คณโภชนกถา

[1] ตตฺถ คณิตพฺโพ สงฺขฺยาตพฺโพติ คโณ, โย โกจิ สมูโห, อิธ ปน จตุวคฺคาทิคโณ อธิปฺเปโตฯ ภุญฺชเต โภชนํ, พฺยวหรณภาวสงฺขาตา โภชนกิริยา, คณสฺส โภชนํ คณโภชนํ, ตสฺมิํฯ คณโภชเน ปาจิตฺติยํ โหตีติ เอตฺถ ชนกเหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํฯ อญฺญตฺร สมยาติ คิลานาทิสตฺตวิธํ สมยํ ฐเปตฺวาฯ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วิญฺญตฺติํ กตฺวา ภุญฺชนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตตฺตา วิญฺญตฺติโต คณโภชนํ วตฺถุวเสเนว ปากฏนฺติ ตํ อวตฺวา ‘‘คณโภชนํ นาม ยตฺถ…เป.… นิมนฺติตา ภุญฺชนฺตี’’ติ นิมนฺตนวเสเนวสฺส ปทภาชเน คณโภชนํ วุตฺตํฯ กิญฺจิ ปน สิกฺขาปทํ วตฺถุอนุรูปมฺปิ สิยาติ ‘‘ปทภาชเน วุตฺตนเยเนว คณโภชนํ โหตี’’ติ เกสญฺจิ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘คณโภชนํ ทฺวีหิ อากาเรหิ ปสวตี’’ติ วุตฺตํฯ เอกโต คณฺหนฺตีติ เอตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมุญฺจิตฺวา ฐิตา เอกโต คณฺหนฺติ นามาติ คเหตพฺพํฯ ‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’ติ วา วิญฺญาเปยฺยุ’’นฺติ วจนโต, เหฏฺฐา ‘‘ตฺวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ภตฺตํ เทหิ, ตฺวํ ทฺวินฺนนฺติ เอวํ วิญฺญาเปตฺวา’’ติ วจนโต จ อตฺตโน อตฺถาย อญฺเญน วิญฺญตฺตมฺปิ สาทิยนฺตสฺส คณโภชนํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ วิญฺญตฺติโต ปสวตีติ เอตฺถ วิญฺญตฺติยา สติ คณนฺตสฺส เอกโต หุตฺวา คหเณ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, วิสุํ คหเณ ปณีตโภชนสูโปทนวิญฺญตฺตีหิ อาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

ปญฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘โภชนํ คณฺหถาติ วุตฺเตปิ คณโภชนํ โหติเยวา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เหฏฺฐา อทฺธานคมนวตฺถุสฺมิํ, นาวาภิรุหนวตฺถุสฺมิญฺจ ‘อิเธว, ภนฺเต, ภุญฺชถา’ติ วุตฺเต ยสฺมา กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหิํสุ, ตสฺมา ‘ภุญฺชถา’ติ วุตฺเตปิ คณโภชนํ โหติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวา นิมนฺเตตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปน ‘‘โอทนํ ภุญฺชถา’’ติ วา ‘‘ภตฺตํ ภุญฺชถา’’ติ วา โภชนนามํ คเหตฺวาว วุตฺเต คณโภชนํ โหติ, น อญฺญถาฯ ‘‘อิเธว, ภนฺเต, ภุญฺชถา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘โอทน’’นฺติ วา ‘‘ภตฺต’’นฺติ วา วตฺวาว เต เอวํ นิมนฺเตสุนฺติ คเหตพฺพํฯ คณวเสน วา นิมนฺติตตฺตา เต ภิกฺขู อปกตญฺญุตาย กุกฺกุจฺจายนฺตา น ปฏิคฺคณฺหิํสูติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย 2.217-218) ปน ‘‘เยน เกนจิ เววจเนนาติ วุตฺตตฺตา ‘โภชนํ คณฺหถา’ติอาทิสามญฺญนาเมนปิ คณโภชนํ โหติฯ ยํ ปน ปาฬิยํ อทฺธานคมนาทิวตฺถูสุ ‘อิเธว ภุญฺชถา’ติ วุตฺตวจนสฺส กุกฺกุจฺจายนํ, ตมฺปิ โอทนาทินามํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา เอว กตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ

กุรุนฺทีวจเน วิจาเรตีติ ปญฺจขณฺฑาทิวเสน สํวิทหติฯ ฆฏฺเฏตีติ อนุวาตํ ฉินฺทิตฺวา หตฺเถน, ทณฺฑเกน วา ฆฏฺเฏติฯ สุตฺตํ กโรตีติ สุตฺตํ วฏฺเฏติฯ วเลตีติ ทณฺฑเก วา หตฺเถ วา อาวฏฺเฏติฯ ‘‘อภินวสฺเสว จีวรสฺส กรณํ อิธ จีวรกมฺมํ นาม, ปุราณจีวเร สูจิกมฺมํ จีวรกมฺมํ นาม น โหตี’’ติ วทนฺติฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย 2.217-218) ปน ‘‘อาคนฺตุกปฏฺฏนฺติ อจฺฉินฺทิตฺวา อนฺวาธิํ อาโรเปตฺวา กรณจีวรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ฐเปตีติ เอกํ อนฺตํ จีวเร พนฺธนวเสน ฐเปติฯ ปจฺจาคตํ สิพฺพตีติ ตสฺเสว ทุติยอนฺตํ ปริวตฺติตฺวา อาหตํ สิพฺพติฯ อาคนฺตุกปฏฺฏํ พนฺธตีติ จีวเรน ลคฺคํ กโรนฺโต ปุนปฺปุนํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเตน พนฺธติฯ ฆฏฺเฏตีติ ปมาเณน คเหตฺวา ทณฺฑาทีหิ ฆฏฺเฏติฯ สุตฺตํ กโรตีติ สุตฺตํ ติคุณาทิภาเวน วฏฺเฏติฯ วเลตีติ อเนกคุณสุตฺตํ หตฺเถน วา จกฺกทณฺเฑน วา วฏฺเฏติ เอกตฺตํ กโรติฯ ปริวตฺตนํ กโรตีติ ปริวตฺตนทณฺฑยนฺตกํ กโรติฯ ยสฺมิํ สุตฺตคุฬํ ปเวเสตฺวา เวฬุนาฬิกาทีสุ ฐเปตฺวา ปริพฺภมาเปตฺวา สุตฺตโกฏิโต ปฏฺฐาย อากฑฺฒนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 209-218) น ‘‘อาคนฺตุกปฏฺฏํ โมฆสุตฺเตน สิพฺพิตฺวา ฐเปนฺติฯ ตตฺถ อนุวาเต ยถา เอกตลํ โหติ, ตถา หตฺเถหิ ฆฏฺเฏติฯ วเลตีติ อาวฏฺเฏติฯ ปริวตฺตนนฺติ สุตฺตํ คณฺหนฺตานํ สุขคฺคหณตฺถํ สุตฺตปริวตฺตนํ กโรติ, ปฏฺฏํ สิพฺพนฺตานํ สุขสิพฺพนตฺถํ ปฏฺฏปริวตฺตนญฺจ, นวจีวรการโก อิธาธิปฺเปโต, น อิตโร’’ติ วุตฺตํฯ

อนิมนฺติตจตุตฺถนฺติ อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส ภิกฺขุจตุกฺกสฺส, ตํ อนิมนฺติตจตุตฺถํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

เตนาห ‘‘ปญฺจนฺนํ จตุกฺกาน’’นฺติ, ‘‘จตุตฺเถ อาคเต น ยาเปนฺตีติ วจนโต สเจ อญฺโญ โกจิ อาคจฺฉนฺโต นตฺถิ, จตฺตาโรเยว จ ตตฺถ นิสินฺนา ยาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ คณโภชนาปตฺติชนกนิมนฺตนภาวโต ‘‘อกปฺปิยนิมนฺตน’’นฺติ วุตฺตํฯ สมฺปเวเสตฺวาติ นิสีทาเปตฺวาฯ คโณ ภิชฺชตีติ คโณ อาปตฺติํ น อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย 2.220) ปน ‘‘สมฺปเวเสตฺวาติ เตหิ โยเชตฺวาฯ คโณ ภิชฺชตีติ นิมนฺติตสงฺโฆ น โหตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ยตฺถ จตฺตาโร ภิกฺขู…เป.… ภุญฺชนฺตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา สํสนฺทนโต ‘‘อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหตี’’ติ วุตฺตํฯ อวิเสเสนาติ ‘‘คิลาโน วา จีวรการโก วา’’ติ อวิเสเสตฺวา สพฺพสาธารณวจเนนฯ ตสฺมาติ อวิเสสิตตฺตาฯ

อธิวาเสตฺวา คเตสูติ เอตฺถ อกปฺปิยนิมนฺตนาธิวาสนกฺขเณ ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏมฺปิ นตฺถิ, วิญฺญตฺติโต ปสวเน ปน วิญฺญตฺติกฺขเณ อิตรสิกฺขาปเทหิ ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺพํฯ ภุตฺวา คเตสูติ เอตฺถ อาคเตสุปิ โภชนกิจฺเจ นิฏฺฐิเต คณฺหิตุํ วฏฺฏติฯ ตานิ จ เตหิ เอกโต น คหิตานีติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกโต นตฺถิ, ตานิ โภชนานิ เตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต น คหิตานิ เอเกน ปจฺฉา คหิตตฺตาฯ มหาเถเรติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํฯ นิมนฺตนํ สาทิยถาติ นิมนฺตนภตฺตํ ปฏิคฺคณฺหถฯ ยานีติ กุมฺมาสาทีนิ เตหิ ภิกฺขูหิ เอเกน ปจฺฉา คหิตตฺตา เอกโต น คหิตานิฯ ภตฺตุทฺเทสเกน ปณฺฑิเตน ภวิตพฺพํ…เป.… โมเจตพฺพาติ เอเตน ภตฺตุทฺเทสเกน อกปฺปิยนิมนฺตเน สาทิเต สพฺเพสมฺปิ สาทิตํ โหติ, เอกโต คณฺหนฺตานํ คณโภชนาปตฺติ จ โหตีติ ทสฺเสติฯ

ทูตสฺส ทฺวาเร อาคนฺตฺวา ปุน ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วจนภเยน ‘‘คามทฺวาเร อฏฺฐตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวาติ อนฺตรวีถิอาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตานํ สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ ภิกฺขูนํ อตฺถาย ฆรทฺวาเร ฐเปตฺวา ทียมาเนปิ เอเสว นโยฯ นิวตฺตถาติ วุตฺเต ปน นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏติฯ

ปรมฺปรโภชนกถา

[2] ปรมฺปรโภชนกถายํ ปน ปรสฺส ปรสฺส โภชนํ ปรมฺปรโภชนํฯ กิํ ตํ? ปฐมํ นิมนฺติตภตฺตํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺส โภชนกิริยาฯ ปรมฺปรโภชนํ คณโภชนํ วิย วิญฺญตฺติโต จ นิมนฺตนโต จ น ปสวตีติ อาห ‘‘ปรมฺปรโภชนํ ปนา’’ติอาทิฯ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโกฯ วิกปฺปนาวเสเนว ตํ ภตฺตํ อสนฺตํ นาม โหตีติ อนุปญฺญตฺติวเสน วิกปฺปนํ อฏฺฐเปตฺวา ยถาปญฺญตฺตสิกฺขาปทเมว ฐปิตํฯ ปริวาเร (ปริ. 86) ปน วิกปฺปนายํ อนุชานนมฺปิ อนุปญฺญตฺติสทิสนฺติ กตฺวา ‘‘จตสฺโส อนุปญฺญตฺติโย’’ติ วุตฺตํ, มหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตนยํ ปจฺฉา วทนฺโต ปาฬิยา สํสนฺทนโต ปรมฺมุขาวิกปฺปนเมว ปติฏฺฐาเปติฯ เกจิ ปน ‘‘ตทา อตฺตโน สนฺติเก ฐเปตฺวา ภควนฺตํ อญฺญสฺส อภาวโต เถโร สมฺมุขาวิกปฺปนํ นากาสิ, ภควตา จ วิสุํ สมฺมุขาวิกปฺปนา น วุตฺตา, ตถาปิ สมฺมุขาวิกปฺปนาปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติฯ เตเนว มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘โย ภิกฺขุ ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อญฺญตรสฺส ‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ สมฺมุขา วา ‘อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ ปรมฺมุขา วา ปฐมนิมนฺตนํ อวิกปฺเปตฺวา ปจฺฉา นิมนฺติตกุเล ลทฺธภิกฺขโต เอกสิตฺถมฺปิ อชฺโฌหรติ, ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํฯ