’ติอาทิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ จีวรํ ปารุปิตฺวาว ฐาตพฺพํ, กสฺมาติ เจ? น ตาว กายโต อุทกํ โอตรติ, ตสฺมา โถกํ กาลํ อุตฺตราสงฺคํ จีวรํ อุโภหิ หตฺเถหิ อนฺเต คเหตฺวา ปุรโต กตฺวา ฐาตพฺพํฯ ตโต กายสฺส สุกฺขภาวํ ญตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ยถารุจิ คนฺตพฺพนฺติฯ

วลิกาทิกถา

[22] วลิกาทิกถายํ ‘‘มุตฺโตลมฺพกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุณฺฑลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปลมฺพกสุตฺตนฺติ ยญฺโญปจิตากาเรน โอลมฺพกสุตฺต’’นฺติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.245)ฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.245) ปน ‘‘มุตฺโตลมฺพกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุณฺฑลาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปลมฺพกสุตฺตนฺติ พฺราหฺมณานํ ยญฺโญปจิตสุตฺตาทิอาการํ วุจฺจติฯ วลยนฺติ หตฺถปาทวลย’’นฺติ วุตฺตํฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค 245) ปน ‘‘กณฺณโต นิกฺขนฺตมุตฺโตลมฺพกาทีนํ กุณฺฑลาทีนนฺติ ลิขิตํฯ ‘กายูร’นฺติ ปาฬิปาโฐฯ ‘เกยูราทีนี’ติ อาจริเยนุทฺธฏ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ทีฆเกสกถา

[23] ทีฆเกสกถายํ สารตฺถทีปนิยํ น กิญฺจิ วุตฺตํฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.246) ปน ‘‘ทฺวงฺคุเลติ อุปโยคพหุวจนํ, ทฺวงฺคุลปฺปมาณํ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทุมาสสฺส วา ทฺวงฺคุลสฺส วา อติกฺกนฺตภาวํ อชานนฺตสฺสปิ เกสมสฺสุคณนาย อจิตฺตกาปตฺติโย โหนฺตีติ วทนฺติฯ โกจฺเฉนาติ อุสีรหีราทีนิ พนฺธิตฺวา สมกํ ฉินฺทิตฺวา คหิตโกจฺเฉนฯ จิกฺกเลนาติ สิเลสยุตฺตเตเลนฯ อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปีติ อุณฺหาภิตตฺตานํ รโชกิณฺณสิรานํฯ อทฺทหตฺเถนาติ อลฺลหตฺเถนา’’ติ วุตฺตํฯ

อุปริ ปน ปาฬิยํ (จูฬว. 275) ‘‘เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู มสฺสุํ กปฺปาเปนฺติฯ มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺติฯ โคโลมิกํ การาเปนฺติฯ จตุรสฺสกํ การาเปนฺติฯ ปริมุขํ การาเปนฺติฯ อฑฺฒทุกํ การาเปนฺติฯ ทาฐิกํ ฐเปนฺติฯ สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปนฺติฯ