อาจริยสฺส ปน อยมธิปฺปาโย สิยา – ‘‘ปาริวาสิกจตุตฺโถ เจ, ภิกฺขเว’’ติอาทีนิ ปาริวาสิกภิกฺขูนํ สมาทิยิตพฺพานิ น โหนฺติ , อถ โข กมฺมการกานํ ภิกฺขูนํ กตฺตพฺพากตฺตพฺพกมฺมทสฺสนเมตํ, ตสฺมา ปาริวาสิกวตฺเต น ปเวเสตพฺพํฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สาทิตพฺพ’’นฺติอาทีนิ ปน ปาริวาสิกภิกฺขูนํ สมฺมาวตฺติตพฺพวตฺตานิเยว โหนฺติ, ตสฺมา อิมานิเยว ปาริวาสิกวตฺเต ปเวเสตพฺพานีติฯ อมฺเหหิ ปน ปาฬิอฏฺฐกถาฏีกาสุ อาคตานุกฺกเมน ปฐมํ ปญฺญตฺตวตฺตานํ อตฺถํ ปฐมํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา ปญฺญตฺตปทานํ อตฺโถ ปจฺฉา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

ครุกาปตฺติวุฏฺฐานวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

ทฺวตฺติํสติโม ปริจฺเฉโทฯ

33. กมฺมากมฺมวินิจฺฉยกถา

[249] เอวํ ครุกาปตฺติวุฏฺฐานวินิจฺฉยกถํ กเถตฺวา อิทานิ กมฺมากมฺมวินิจฺฉยกถํ กเถตุํ ‘‘กมฺมากมฺมนฺติ เอตฺถ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆน กรียเต ตนฺติ กมฺมํ, อปโลกนาทิจตุพฺพิธวินยกมฺมํฯ อิตรสฺมิมฺปิ เอเสว นโยฯ อ-กาโร วุทฺธิอตฺโถ, น วุทฺธิปฺปตฺตํ กมฺมํ อกมฺมํฯ กมฺมญฺจ อกมฺมญฺจ กมฺมากมฺมํ วชฺชาวชฺชํ วิย, ผลาผลํ วิย จฯ ตตฺถ จ กมฺมนฺติ อปโลกนกมฺมญตฺติกมฺมทฺวยํฯ อกมฺมนฺติ ญตฺติทุติยกมฺมญตฺติจตอุตฺถกมฺมทฺวยํฯ อถ วา กมฺมนฺติ จตูสุปิ เอเตสุ ลหุกกมฺมํฯ อกมฺมนฺติ ครุกกมฺมํฯ กมฺมากมฺมนฺติ เอตฺถ ปน วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ตตฺถ ปนาติ ปกฺขนฺตรตฺเถ นิปาโต , ครุกาปตฺติวุฏฺฐานวินิจฺฉยกถาปกฺขโต อญฺโญ กมฺมากมฺมวินิจฺฉยกถาปกฺโข เวทิตพฺโพติ วา มยา วุจฺจเตติ วา อตฺโถฯ

จตฺตาริ กมฺมานีติ เอตฺถ จตฺตารีติ ปริจฺเฉทนิทสฺสนํฯ เตน วินยกมฺมานิ นาม จตฺตาริ เอว โหนฺติ, น อิโต อูนาธิกานีติ ทสฺเสติฯ กมฺมานีติ ปริจฺฉินฺนกมฺมนิทสฺสนํฯ อปโลกนกมฺมนฺติอาทีนิ ปริจฺฉินฺนกมฺมานํ อุทฺเทสกถนํฯ ตตฺถ อปโลกียเต อายาจียเต อปโลกนํ, อปปุพฺพโลกธาตุ อายาจนตฺเถ, ยุปจฺจโย ภาวตฺถวาจโกฯ อปโลกนวเสน กตฺตพฺพํ กมฺมํ อปโลกนกมฺมํ, สีมฏฺฐกสงฺฆํ อปโลเกตฺวา สงฺฆานุมติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ ญาปนา ญตฺติ, สงฺฆสฺส ชานาปนาติ อตฺโถฯ ญตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํ ญตฺติกมฺมํ, อนุสฺสาวนํ อกตฺวา สุทฺธญตฺติยาเยว กตฺตพฺพกมฺมํฯ ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยา, ญตฺติ ทุติยา เอตสฺส กมฺมสฺสาติ ญตฺติทุติยํ, ญตฺติทุติยญฺจ ตํ กมฺมญฺจาติ ญตฺติทุติยกมฺมํ, เอกาย ญตฺติยา เอกาย อนุสฺสาวนาย กตฺตพฺพกมฺมํฯ จตุนฺนํ ปูรณี จตุตฺถี, ญตฺติ จตุตฺถี เอตสฺส กมฺมสฺสาติ ญตฺติจตุตฺถํ, ญตฺติจตุตฺถญฺจ ตํ กมฺมญฺจาติ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ, เอกาย ญตฺติยา ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ กตฺตพฺพกมฺมํฯ เตน วกฺขติ ‘‘อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา’’ติอาทิฯ

เอวํ จตฺตาริ กมฺมานิ อุทฺทิสิตฺวา ปริวาเร (ปริ. 482 อาทโย) กมฺมวคฺเค อาคตนเยเนว เตสํ จตุนฺนํ กมฺมานํ วิปตฺติการณานิ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ กติหากาเรหิ วิปชฺชนฺติ? ปญฺจหากาเรหิ วิปชฺชนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วตฺถุโตติ วินยกมฺมสฺส การณภูตวตฺถุโตฯ ญตฺติโต อนุสฺสาวนโตติ ทฺเวปิ กมฺมวาจายเมวฯ สีมโตติ กมฺมกรณฏฺฐานภูตพทฺธสีมโตฯ ปริสโตติ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหภูตการกสงฺฆโตฯ ตานิเยว หิ ปญฺจ สพฺเพสํ วินยกมฺมานํ วิปตฺติการณานิ โหนฺติฯ

ตโต ตํ กมฺมวิปตฺติการณภูตํ วตฺถุํ ปาฬินเยน วิตฺถาเรตุํ ‘‘สมฺมุขากรณียํ กมฺมํ อสมฺมุขา กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺม’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ สมฺมุขากรณียํ ปฏิปุจฺฉากรณียํ ปฏิญฺญายกรณียนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ อตถากรเณน, สติวินโย อมูฬฺหวินโย ตสฺสปาปิยสิกา ตชฺชนียกมฺมํ นิยสกมฺมํ ปพฺพาชนียกมฺมํ ปฏิสารณียกมฺมํ อุกฺเขปนียกมฺมํ ปริวาโส มูลายปฏิกสฺสนา มานตฺตํ อพฺภานํ อุปสมฺปทนฺติ อิเมสํ เตรสกมฺมานํ อญฺญกมฺมารหสฺส อญฺญกมฺมกรเณน, อุโปสโถ ปวารณาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อทิวเส กรเณน, ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก โลหิตุปฺปาทโก สงฺฆเภทโก ภิกฺขุนิทูสโก อุภโตพฺยญฺชนโก อูนวีสติวสฺโส อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺโพติ อิเมสํ เตรสนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปสมฺปทากมฺมกรเณน อิติ อิมานิ เอกติํส กมฺมานิ วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ โหติฯ ญตฺติโต ปญฺจ, อนุสฺสาวนโต ปญฺจาติ อิมานิ ทส การณานิ อนฺโตกมฺมวาจายเมว ลภนฺติ, สีมโต เอกาทส การณานิ สีมาสมฺมุติวเสน ลภนฺติ, ปริสโต ทฺวาทส การณานิ จตุวคฺคปญฺจวคฺคทสวคฺควีสติวคฺคสงฺขาเตสุ จตูสุ สงฺเฆสุ เอเกกสฺมิํ กมฺมปตฺตฉนฺทารหสมฺมุขีภูตสงฺขาตานํ ติณฺณํ ติณฺณํ สงฺฆานํ วเสน ลภนฺตีติฯ

เอวํ กมฺมวิปตฺติการณานิ ทสฺเสตฺวา ปุน จตุวคฺคสงฺฆาทีสุ สนฺนิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ วิเสสนามํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุวคฺคกรเณ กมฺเม’’ติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[250] ตโต ปรํ จตุนฺนํ กมฺมานํ ฐานํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปโลกนกมฺมํ กติ ฐานานิ คจฺฉตี’’ติอาทิมาหฯ ตมฺปิ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[251] ตโต ตานิเยว กมฺมานิ เตสุ ฐาเนสุ ปวตฺตานิ วิตฺถารโต ปกาเสตุกาโม ‘‘อยํ ตาว ปาฬินโยฯ อยํ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺฐาย วินิจฺฉยกถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺสํ วินิจฺฉยกถายํ จตูสุ กมฺเมสุ กตมํ อปโลกนกมฺมํ นามาติ ปุจฺฉายํ ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปโลกนกมฺมํ นามา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวาติ อวิปฺปวาสสงฺขาตมหาสีมฏฺฐกํ สงฺฆํ โสเธตฺวาฯ น หิ ขณฺฑสีมาย สนฺนิปติเต สงฺเฆ โสเธตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, อวิปฺปวาสสีมาสงฺขาตาย มหาสีมาย ปน วิตฺถารตฺตา พหูนํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานตฺตา สมคฺคภาวตฺถํ โสเธตพฺพํ โหติฯ ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวาติ ติสฺสํ สีมายํ จตุวคฺคาทิคณํ ปูเรตฺวา หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ฐิเตหิ ภิกฺขูหิ อญฺเญสํ หตฺถปาสํ อนาคตานํ ปกตตฺตภิกฺขูนํ ฉนฺทํ อาหริตฺวาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘จตุวคฺคกรเณ กมฺเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปฺปตฺตา, อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา’’ติ (ปริ. 497)ฯ สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยาติ ฉนฺทสฺส อาหริตตฺตา หตฺถปาสํ อาคตาปิ อนาคตาปิ สพฺเพ ภิกฺขู สมคฺคาเยว โหนฺติ, ตสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยาฯ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทินา กมฺมวาจํ อภณิตฺวา ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสฯ ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพกมฺมํ อปโลกนกมฺมํ นามาติ โยชนาฯ วุตฺตนเยเนวาติ อปโลกนกมฺเม วุตฺตนเยเนวฯ อิมินา ‘‘สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติ อิทํ ทฺวยํ อติทิสติฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ เตสุ จตูสุ กมฺเมสุ กิํ อญฺญกมฺมํ อิตรกมฺมวเสน กาตพฺพนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺร’’อิจฺจาทิฯ เอวํ โหตุ, เอวํ สนฺเต อวิเสเสน สพฺพมฺปิ กมฺมํ อญฺญวเสน กตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘ญตฺติทุติยกมฺมํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ญตฺติทุติยกมฺเม ปน วิเสโส อตฺถีติ อตฺโถฯ อิโต ปรานิ สุวิญฺเญยฺยาเนวฯ ปฏิกฺขิตฺตเมว อฏฺฐกถายนฺติ อชฺฌาหารสมฺพนฺโธฯ ยทิ เอวํ อกฺขรปริหีนาทีสุ สนฺเตสุ กมฺมโกโป สิยาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อกฺขรปริหีนนฺติ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทีสุ สุ-การ ณา-การ ตุ-การาทีนํ ภสฺสนํฯ ปทปริหีนนฺติ สุณาตูติอาทีนํ วิภตฺยนฺตปทานํ ภสฺสนํฯ ทุรุตฺตปทํ ปน อุปริ วกฺขติฯ

อิทานิ ปุนปฺปุนวจเน ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ อกุปฺปกมฺเม ทฬฺหิกมฺมํ โหติ, กุปฺปกมฺเม กมฺมํ หุตฺวา ติฏฺฐตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ อิทนฺติ อิทํ ปุนปฺปุนํ วุตฺตกมฺมํฯ อกุปฺปกมฺเมติ อกุปฺเป ฐานารเห ปุเรกตกมฺเมฯ ทฬฺหิกมฺมํ โหตีติ ถิรตรกมฺมํ โหติ เอกาย รชฺชุยา พนฺธิตพฺพภาเร ทุติยตติยาทิรชฺชูหิ พนฺธนํ วิยฯ กุปฺปกมฺเมติ อกฺขรปริหีนาทิวเสน กุปฺเป อฏฺฐานารเห ปุเรกตกมฺเมฯ กมฺมํ หุตฺวา ติฏฺฐตีติ ปุนปฺปุนํ วุตฺเต สติ เตสํ อกฺขรปริหีนาทีนํ โสธิตตฺตา ปริสุทฺธกมฺมํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ อกุปฺปกมฺเม กุปฺปกมฺเมติ วา ภาเวนภาวลกฺขณตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ปุเรตรํ กตกมฺมสฺมิํ อกุปฺปกมฺเม สติ ปจฺฉา อิทํ ปุนปฺปุนํ วุตฺตกมฺมํ ทฬฺหิกมฺมํ โหติ, ปุเรกตกมฺมสฺมิํ กุปฺปกมฺเม สติ อิทํ ปุนปฺปุนํ วุตฺตกมฺมํ อกุปฺปํ ฐานารหํ ปริสุทฺธกมฺมํ หุตฺวา ติฏฺฐตีติฯ อิมํ ปาฐํ นิสฺสาย อาจริยวรา เอกปุคฺคลมฺปิ อเนกกฺขตฺตุํ อุปสมฺปทกมฺมํ กโรนฺติฯ

กสฺมา ปน เต ภิกฺขู ลชฺชีเปสลพหุสฺสุตสิกฺขากามภูตานํ อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก สิกฺขํ คณฺหนฺตีติ? น เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติกา ลทฺธสิกฺขํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ คณฺหนฺติ, อถ โข ตาย เอว สทฺธิํ ทิคุณติคุณํ กโรนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ ปุริมสิกฺขาย อสทฺทหนฺตาเยว กเรยฺยุํ, โน สทฺทหนฺตาติ? โน อสทฺทหนฺตา , สทฺทหนฺตาปิ เต ภิกฺขู ปุนปฺปุนกรเณ ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา อานิสํสเมว ปสฺสนฺตา กโรนฺตีติฯ

กถํ ยุตฺติโต อานิสํสํ ปสฺสนฺติ? ยถา หิ โลเก อภิสิตฺตมฺปิ ราชานํ ปุนปฺปุนาภิสิญฺจเน อาทีนวํ น ปสฺสนฺติ, อถ โข อภิเสกานุภาเวน ราชิทฺธิปฺปตฺตตาทีหิ การเณหิ อานิสํสเมว ปสฺสนฺติ, ยถา จ สาสเน เจติยํ วา ปฏิมํ วา นิฏฺฐิตสพฺพกิจฺจํ ‘‘อเนกชาติสํสาร’’นฺติอาทีหิ ภควโต วจเนหิ อภิเสกมงฺคลํ กโรนฺตาปิ ปุนปฺปุนกรเณ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา อติเรกตรํ มหิทฺธิกตามหานุภาวตาทิอานิสํสเมว ปสฺสนฺตา ปุนปฺปุนํ กโรนฺติเยว, เอวเมว กตอุปสมฺปทกมฺมํ ภิกฺขุํ ปุนเทว กมฺมวาจาภณเน อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปุพฺเพ กตกมฺมสฺมิํ วตฺถุอาทีสุ ปญฺจสุ องฺเคสุ เอกสฺมิมฺปิ องฺเค อปริปุณฺเณ สติ กมฺมโกปสมฺภวโต อิทานิ กตกมฺเมน ปริปุณฺณองฺเค สติ กมฺมสมฺปตฺติสมฺภวญฺจ ปุพฺเพว กมฺมสมฺปตฺติสมฺภเวปิ ทฬฺหิกมฺมถิรตรสมฺภวญฺจ อานิสํสํ ปสฺสนฺตา กโรนฺติฯ กถํ อาคมโต อานิสํสํ ปสฺสนฺติ? ยถาวุตฺตปริวารฏฺฐกถาปาฐวินยสงฺคหปาเฐสุ ทุรุตฺตปทสฺส โสธนตฺถํ ปุนปฺปุนํ วตฺตพฺพภาวสฺส อุปลกฺขณนเยน วจนโตฯ เสสญตฺติโทสอนุสฺสาวนโทสานญฺจ วตฺถุวิปตฺติสีมวิปตฺติปริสวิปตฺติโทสานญฺจ โสธนํ ทสฺสิตํ โหติฯ เตเนว จ การเณน อยมฺปิ ปจฺฉิมปาโฐ อาจริเยน วุตฺโตฯ

ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ อิติ ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส โกปสมฺภเวปิ อิทานิ กตกมฺเมน สมฺปชฺชนสงฺขาตํ อานิสํสํ อาคมโต ปสฺสนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปน อาจริยา อิมํ ‘‘ปุนปฺปุนํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ปาฐํ ตสฺมิํเยว ปฐมกมฺมกรณกาเล ทุรุตฺตโสธนตฺถํ วตฺตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น จิรกาเล’’ติ วทนฺติ, ตเทตํ วจนํ เนว อฏฺฐกถายํ อาคตํ, น ฏีกาทีสุ วินิจฺฉิตํ, เตสํ มติมตฺตเมว, ตสฺมา น คเหตพฺพํฯ อปิจ ตสฺมิํ ขเณ ปุนปฺปุนํ วจนโตปิ อปรภาเค วจนํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสํฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล ปุนปฺปุนํ ภณเน ญตฺติโทสอนุสฺสาวนโทสานิ ปจฺฉิมภณเน สุฏฺฐุ ภณนฺโต โสเธตุํ สกฺกุเณยฺย, น วตฺถุวิปตฺติสีมวิปตฺติปริสวิปตฺติโทสานิฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ ตเมว วตฺถุ, สา เอว สีมา, สา เอว ปริสา, ตสฺมา ตานิ ปุนปฺปุนวจเนน โสเธตุมสกฺกุเณยฺยานิ โหนฺติฯ อปรภาเค กโรนฺโต ปน ปุพฺเพ อปริปุณฺณวีสติวสฺสภาเวน วตฺถุวิปตฺติภูเตปิ อิทานิ ปริปุณฺณวีสติวสฺสตฺตา วตฺถุสมฺปตฺติ โหติ, ปุพฺเพ สีมสงฺกราทิภาเวน สีมวิปตฺติสมฺภเวปิ อิทานิ ตทภาวตฺถาย สุฏฺฐุ โสธิตตฺตา สีมสมฺปตฺติ โหติ, ปุพฺเพ วคฺคกมฺมาทิวเสน ปริสวิปตฺติสมฺภเวปิ อิทานิ ตทภาวตฺถาย สุฏฺฐุ โสธิตตฺตา ปริสสมฺปตฺติ โหติ, เอวํ ปญฺจ วิปตฺติโย โสเธตฺวา ปญฺจ สมฺปตฺติโย สมฺปาเทตฺวา กาตุํ สกฺกุเณยฺยโต ปฐมกาเล ปุนปฺปุนํ ภณนโตปิ อปรภาเค ภณนํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ยทิ เอวํ อุปสมฺปทสิกฺขาย ทหโร ภเวยฺยาติ? น ภเวยฺยฯ กสฺมา? โปราณสิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขิตฺวา ตาย เอว ปติฏฺฐิตตฺตาติฯ

เอวํ สนฺเตปิ ปุเรกตกมฺมสฺส สมฺปชฺชนภาเวน ติฏฺฐนฺเต สติ ตาย ฐิตตฺตา อทหโร สิยาฯ ปุริมกมฺมสฺส อสมฺปชฺชนภาเวน อิทานิ กตกมฺเมเยว อุปสมฺปทภาเวน ติฏฺฐนฺเต สติ กสฺมา ทหโร น ภเวยฺยาติ? เอวํ สนฺเต ทหโร ภเวยฺยฯ เอวํ ทหโร สมาโน ปุริมสิกฺขาย วสฺสํ คเณตฺวา ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต มหาสาวชฺโช ภเวยฺยาติ? เอวํ ปุริมสิกฺขาย อฏฺฐิตภาวํ ปจฺฉิมสิกฺขาย เอว ลทฺธุปสมฺปทภาวํ ตถโต ชานนฺโต เอวํ กโรนฺโต สาวชฺโช โหติ, เอวํ ปน อชานนฺโต ‘‘ปุริมสิกฺขายเมว ฐิโต’’ติ มญฺญิตฺวา เอวํ กโรนฺโต อนวชฺโชติ เวทิตพฺโพฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจ? ‘‘อนาปตฺติ อูนวีสติวสฺสํ ปริปุณฺณสญฺญีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ อุปสมฺปาเทนฺตสฺส อนาปตฺติ, ปุคฺคโล ปน อนุปสมฺปนฺโนว โหติฯ สเจ ปน โส ทสวสฺสจฺจเยน อญฺญํ อุปสมฺปาเทติ, ตํ เจ มุญฺจิตฺวา คโณ ปูรติ, สูปสมฺปนฺโนฯ โสปิ จ ยาว น ชานาติ, ตาวสฺส เนว สคฺคนฺตราโย, น โมกฺขนฺตราโยฯ ญตฺวา ปน ปุน อุปสมฺปชฺชิตพฺพ’’นฺติ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 406) อาคตตฺตา วิญฺญายติฯ เอวํ วตฺถุวิปนฺนตฺตา กมฺมโกปโต อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อุปชฺฌาโย ภวิตุํ ยุตฺตกาเล ปุน อุปสมฺปชฺชเนน อุปสมฺปนฺนภูตภาวสฺส อฏฺฐกถายํ อาคตตฺตา อิมินา นเยน สีมวิปนฺนปอสวิปนฺนญตฺติวิปนฺนอนุสฺสาวนวิปนฺนภูตตฺตา กมฺมโกปโต ปุพฺเพ อนุปสมฺปนฺนภูตํ ปุคฺคลมฺปิ อปรภาเค วุฑฺฒิปฺปตฺติกาเลปิ ปญฺจ วิปตฺติโทสานิ โสเธตฺวา ปุน อุปสมฺปทกมฺมวาจากรเณน อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏติฯ โสปิ ปุคฺคโล ปุพฺพกมฺมกาเล อนุปสมฺปนฺโน หุตฺวาปิ อปรกมฺมกาเล อุปสมฺปนฺโน โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอกจฺเจ ปน ภิกฺขู โปราณสิกฺขํ ปจฺจกฺขาย นวสิกฺขเมว คณฺหิํสุ, เต ปน ภิกฺขู นวสิกฺขาวเสน ทหราว ภวนฺติ, เอวํ กรณญฺจ อติวิย คุณวิสิฏฺฐํ อตฺตโน นวกตรํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ตสฺมิํ ปุคฺคเล ปยิรุปาสิตุกาโม ตํ ปุคฺคลํ อตฺตนา วุฑฺฒตรํ กาตุกาโม อตฺตานํ ทหรํ กาตุกาโม หุตฺวา ธมฺมคารเวน กโรนฺโต ยุตฺโต ภเวยฺยฯ อถ ปน สิกฺขาสมฺปนฺนํ กตฺตุกาโม เอวํ กเรยฺย, สิกฺขา นาม ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต สติ สมฺปชฺชติ, สีลวิสุทฺธิเยว การณํ โหติ, ตสฺมา ยทิ ปุริมสิกฺขา อฏฺฐิตา ภเวยฺย, ปจฺจกฺขานกิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว ปติตา โหติฯ ปุริมสิกฺขาย ฐิตาย สติ วิพฺภมิตุกาโมเยว ปจฺจกฺขานํ กเรยฺย, น ภิกฺขุภวิตุกาโม, โส ปน จตุปาริสุทฺธิสีลเมว ปริสุทฺธํ กเรยฺย, ตสฺมา โปราณสิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ ตโต โปราณสิกฺขํ ปจฺจกฺขาย นวสิกฺขาคหณโต ปุนปฺปุนํ กรณํเยว ยุตฺตตรํ ทิสฺสติฯ กสฺมา? โปราณสิกฺขํ ปจฺจกฺขาย นวสิกฺขาคหเณ ปุริมกมฺมํ อสมฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉิมกมฺมสมฺปชฺชเน สติ กิญฺจาปิ ปุริมสิกฺขา นตฺถิ, ยา ปจฺจกฺขาตพฺพา, ตถาปิ นวสิกฺขาย สมฺปชฺชิตตฺตา โทโส นตฺถิ, ทหรภาวํ ปตฺโตปิ ยุตฺตรูโปเยวฯ

ยทิ ปุริมกมฺมมฺปิ ปจฺฉิมกมฺมมฺปิ สมฺปชฺชติเยว, เอวํ สติ ปุริมสิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ นิรตฺถกํฯ ปจฺฉิมสิกฺขาย ฐิโตปิ ทหรภาวํ ปตฺตตฺตา อยุตฺตรูโปฯ ยทิ ปน ปุริมกมฺมเมว สมฺปชฺชติ, น ปจฺฉิมกมฺมํ, เอวํ สติ ปุพฺเพ ฐิตโปราณสิกฺขาปิ ปจฺจกฺขาเนน ปติตาฯ ปจฺฉิมสิกฺขาปิ ปจฺฉิมกมฺมสฺส ปญฺจนฺนํ วิปตฺตีนํ อญฺญตเรน โยคโต น สมฺปชฺชติ, ตสฺมา ปุริมสิกฺขาย จ ปติตตฺตา ปจฺฉิมสิกฺขาย จ อลทฺธตฺตา อุภโต ภฏฺฐตฺตา อยุตฺโตว โหติฯ

โปราณสิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย นวสิกฺขาคหเณ ปน สติ ปุริมกมฺมํ สมฺปนฺนํ หุตฺวา ปจฺฉิมกมฺมํ อสมฺปนฺนํ โหนฺตมฺปิ ปุริมสิกฺขาย ปติฏฺฐิโตเยว, ปุริมํ อสมฺปนฺนํ หุตฺวา ปจฺฉิมํ สมฺปนฺนมฺปิ ปจฺฉิมสิกฺขาย ฐิโต เอวฯ ปุริมปจฺฉิมกมฺมทฺวยมฺปิ ปญฺจหงฺเคหิ สมฺปนฺนมฺปิ ทฬฺหิกมฺมถิรตรภูตาย ปุริมสิกฺขาย ฐิโตเยว โส ภิกฺขุ โหติ, ตสฺมา ปุริมสิกฺขํ ปจฺจกฺขาย นวสิกฺขาคหณโต ปุริมสิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ปุนปฺปุนํ นวสิกฺขาคหณํ ยุตฺตตรํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมํ ปน ปุนปฺปุนํ กโรนฺตานํ อาจริยานํ วาทํ อมนสิกโรนฺตา อญฺเญ อาจริยา อเนกปฺปการํ อนิจฺฉิตกถํ กเถนฺติฯ กถํ? เอกจฺเจ เถรา เอวํ วทนฺติ ‘‘กิํ อิเม ภิกฺขู เอวํ กโรนฺตา ปาราชิกปฺปตฺตํ ภิกฺขุํ ปุน สิกฺขาย ปติฏฺฐาเปสฺสามาติ มญฺญนฺตี’’ติฯ เต เถรา ปุนปฺปุนํ กมฺมวาจํ ภณนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขู อิมินา การเณน เอวํ กโรนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหํสุฯ เอกจฺเจ ปน เถรา ‘‘กสฺมา อิเม ภิกฺขู ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, ยถา นาม อสนิ เอกวารเมว ปตนฺตี สตฺเต ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, เอวเมว ภควโต อาณาภูตา กมฺมวาจา เอกวารํ ภณมานา กมฺมํ สิชฺฌาเปติ, น อเนกวาร’’นฺติ, เตปิ ‘‘กมฺมสิชฺฌนตฺถาย ปุนปฺปุนํ ภณนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหํสุฯ พหโว ปน ภิกฺขู ปุนปฺปุนํ กโรนฺเต ทิสฺวา เอวํ วทนฺติ ‘‘อิเม ภิกฺขู อาจริยุปชฺฌาเยหิ ทินฺนสิกฺขํ อสทฺทหนฺตา เอวํ กโรนฺติ, อาจริยุปชฺฌายคุณาปราธกา เอเต สมณา’’ติฯ เต ‘‘ปุพฺพสิกฺขํ อสทฺทหิตฺวา ปุนปฺปุนํ กโรนฺตี’’ติ มญฺญนฺตา เอวมาหํสุฯ

อปเร ปน เถรา ‘‘ปฐมํ อุปสมฺปทกมฺมวาจาภณนกาเลเยว ปุนปฺปุนํ วตฺตพฺพํ, น อปรภาเค’’ติ, ตตฺถ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

อญฺเญ เอวมาหํสุ ‘‘ญตฺติทุติยกมฺมวาจายเมว ปุนปฺปุนํ วตฺตพฺพนฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, น ญตฺติจตุตฺถกมฺเม, อถ จ ปนิเม ภิกฺขู ญตฺติจตุตฺถกมฺมภูตาย อุปสมฺปทกมฺมวาจาย ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, เอตํ อฏฺฐกถาย น สเมตี’’ติ, ตํ นีตตฺถเมว คเหตฺวา วทิํสุฯ เนยฺยตฺถโต ปน อิมินา นเยน จตูสุปิ กมฺเมสุ ปุนปฺปุนํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ กมฺมสงฺกรเมว หิ ญตฺติทุติยกมฺเม วิเสสโต วทติ, ปุนปฺปุนํ วตฺตพฺพภาโว ปน สพฺเพสูติ ทฏฺฐพฺโพฯ เตเนว หิ ญตฺติจตุตฺถกมฺมวาจาย อุปสมฺปนฺนฏฺฐาเนเยว ปุพฺเพ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปจฺฉา อุปสมฺปชฺชิตพฺพภาโว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตติฯ

ปฏิปุจฺฉากรณียาทีสุปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปฏิํญฺญาย กรณียาทโย สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ปฏิปุจฺฉาย กรณียํ อปฺปฏิปุจฺฉา กโรตีติ ปุจฺฉิตฺวา โจเทตฺวา สาเรตฺวา กาตพฺพํ อปุจฺฉิตฺวา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา กโรติฯ ปฏิญฺญาย กรณียํ อปฺปฏิญฺญาย กโรตีติ ปฏิญฺญํ อาโรเปตฺวา ยถาทินฺนาย ปฏิญฺญาย กาตพฺพํ อปฏิญฺญาย ปฏิญฺญํ อกโรนฺตสฺส วิลปนฺตสฺส พลกฺกาเรน กโรติฯ สติวินยารหสฺสาติ ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรสทิสสฺส ขีณาสวสฺสฯ อมูฬฺหวินยารหสฺสาติ คคฺคภิกฺขุสทิสสฺส อุมฺมตฺตกสฺสฯ ตสฺสปาปิยสิกกมฺมารหสฺสาติ อุปวาฬภิกฺขุสทิสสฺส อุสฺสนฺนปาปสฺสฯ ตชฺชนียกมฺมารหสฺสาติ ปณฺฑกโลหิตกภิกฺขุสทิสสฺส ภณฺฑนการกสฺสฯ นิยสกมฺมารหสฺสาติ เสยฺยสกภิกฺขุสทิสสฺส อภิณฺหาปตฺติกสฺสฯ ปพฺพาชนียกมฺมารหสฺสาติ อสฺสชิปุนพฺพสุกภิกฺขุสทิสสฺส กุลทูสกสฺสฯ ปฏิสารณียกมฺมารหสฺสาติ สุธมฺมภิกฺขุสอสสฺส อุปาสเก ชาติอาทีหิ ทูเสนฺตสฺสฯ อุกฺเขปนียกมฺมารหสฺสาติ ฉนฺนภิกฺขุสทิสสฺส อาปตฺติํ อปสฺสนฺตสฺส อาปตฺติํ อเทเสนฺตสฺส อริฏฺฐภิกฺขุสทิสสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อวิสฺสชฺเชนฺตสฺสฯ ปริวาสารหสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺนสงฺฆาทิเสสาปตฺติกสฺสฯ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺสาติ อนฺตราปตฺติํ อาปนฺนสฺสฯ มานตฺตารหนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนสงฺฆาทิเสสาปตฺติกํฯ อพฺภานารหนฺติ จิณฺณมานตฺตํ ภิกฺขุํฯ อุปสมฺปาเทตีติ อุปสมฺปทกมฺมํ กโรติฯ

อนุโปสเถ อุโปสถํ กโรตีติ อนุโปสถทิวเส อุโปสถํ กโรติฯ อุโปสถทิวโส นาม ฐเปตฺวา กตฺติกมาสํ อวเสเสสุ เอกาทสสุ มาเสสุ ภินฺนสฺส สงฺฆสฺส สามคฺคิทิวโส จ ยถาวุตฺตา จาตุทฺทสปนฺนรสา จ, เอตํ ติปฺปการมฺปิ อุโปสถทิวสํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺมิํ ทิวเส อุโปสถํ กโรนฺโต อนุโปสเถ อุโปสถํ กโรติ นามฯ ยตฺร หิ ปตฺตจีวราทิอตฺถาย อปฺปมตฺตเกน การเณน วิวทนฺตา อุโปสถํ วา ปวารณํ วา ฐเปนฺติ, ตตฺถ ตสฺมิํ อธิกรเณ วินิจฺฉิเต ‘‘สมคฺคา ชาตมฺหา’’ติ อนฺตรา สามคฺคีอุโปสถํ กาตุํ น ลภนฺติ, กโรนฺเตหิ อนุโปสเถ อุโปสโถ กโต นาม โหติฯ

อปฺปวารณาย ปวาเรตีติ อปฺปวารณทิวเส ปวาเรติฯ ปวารณทิวโส นาม เอกสฺมิํ กตฺติกมาเส ภินฺนสฺส สงฺฆสฺส สามคฺคิทิวโส จ ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ฐปิตทิวโส จ ทฺเว จ ปุณฺณมาสิโย, เอตํ จตุพฺพิธํ ปวารณทิวสํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺมิํ ทิวเส ปวาเรนฺโต อปฺปวารณาย ปวาเรติ นามฯ อิธาปิ อปฺปมตฺตกสฺส วิวาทสฺส วูปสเม สามคฺคีปวารณํ กาตุํ น ลภนฺติฯ กโรนฺเตหิ อปฺปวารณาย ปวารณา กตา โหตีติ อยํ อฏฺฐกถาปาโฐ (ปริ. อฏฺฐ. 483)ฯ

‘‘อุมฺมตฺตกสฺส ภิกฺขุโน อุมฺมตฺตกสมฺมุติ อุมฺมตฺตเกน ยาจิตฺวา กเต อสมฺมุขาปิ ทาตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ นิสินฺเนปิ น กุปฺปติ นิยมาภาวโตฯ อสมฺมุขา กเต ปน โทสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘อสมฺมุขา กตํ สุกตํ โหตี’ติ วุตฺตํฯ ทูเตน อุปสมฺปทา ปน สมฺมุขา กาตุํ น สกฺกา กมฺมวาจานานตฺตสมฺภวโตฯ ปตฺตนิกฺกุชฺชนาทโย หตฺถปาสโต อปนีตมตฺเตปิ กาตุํ วฏฺฏนฺติฯ

สงฺฆสมฺมุขตาติอาทีสุ ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโต โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺติ, อยํ สงฺฆสมฺมุขตาฯ เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, อยํ ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตาฯ ตตฺถ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุฯ วินโยติ โจทนา เจว สารณา จฯ สตฺถุสาสนํ นาม ญตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จฯ ยสฺส สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส สมฺมุขาภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตาฯ กตฺติกมาสสฺส ปวารณมาสตฺตา ‘ฐเปตฺวา กตฺติกมาส’นฺติ วุตฺตํฯ ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ฐปิตทิวโส จาติ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสิํ ปนฺนรสิํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ ทฺเว ปุณฺณมาสิโยติ ปฐมปจฺฉิมวสฺสูปคตานํ วเสน วุตฺต’’นฺติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.483) อาคตํฯ

‘‘ฐปิตอุโปสถปวารณานํ กตฺติกมาเส สามคฺคิยา กตาย สามคฺคีปวารณํ มุญฺจิตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘ฐเปตฺวา กตฺติกมาส’นฺติฯ สเจ ปน เตสํ นานาสีมาสุ มหาปวารณาย วิสุํ ปวาริตานํ กตฺติกมาสพฺภนฺตเร สามคฺคี โหติ, สามคฺคีอุโปสโถ เอว เตหิ กาตพฺโพ, น ปวารณา เอกสฺมิํ วสฺเส กตปวารณานํ ปุน ปวารณาย อวิหิตตฺตาฯ สามคฺคีทิวโส โหตีติ อนุโปสถทิวเส สามคฺคีกรณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สเจ ปน จาตุทฺทสิยํ ปนฺนรสิยํ วา สงฺโฆ สามคฺคิํ กโรติ, ตทา สามคฺคีอุโปสถทิวโส น โหติ, จาตุทฺทสีปนฺนรสีอุโปสโถว โหติฯ อุปริ ปวารณายปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ฐปิตทิวโส จาติ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา วา เกนจิเทว กรณีเยน ปวารณสงฺคหํ วา กตฺวา ฐปิโต กาฬปกฺขจาตุทฺทสีทิวโส จฯ ทฺเว จ ปุณฺณมาสิโยติ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา จาติ ทฺเว ปุณฺณมาสิโยฯ

เอตํ จตุพฺพิธนฺติ ปุณฺณมาสิทฺวเยน สทฺธิํ สามคฺคีปวารณํ จาตุทฺทสีปวารณญฺจ สมฺปิณฺเฑตฺวา, อิทญฺจ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํฯ ตถารูปปจฺจเย ปน สติ อุภินฺนํ ปุณฺณมาสีนํ ปุริมา ทฺเว จาตุทฺทสิโย, กาฬปกฺขจาตุทฺทสิยา อนนฺตรา ปนฺนรสีปีติ อิเมปิ ตโย ทิวสา ปวารณาทิวสา เอวาติ อิมํ สตฺตวิธมฺปิ ปวารณาทิวสํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺมิํ ทิวเส ปวาเรตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปริวาร 2.483) อาคตํฯ

เอวํ วตฺถุวิปตฺติวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ญตฺติวิปตฺติวินิจฺฉยํ อนุสฺสาวนวิปตฺติวินิจฺฉยญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘ญตฺติโต วิปตฺติยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปญฺจมญตฺติวิปตฺติยํ ‘‘ปจฺฉา วา ญตฺติํ ฐเปตี’’ติ เอตสฺส สํวณฺณนายํ อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวาติ ปฐมํ อนุสฺสาวนํ สาเวตฺวา ‘‘เอสา ญตฺตี’’ติ อนุสฺสาวนานนฺตรเมว สกลํ ญตฺติํ วตฺวา, ปริโยสาเน ‘‘เอสา ญตฺตี’’ติ วตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

[252] จตุตฺถอนุสฺสาวนวิปตฺติสํวณฺณนายํ ‘‘ยฺวายนฺติ พฺยญฺชนปฺปเภโท อธิปฺเปโตฯ ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโทติ เอตฺถ ทสธา ทสวิเธน พฺยญฺชนานํ ปเภโทติ โยเชตพฺพํฯ เกนายํ ปเภโทติ อาห ‘พฺยญฺชนพุทฺธิยา’ติฯ ยถาธิปฺเปตตฺถพฺยญฺชนโต พฺยญฺชนสงฺขาตานํ อกฺขรานํ ชนิกา พุทฺธิ พฺยญฺชนพุทฺธิ, ตาย พฺยญฺชนพุทฺธิยา, อกฺขรสมุฏฺฐาปกจิตฺตเภเทเนวาติ อตฺโถฯ ยํ วา สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, อิทมฺปิ ครุกนฺติ โยชนา’’ติ วิมติวิโนทนิยํ วุตฺตํฯ

สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.485) ปน ‘‘ฐานกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ สิถิลํ, ตานิเยว ธนิตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ ธนิตํฯ ทฺวิมตฺตกาลํ ทีฆํ, เอกมตฺตกาลํ รสฺสํฯ

ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโทติ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยญฺชนพุทฺธิยา อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส ทสปฺปกาเรน ปเภโทฯ สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺฐานานิ ยถาธิปฺเปตตฺถพฺยญฺชนโต พฺยญฺชนานิ จฯ สํโยโค ปโร เอตสฺมาติ สํโยคปโรฯ น สํโยคปโร อสํโยคปโร ‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตเถรสฺส ยสฺส น ขมตี’ติ เอตฺถ ต-การ น-การสหิตาโร อสํโยคปโรฯ กรณานีติ กณฺฐาทีนิ’’ อิติ เอตฺตกํ วุตฺตํฯ

ปุน วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. ปริวาร 2.485) ‘‘ตตฺถ อายสฺมโตติอาทีสุ สรานนฺตริตานิ ส-การ ม-การาทิพฺยญฺชนานิ ‘สํโยโค’ติ วุจฺจนฺติฯ โย สํโยโค ปโร ยสฺส อ-การาทิโน, โส สํโยคปโร นามฯ รสฺสนฺติ อ-การาทิพฺยญฺชนรหิตํ ปทํฯ อสํโยคปรนฺติ ‘ยสฺส น ขมตี’ติอาทีสุ ส-การ น-การาทิพฺยญฺชนสหิตํ ปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ต-การสฺส ถ-การํ อกตฺวา ‘สุณาตุ เม’ติอาทิํ อวตฺวา วคฺคนฺตเร สิถิลเมว กตฺวา ‘สุณาฏุ เม’ติอาทิํ วทนฺโตปิ ทุรุตฺตํ กโรติเยว ฐเปตฺวา อนุรูปํ อาเทสํฯ ยญฺหิ ‘สจฺจิกตฺถปรมตฺเถนา’ติ วตฺตพฺเพ ‘สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺเฐนา’ติ จ ‘อตฺถกถา’ติ จ วตฺตพฺเพ ‘อฏฺฐกถา’ติ จ ตตฺถ ตตฺถ วุจฺจติ, ตาทิสํ ปาฬิอฏฺฐกถาทีสุ ทิฏฺฐปโยคํ ตทนุรูปญฺจ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตโต อญฺญํ น วฏฺฏติฯ เตนาห ‘อนุกฺกมาคตํ ปเวณิํ อวินาเสนฺเตนา’ติอาทิฯ

‘ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺส’นฺติอาทีสุ ‘ภิกฺขูน’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘ภิกฺขุน’นฺติ วา ‘พหูสู’ติ วตฺตพฺเพ ‘พหุสู’ติ วา ‘นกฺขมตี’ติ วตฺตพฺเพ ‘น ขมตี’ติ วา ‘อุปสมฺปทาเปกฺโข’ติ วตฺตพฺเพ ‘อุปสมฺปทาเปโข’ติ วา เอวํ อนุรูปฏฺฐาเนสุ เอว ทีฆรสฺสาทิรสฺสทีฆาทิวเสน ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ, น ปน ‘นาโค’ติ วตฺตพฺเพ ‘นโค’ติ วา ‘สงฺโฆ’ติ วตฺตพฺเพ ‘สโฆ’ติ วา ‘ติสฺโส’ติ วตฺตพฺเพ ‘ติโส’ติ วา ‘ยาจตี’ติ วตฺตพฺเพ ‘ยาจนฺตี’ติ วา เอวํ อนนุรูปฏฺฐาเนสุ วตฺตุํ ฯ สมฺพนฺธํ ปน ววตฺถานญฺจ สพฺพถาปิ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพ’’นฺติ อาคตํฯ เสสานิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขตพฺพานิฯ

[253] สีมวิปตฺติวินิจฺฉโย ปน เหฏฺฐา สีมกถายํ สพฺเพน กถิโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพฯ

ปริสวิปตฺติกถาย จตุวคฺคกรเณติ จตุวคฺเคน สงฺเฆน กตฺตพฺเพฯ อนิสฺสาริตาติ อุโปสถฏฺฐปนาทินา วา ลทฺธินานาสํวาสกภาเวน วา น พหิกตาฯ อฏฺฐกถายญฺหิ ‘‘อปกตตฺตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส วา ยสฺส วา อุโปสถปวารณา ฐปิตา โหนฺตี’’ติ (ปริ. อฏฺฐ. 425) วุตฺตตฺตา ฐปิตอุโปสถปวารโณ ภิกฺขุ อปกตตฺโต เอวาติ คเหตพฺพํฯ ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนาปนฺนา อธิปฺเปตาฯ ปริวาสาทิกมฺเมสุ ปน ครุกฏฺฐาปิ อปกตตฺตา เอวาติ คเหตพฺพํฯ อวเสสา…เป.… ฉนฺทารหาว โหนฺตีติ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิเต สนฺธาย วุตฺตํ, อวิชหิตฺวา ฐิตา ปน ฉนฺทารหา น โหนฺติ, เตปิ จตุวคฺคาทิโต อธิกา หตฺถปาสํ วิชหิตฺวาว ฉนฺทารหา โหนฺติ, ตสฺมา สงฺฆโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ฐิเตเนว ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา ทาตพฺพาฯ

สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.488) ปน ‘‘อนุกฺขิตฺตา ปาราชิกํ อนาปนฺนา จ ปกตตฺตาติ อาห ‘ปกตตฺตา อนุกฺขิตฺตา’ติอาทิฯ ตตฺถ อนิสฺสาริตาติ ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนาปนฺนาฯ น เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา เอตีติ ตีสุ ทฺวีสุ วา นิสินฺเนสุ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา ฉนฺทปาริสุทฺธิ อาหฏาปิ อนาหฏาว โหตีติ อธิปฺปาโย’’ติ อาคโตฯ

เอวํ ปาฬิยญฺจ อฏฺฐกถาย จ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ สมฺปตฺติ จ วิปตฺติ จ อาคตา, ฏีกาจริเยหิ จ วินิจฺฉิตา, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว จตฺตาริ กมฺมานิ กตฺตพฺพานิ, น อวุตฺตนเยนฯ วุตฺตญฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1. คนฺถารมฺภกถา; 2.431) –

‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต;

โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโต;

โส เยหิ เตสํ มติมจฺจชนฺตา;

ยสฺมา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสุฯ

‘‘ตสฺมา หิ ยํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ;

ตํ วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลขํ;

สพฺพมฺปิ สิกฺขาสุ สคารวานํ;

ยสฺมา ปมาณํ อิธ ปณฺฑิตาน’’นฺติฯ

อิมสฺมิญฺหิ กมฺมวคฺเค อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณฏฺฐานํ เอกาทสวิปตฺติสีมวิมุตฺตํ พทฺธสีมภูตํเยว วุตฺตํ, ‘‘เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺตี’’ติ (ปริ. 486) วจนโต น อพทฺธอุปจารสีมภูตํฯ น หิ ตตฺถ เอกาทสวิปตฺติ อตฺถิฯ อฏฺฐกถายมฺปิ (ปริ. อฏฺฐ. 482) ‘‘อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพํ กมฺม’’นฺติ อปโลกนกมฺมสฺสาปิ พทฺธสีมายเมว กตฺตพฺพภาโว วุตฺโต, น อุปจารสีมายํฯ น หิ ตตฺถ สีมฏฺฐกสงฺฆโสธนญฺจ ฉนฺทารหานญฺจ อตฺถิ, อนฺโตสีมํ ปวิฏฺฐปวิฏฺฐานํ สงฺฆลาโภ ทาตพฺโพเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘ญตฺติกมฺมภูตํ อุโปสถปวารณากมฺมํ อพทฺธสีมวิหาเรปิ กตฺตพฺพ’’นฺติ คณฺหนฺตานํ อาจริยานํ วาโทปิ ‘‘ญตฺติทุติยกมฺมภูตํ กถินทานกมฺมํ อุปจารสีมายเมว กตฺตพฺพ’’นฺติ คณฺหนฺตานํ อาจริยานํ วาโทปิ ปาฬิวิโรโธ อฏฺฐกถาวิโรโธ จ โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อุโปสถปวารณกถาวณฺณนายญฺจ กถินกถาวณฺณนายญฺจ วุตฺตํ, อตฺถิเกหิ ตตฺถ สุฏฺฐุ โอโลเกตฺวา สํสโย วิโนเทตพฺโพฯ

อิทานิ สพฺเพ ภิกฺขู เลขกาเรหิ ปริจยวเสน สพฺพคนฺถานํ อาทิมฺหิ ลิขิตํ มหานมกฺการปาฐํ สรณคมนสฺส, กมฺมวาจาย จ อารมฺภกาเล มหตา อุสฺสาเหน ภณนฺติ, โส ปน ปาโฐ เนว สรณคมนปริยาปนฺโน, น กมฺมวาจาปริยาปนฺโน, นาปิ กมฺมวาจาย ปุพฺพกรณปริยาปนฺโน, ตสฺมิํ อภณิเตปิ น สรณคมนสฺส วา กมฺมวาจาย วา หานิ อตฺถิ, น ภณิเต วฑฺฒิ, ตสฺมา ปกรณาจริยา สรณคมนารมฺเภปิ กมฺมวาจารมฺเภปิ ตสฺส มหานมกฺการปาฐสฺส วณฺณนํ น วทนฺติ, วทนฺโต ปน ‘‘ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส’’ อิติ ปทานํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺคสมนฺตปาสาทิกาสารตฺถทีปนีอาทิปฺปกรเณสุ ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ อิติปทานํ อตฺโถ วิย วิตฺถาเรน วตฺตพฺโพ สิยา, เอวํ สนฺเตปิ ภควโต ยถาภูตคุณทีปนวเสน ปวตฺตตฺตา สพฺเพปิ อาจริยา สพฺเพสุ คนฺถารมฺเภสุ ติกฺขตฺตุํ มงฺคลตฺถํ ภณนฺติฯ ภณนฺเตหิ จ ปน น-การ โม-การาทีนํ ฐานกรณาทิสมฺปทํ อหาเปนฺเตน สิถิลธนิตทีฆรสฺสาทิวิเสสํ มนสิ กโรนฺเตน สมณสารุปฺเปน ปริมณฺฑเลน ปทพฺยญฺชเนน ภณิตพฺโพ โหติ, น อติอายตเกน คีตสทฺทสทิเสน สทฺเทนฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘น, ภิกฺขเว, อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ, โย คาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 249)ฯ

‘‘เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีฆมุจฺจเต;

ติมตฺโต ตุ ปฺลุโต เญยฺโย, พฺยญฺชนญฺจฑฺฒมตฺติก’’นฺติฯ –

สทฺทปฺปกรณาจริเยหิ วุตฺตํ สทฺทลกฺขณํ นิสฺสาย น-การาทีสุ รสฺสภูเต อสเร เอกมตฺตํ, น-พฺยญฺชเน อฑฺฒมตฺตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทิยฑฺฒมตฺตกาลํ ปมาณํ กตฺวา อุจฺจารียเตฯ โม-การาทีสุ ทีฆภูเต โอ-การาทิสเร ทฺวิมตฺตํ, ม-การาทิพฺยญฺชเน อฑฺฒมตฺตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อฑฺฒเตยฺยมตฺตากาลํ ปมาณํ กตฺวา อุจฺจารียเต, น ตโต อุทฺธนฺติฯ นนุ ‘‘ปฺลุโต ติมตฺโต เญยฺโย’’ติ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, สา ปน ทูรโต อวฺหายนาทีสุเยว ลพฺภติ, นาญฺญตฺถฯ วุตฺตญฺหิ การิกายํ –

‘‘ทูรโต อวฺหาเน คีเต, ตเถว โรทเนปิ จ;

ปฺลุตา ติมตฺติกา วุตฺตา, สพฺเพเต เนตฺถ คยฺหเร’’ติฯ –

กิตฺตเกน ปน กาเลน เอกมตฺตา วิญฺเญยฺยาติ? อกฺขินิมิสอุมฺมิสมตฺตกาเลนาติ อาจริยาฯ เอเก ปน อาจริยา ‘‘องฺคุลิโผฏนกาลปฺปมาเณนา’’ติ วทนฺติฯ วุตฺตญฺหิ อาจริยธมฺมเสนาปติตฺเถเรน –

‘‘ปมาณํ เอกมตฺตสฺส, นิมิสุมฺมิสโตพฺรวุํ;

องฺคุลิโผฏกาลสฺส, ปมาเณนาปิ อพฺรวุ’’นฺติฯ

เอวํ สทฺทสตฺถาจริเยหิ วจนโต สุทฺธรสฺสสรฏฺฐาเน เอกมตฺตาปมาณํ, สพฺยญฺชนรสฺสสรฏฺฐาเน ทิยฑฺฒมตฺตาปมาณํ, สุทฺธทีฆสรฏฺฐาเน ทฺวิมตฺตาปมาณํ, สพฺยญฺชนทีฆสรฏฺฐาเน อฑฺฒเตยฺยมตฺตาปมาณํ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา อุจฺจารียเตฯ

อิทานิ ปน ภิกฺขู มหานมกฺการภณเน พลวอุสฺสาหํ กตฺวา ภณนฺตา รสฺสฏฺฐาเนสุ ทฺวิติมตฺตากาลํ ทีฆฏฺฐาเนสุ จตุปญฺจมตฺตากาลํ สรํ ปฐเปตฺวา ภณนฺติ, ตทยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ อปเร ปฐมวาเร ภณิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ ปริโยสานปทํ ปตฺวาปิ ตตฺถ อฏฺฐเปตฺวา ปุน ‘‘นโม ตสฺสา’’ติ ภณิตฺวา ส-กาเร ฐเปตฺวา โถกํ วิสฺสมิตฺวา ทุติยวาเร ‘‘ภควโต’’ติ อิทํ อาทิํ กตฺวา ยาว ปริโยสานํ ภณิตฺวา ฐเปนฺติฯ ตติยวาเร ปน อาทิโต ปฏฺฐาย ปริโยสาเน ฐเปนฺติฯ

เอวํ ภณนฺตญฺจ พหู ปสํสนฺติ, เอวํ ปน กาตพฺพนฺติ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺฐกถายํ วิชฺชติฯ ยถา ญตฺติจตุตฺถกมฺเม กริยมาเน ตีณิ อนุสฺสาวนานิ สทฺทโต จ อตฺถโต จ อภินฺนานิ อญฺญมญฺญํ สงฺกรวิรหิตานิ กตฺวา ภณิตพฺพานิ, เอวํ มหานมกฺการปาเฐ ติกฺขตฺตุํ ภญฺญมาเน ตโย วารา สทฺทโต จ อตฺถโต จ อภินฺเน กตฺวา สงฺกรวิรหิเต กตฺวา อาทิโต อารภิตฺวา ปริโยสาเน ฐเปตพฺพา โหนฺตีติฯ

ตตฺรายเมเกเอวํ วทนฺติ – ยถา นาม ชเวน คจฺฉนฺตสฺส ฐาตพฺพฏฺฐานํ ปตฺวาปิ สหสา ฐาตุํ น สกฺโกติ, เอกปาทมตฺตํ คนฺตฺวา ติฏฺฐติ, เอวํ อาทิโต ภณนฺตสฺส พลวอุสฺสาหตฺตา ปริโยสาเน ปตฺเตปิ ฐเปตุํ น สกฺโกติ, ‘‘นโม ตสฺสา’’ติ ทฺวิปทมตฺตํ ภณิตฺวา สกฺโกตีติฯ เอวํ สนฺเต ทุติยตติยวาเรสุ กสฺมา สกฺโกตีติ? ตทา ปน ทุติยวาเร โถกํ วิสฺสมิตตฺตา ลทฺธสฺสาโส หุตฺวา สกฺโกตีติฯ เอวํ เต อายสฺมนฺโต สยเมว อตฺตานํ วิฆาตํ ปาเปนฺติฯ น หิ ‘‘มหานมกฺการํ ภณนฺเตน ปฐมวาเร พลวอุสฺสาเหน ภณิตพฺโพ’’ติ ภควตา ปญฺญตฺโต, ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ วา ฐปิโต อตฺถิฯ เอวํ สนฺเต ยถา ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺเตน ยตฺตกา ภิกฺขู ปาติโมกฺขํ สุณนฺติ, เตสํ สวนปฺปมาเณน ยาว ปริโยสานา อุทฺทิสิตุํ อตฺตโน สรปฺปมาณํ คเหตฺวา ปาติโมกฺโข อุทฺทิสิตพฺโพ, เอวํ กมฺมวาจํ ภณนฺเตนปิ สีมมณฺฑเล นิสินฺนภิกฺขูนํ สวนปฺปมาเณน ยาว ปริโยสานา อตฺตโน สรปฺปมาณํ คเหตฺวา ภณิตพฺพาติฯ

อปเร ปน อาจริยา โม-การาทีสุ โอ-การนฺตปเทสุ อญฺเญสํ ปทานํ อติเรเกน สเรน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อนุกรณสทฺทํ อนุพนฺธาปยมานา ภณนฺติ, เตสํ อาจริยานํ ตาทิสํ ภณนํ สุตฺวา ปริจยปฺปตฺตา อญฺเญ ภิกฺขู วา คหฏฺฐา วา อญฺเญสํ อาจริยานํ กมฺมวาจํ น ครุํ กโรนฺติ, ตาย กมฺมวาจาย อุปสมฺปทา อลภิตพฺพา วิย มญฺญนฺติ, ตาทิสํ ปน ภณนํ เตสํ อาจริยานํ สิสฺสานุสิสฺสา เอว ตถา ภณนฺติ, น อญฺเญ อาจริยาฯ เต ปน โปราณาจริยานํ สรสมฺปนฺนานํ อนุกรณสทฺทรหิตมฺปิ สหิตํ วิย ขายมานํ สุณนฺตานํ อติมโนรถํ สทฺทํ สุตฺวา ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺชนฺตา เอวํ กโรนฺติ มญฺเญฯ น หิ วินเย วา สทฺทสตฺเถสุ วา ตถา ภณิตพฺพนฺติ อตฺถิ, ตสฺมา วิจาเรตพฺพเมตนฺติฯ

พหู ปน ภิกฺขู ‘‘สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺส’’นฺติอาทินา วินเย กถิตวินิจฺฉยญฺจ ‘‘เอตฺถ ปญฺจสุ วคฺเคสู’’ติอาทินา สทฺทสตฺเถสุ กตวินิจฺฉยญฺจ อชานนฺตา ปิฏกตฺตยโกวิทานํ วินยธรพหุสฺสุตตฺเถรานํ สนฺติกา อลทฺโธปเทสา หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปสมฺปทํ กโรนฺตานํ ภิกฺขูนํ วจนเมว คเหตฺวา เหยฺโยปาเทยฺยํ อชานนฺตา ปุพฺเพ ปรเทสโต อาคตานํ ปุญฺญวนฺตานํ สรสมฺปนฺนานํ มหาเถรานํ อโนสเรน ภณมานานํ สรํ สุตฺวา เตสํ เถรวรานํ มติํ อปุจฺฉิตฺวาว ยถาทิฏฺฐํ ยถาสุตํ ลิขิตฺวา ฐเปนฺตา อนุกฺกเมน ปณฺฑิเตหิ หสิตพฺพํ อยุตฺตํ กถํ ทีเปนฺตา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน พฺยคฺฆิยา สทฺทสทิสํ สทฺทํ กโรนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน สกุณิยา สทฺทสทิสํ สทฺทํ กโรนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน ตมฺพุลกสฏปาตํ กโรนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน ทกฺขิณโต นมนฺตา ภณนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน วามโต นมนฺตา ภณนฺติ, อิมสฺมิํ ฐาเน วิลาสํ กุรุมานา ภณนฺตี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตเทว สทฺทหนฺตา รุกฺขมูลอุมงฺคเลณาทีสุ นิสีทิตฺวา ตเมว วจนํ อนุสิกฺขนฺตา ตทนุรูปํ กมฺมวาจํ ภณนฺตา ‘‘อหํ กมฺมวาจากุสโล’’ติ วตฺวา พาลชเน สญฺญาเปตฺวา เตสํ เตสํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ กมฺมวาจํ ภณนฺติ, อิเม ภิกฺขู ภควโต อาณํ อติกฺกาเมนฺติ, สาสนํ โอสกฺกาเปนฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ

อถาปเรปิ ภิกฺขู คามกาวาสาทีสุ วสนฺตา ปณฺฑิตานํ สนฺติเก อปยิรุปาสมานา วตฺถุสมฺปตฺติมฺปิ วตฺถุวิปตฺติมฺปิ ญตฺติอนุสฺสาวนสีมปริสสมฺปตฺติมฺปิ วิปตฺติมฺปิ ตถโต อชานนฺตา พหโว สิสฺเส ฐเปตฺวา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ กโรนฺตา ปริสํ วฑฺฒาเปนฺติ, เตปิ ภควโต สาสนํ โอสกฺกาเปนฺติ, ตสฺมา ภควโต อาณํ กโรนฺเตหิ ลชฺชีเปสเลหิ พหุสฺสุเตหิ สิกฺขากาเมหิ สปฺปุริสภิกฺขูหิ เอวรูปานํ ภิกฺขูนํ สหายเกหิ อุปตฺถมฺภเกหิ เอกสมฺโภคสํวาสกเรหิ น ภวิตพฺพํฯ อิทานิ ภิกฺขู –

‘‘จ-การนฺตํ ส-การนฺตํ, ต-การนฺตสมํ วเท;

ญ-การนฺตํ ล-การนฺตํ, น-การนฺตสมํ วเท’’ติฯ –

อิมํ สิโลกํ อุปนิสฺสาย สรณคมเนปิ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ ปาฐํ ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ ปฐนฺติฯ กมฺมวาจายมฺปิ ‘‘ปฐมํ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพ’’ติอาทิปาฐํ ‘‘ปฐมํ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพ’’ติอาทินา ปฐนฺติฯ เอตฺถ ยุตฺติโตปิ อาคมโตปิ การณํ จินฺเตตพฺพํฯ

ตตฺรายํ ยุตฺติจินฺตา – ‘‘จ-การนฺตํ ส-การนฺตํ, ต-การนฺตสมํ วเท’’ติ เอตฺถ จ-กาโร ตาลุโช, ต-กาโร ทนฺตโช, เอวเมเต อกฺขรา ฐานโตปิ อสมานาฯ จ-กาโร ชิวฺหามชฺฌกรโณ, ต-กาโร ชิวฺหคฺคกรโณ, เอวํ กรณโตปิ อสมานาฯ จ-กาโร ทุติยวคฺคปริยาปนฺโน, ต-กาโร จตุตฺถวคฺคปริยาปนฺโน, เอวํ วคฺคโตปิ อสมานาฯ สํโยคกฺขรวเสน น ปุพฺพกฺขรา สุติํ ลภนฺตา สรวิเสสํ ปาปุณนฺติ, เตเนว จ-กาเรน สทฺทสตฺถการาจริยา ‘‘สํโยเค ปเร รสฺสตฺต’’นฺติ จ ‘‘สํโยคปุพฺพา เอ-กาโร-การา รสฺสาอิว วตฺตพฺพา’’ติ จ วทนฺติฯ

เอวํ สนฺเต กถํ อสมานฏฺฐานิเกน อสมานกรเณน อสมานวคฺเคน สํโยคกฺขเรน ลทฺธสุติกา อกฺขรา ตโต อญฺเญน อสมานฏฺฐานิเกน อสมานกรเณน อสมานวคฺเคน สํโยคกฺขเรน ลทฺธสมานสุติกา ภเวยฺยุํฯ น เกวลญฺจ เอเต อกฺขรา อสมานฏฺฐานิกา อสมานกรณา อสมานวคฺคาว โหนฺติ, อถ โข อนาสนฺนฏฺฐานิกา อนาสนฺนกรณา อนาสนฺนวคฺคา จ โหนฺติฯ ยถา จ วีณํ วาเทนฺตานํ ทูเร ตนฺติสฺสเรน ตโต ทูเร ตนฺติสฺสโร อสมาโน โหติ, เอวํ ทูรฏฺฐานิเกน อกฺขเรน ทูรกรเณน ตโต ทูรฏฺฐานิโก ทูรกรโณ สมานสุติโก กถํ ภเวยฺย, วคฺคกฺขรานญฺจ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรวเสน อสมานสุติวเสน ปวตฺตนโต ‘‘วคฺคนฺตํ วา วคฺเค’’ติ สุตฺเต นิคฺคหิตสฺส วคฺคนฺตกรเณ สติ อญฺญวคฺคสฺมิํ ปเร อญฺญวคฺคนฺตํ น ปาปุณาติ, ‘‘วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา’’ติ สุตฺเตน จ อสทิสทฺเวภาวกรเณ อญฺญวคฺเค อญฺญวคฺคทฺเวภาโว น โหติฯ

ยทิ จ จ-การนฺตกฺขโร ต-การนฺตกฺขเรน สมานสุติโก สิยา, เอวํ สติ กิํ จ-การนฺตกฺขรเลขเนน สพฺพตฺถ ต-การนฺตเมว ลิเขยฺย, ตถา ปน อลิขิตฺวา ปโยคานุรูปํ ปฐมกฺขรสฺส สทิสทฺเวภาวฏฺฐาเน ‘‘กจฺโจ กจฺจายโน’’ติ, อสทิสทฺเวภาวฏฺฐาเน ‘‘วจฺโฉ วจฺฉายโน’’ติ ตติยกฺขรสฺส สทิสทฺเวภาวฏฺฐาเน ‘‘มชฺชํ สมฺมชฺช’’นฺติ, อสทิสทฺเวภาวฏฺฐาเน ‘‘อุปชฺฌา อุปชฺฌาโย’’ติ สมานฏฺฐานสมานกรณสมานวคฺคกฺขรานเมว ทฺเวภาโว ลิขียติ, โน อิตเรสํ, ตสฺมา ปโยคานุรูปํ จ-การนฺต ช-การนฺตฏฺฐาเนสุ สกวคฺคสุติวเสเนว วตฺตพฺพํ, น อญฺญวคฺคสุติวเสนฯ ส-การนฺเต ปน ส-การสฺส ต-กาเรน สมานฏฺฐานิกตฺตา สมานกรณตฺตา จ วคฺคอวคฺควเสน ภินฺเนปิ อวคฺคกฺขรานํ วคฺคกฺขเรหิ สาธารณตฺตา จ อวคฺคกฺขรานํ วคฺคกฺขรานํ วิย วิสุํ สุติยา อภาวโต จ ส-การนฺตสฺส ต-การนฺตภณนํ ยุตฺตํ สิยาฯ

ส-กาโรปิ หิ ทนฺตโช, ต-กาโรปิ, ส-กาโรปิ ชิวฺหคฺคกรโณ, ต-กาโรปิ , ตสฺมา สมานฏฺฐานิกานํ สมานกรณานํ อกฺขรานํ สมานสุติภาโว ยุตฺโตฯ ญ-การนฺต ล-การนฺตานํ น-การนฺตภณเนปิ อิมินา นเยน ญ-การนฺต น-การนฺตานํ อสมานสุติภาโว ล-การนฺต น-การนฺตานํ สมานสุติภาโว ทฏฺฐพฺโพติฯ อยเมตฺถ ยุตฺติจินฺตาฯ

อาคมจินฺตา ปน เอวํ กาตพฺพา –

‘‘จ-การนฺตํ ส-การนฺตํ, ต-การนฺตสมํ วเท;

ญ-การนฺตํ ล-การนฺตํ, น-การนฺตสมํ วเท’’ติฯ –

อยํ สิโลโก กุโต ปภโว, กตฺถ อาคโต, เกน การิโตติ? ตตฺถ กุโต ปภโวติ ภควนฺตสฺมา วา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ วา อฏฺฐกถาจริเยหิ วา ปภโวฯ กตฺถ อาคโตติ วินเย วา สุตฺตนฺเต วา อภิธมฺเม วา ปาฬิยํ วา อฏฺฐกถาย วา ฏีกาทีสุ วา อาคโตฯ เกน การิโตติ เนตฺตินิรุตฺติเปฏโกปเทสกจฺจายนปฺปกรณการเกน อายสฺมตา มหากจฺจายนตฺเถเรน วา มุขมตฺตทีปนิการเกน วชิรพุทฺธาจริเยน วา ปทรูปสิทฺธิการเกน พุทฺธปิยาจริเยน วา สทฺทนีติปฺปกรณการเกน อคฺควํสาจริเยน วา ตทญฺญสตฺถการเกหิ มหาเถเรหิ วา การิโตติ เอวํ อาคมจินฺตายํ สติ อยํ สิโลโก ภควนฺตสฺมา ปภโว ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ วา อฏฺฐกถาจริเยหิ วาติ น ปญฺญายติฯ ‘‘วินเย วา สุตฺตนฺเต วา อภิธมฺเม วา ปาฬิยํ วา อฏฺฐกถาย วา ฏีกาสุ วา อาคโต’’ติ หิ น สกฺกา วตฺตุํฯ กจฺจายนาจริยาทีหิ สทฺทสตฺถการเกหิ อาจริเยหิ กโตติปิ น ทิสฺสติฯ เอวํ สนฺเต อปฺปาฏิหีรกตํ อิทํ วจนํ อาปชฺชติฯ

เอวํ ปน มยํ จินฺตยิมฺหา – รามญฺญเทเส กิร สกภาสายํ จ-การนฺต ญ-การนฺตา น สนฺติ , เตเนว รามญฺญเทสิยา ภิกฺขู ‘‘สจฺจ’’อิติ อิมํ ปาฐํ วทนฺตา ‘‘สตฺจ’’อิติ วทนฺติ, ‘‘ปญฺจงฺค’’อิติ ปาฐํ วทนฺตา ‘‘ปนฺจงฺค’’อิติ วทนฺติ, ตสฺมา อตฺตโน วิสเย อวิชฺชมานํ จ-การนฺต ญ-การนฺตํ ยถาปาฐํ วตฺตุมสกฺโกนฺเตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ สกภาสานุรูปโต อยํ สิโลโก การิโต ภวิสฺสตีติฯ เอวํ สนฺเตปิ มรมฺมภาสาย จ-การนฺต ญ-การนฺตปทานํ สุติวิเสสวเสน วิสุํ ปญฺญายนโต มรมฺมเทสิยา ภิกฺขู ตํ สิโลกํ อนุวตฺติตฺวา ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘ปฐมํ อุปตฺฌํ คาหาเปตพฺโพ’’ติ วา ‘‘เหตุปตฺจโย อารมฺมณปตฺจโย’’ติ วา วตฺตุํ น อรหนฺติฯ รามญฺญเทสิยาปิ สกภาสาย วิสุํ อวิชฺชมานมฺปิ จ-การนฺต ญ-การนฺตปทํ สกภาสากถนกาเลเยว ภาสานุรูปํ ต-การนฺต น-การนฺตภาเวน กเถตพฺพํ, มาคธภาสากถนกาเล ปน มาคธภาสาย จ-การนฺต ญ-การนฺตปทานํ วิสุํ ปโยคทสฺสนโต มาคธภาสานุรูปํ จ-การนฺต ญ-การนฺตปทานํ วิสุํ สุติวเสน ยถาปาฐเมว กเถตพฺพานีติ โน มติฯ อยเมตฺถ อาคมจินฺตาฯ

ชินสาสนมารพฺภ, กถายํ กถิตา มยา;

ยุตฺตายุตฺตํ จินฺตยนฺตุ, ปณฺฑิตา ชินสาวกาฯ

ยุตฺตายุตฺตํ จินฺตยิตฺวา, ยุตฺตญฺเจ ธารยนฺตุ ตํ;

อยุตฺตญฺเจ ปชหนฺตุ, มานโทสวิวชฺชิตาติฯ

[254] เอวํ จตุนฺนํ กมฺมานํ สมฺปตฺติวิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ กมฺมานํ ฐานปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโลกนกมฺมํ กตมานิ ปญฺจ ฐานานิ คจฺฉตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วินิจฺฉโย อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อนุตฺตานปทตฺถเมว ทสฺสยิสฺสามฯ ‘‘เอตรหิ สเจปิ สามเณโร’’ติอาทีสุ พุทฺธาทีนํ อวณฺณภาสนมฺปิ อกปฺปิยาทิํ กปฺปิยาทิภาเวน ทีปนมฺปิ ทิฏฺฐิวิปตฺติยํเยว ปวิสติ, เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติฯ

ภิกฺขูนมฺปิ เอเสว นโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ พุทฺธวจนาธิปฺปายํ วิปรีตโต คณฺหนฺโต, โส เอว ‘‘อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺโตฯ เกจิ ปน ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานํ อญฺญตรทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํฯ สสฺสตุจฺเฉทคาหสฺส สามเณรานํ ลิงฺคนาสนาย การณตฺเตน เหฏฺฐา อฏฺฐกถายเมว วุตฺตตฺตา อิธ จ ทณฺฑกมฺมนาสนาย เอว อธิปฺเปตตฺตาฯ กายสมฺโภคสามคฺคีติ สหเสยฺยปฏิคฺคหณาทิฯ โสรโตติ สุเภ รโต, สุฏฺฐุ โอรโตติ วา โสรโตฯ นิวาตวุตฺตีติ นีจวุตฺติฯ

ตสฺสาปิ ทาตพฺโพติ วิชฺชมานํ มุขราทิภาวํ นิสฺสาย อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาปิ ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาปิ อาปตฺติํ อนาโรเปตฺวาปิ เทสิตายปิ อาปตฺติยา ขุํสนาทิโต อโนรมนฺตสฺส ทาตพฺโพวฯ โอรมนฺตสฺส ปน ขมาเปนฺตสฺส น ทาตพฺโพฯ พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานนฺติ ขรทณฺฑสฺส อุกฺกฏฺฐทณฺฑสฺส ทานํฯ ตชฺชนียาทิกมฺเม หิ กเต โอวาทานุสาสนิปฺปทานปฏิกฺเขโป นตฺถิ, ทินฺนพฺรหฺมทณฺเฑ ปน ตสฺมิํ สทฺธิํ ตชฺชนียกมฺมาทิกเตหิ ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ กาตุํ น วฏฺฏติ ‘‘เนว วตฺตพฺโพ’’ติอาทินา อาลาปสลฺลาปมตฺตสฺสปิ น-กาเรน ปฏิกฺขิตตฺตาฯ ตญฺหิ ทิสฺวา ภิกฺขู คีวํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, เอวํ วิวชฺเชตพฺพํ นิมฺมทนกรณตฺถเมว ตสฺส ทณฺฑสฺส อนุญฺญาตตฺตาฯ เตเนว ฉนฺนตฺเถโรปิ อุกฺเขปนียาทิกมฺมกโตปิ อภายิตฺวา พฺรหฺมทณฺเฑ ทินฺเน ‘‘สงฺเฆนาหํ สพฺพถา วิวชฺชิโต’’ติ มุจฺฉิโต ปปติฯ โย ปน พฺรหฺมทณฺฑกเตน สทฺธิํ ญตฺวา สํสฏฺโฐ อวิวชฺเชตฺวา วิหรติ, ตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํฯ อญฺญถา พฺรหฺมทณฺฑวิธานสฺส นิรตฺถกตาปสงฺคโตฯ เตนาติ พฺรหฺมทณฺฑกเตนฯ

ยถา ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ, เอวเมว ตโต อธิกมฺปิ สงฺฆํ อาราเธนฺเตน สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ตญฺจ ‘‘โสรโต นิวาตวุตฺตี’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺสิตเมวฯ เตนาห ‘‘สมฺมา วตฺติตฺวา ขมาเปนฺตสฺส พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพ’’ติฯ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย, ญาเณน อุปปริกฺขิตฺวาฯ

ยํ ตํ ภควตา อวนฺทิยกมฺมํ อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน ทณฺฑกมฺมํ กาตุ’’นฺติ สามญฺญโต อนุญฺญาตปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิเสสโต อนุญฺญาตปฺปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข’’ติอาทิ ปาฬิอุทฺธฏาติ เวทิตพฺพํฯ อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส ฐานํ โหตีติ อปโลกนกมฺมสามญฺญสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ โหติฯ วิเสสพฺยติเรเกน อวิชฺชมานมฺปิ ตทญฺญตฺถ อปฺปวตฺติํ ทสฺเสตุํ วิเสสนิสฺสิตํ วิย โวหรียติฯ ‘‘กมฺมญฺเญว ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา โอสารณาทิวเสน คหิตาวเสสานํ สพฺเพสํ อปโลกนกมฺมสามญฺญลกฺขณวเสน คหิตตฺตา ‘‘กมฺมญฺเญว ลกฺขณมสฺสาติ กมฺมลกฺขณ’’นฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ, อิทญฺจ วุตฺตาวเสสานํ กมฺมานํ นิฏฺฐานฏฺฐานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนาทีนิ วิย วุตฺตาวเสสขนฺธายตนานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตโกปิ กมฺมลกฺขณวินิจฺฉโย’’ติอาทิฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริ ญตฺติกมฺมาทีสุปิ กมฺมลกฺขณํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.495-496) ปน ‘‘กมฺมเมว ลกฺขณนฺติ กมฺมลกฺขณํฯ โอสารณนิสฺสารณภณฺฑุกมฺมาทโย วิย กมฺมญฺจ หุตฺวา อญฺญญฺจ นามํ น ลภติ, กมฺมเมว หุตฺวา อุปลกฺขียตีติ กมฺมลกฺขณนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. ปริวาร 495-496) ปน ‘‘อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส ฐานํ โหตีติ เอวมฺปิ อปโลกนกมฺมํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ กมฺมญฺเญว ลกฺขณนฺติ กมฺมลกฺขณํฯ

โอสารณนิสฺสารณภณฺฑุกมฺมาทโย วิย กมฺมญฺจ หุตฺวา อญฺญญฺจ นามํ น ลภติ, กมฺมเมว หุตฺวา อุปลกฺขียตีติ กมฺมลกฺขณํ อุปนิสฺสโย วิยฯ เหตุปจฺจยาทิลกฺขณวิมุตฺโต หิ สพฺโพ ปจฺจยวิเสโส ตตฺถ สงฺคยฺหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส กรณนฺติ อวนฺทิยกมฺมสฺส กรณวิธานํฯ น วนฺทิตพฺโพติ, อิมินา วนฺทนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สงฺเฆน กตํ กติกํ ญตฺวา มทฺทนํ วิย หิ สงฺฆสมฺมุติํ อนาทเรน อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ เอว โหติฯ

[255] ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ ปเนตํ ลพฺภติเยวาติ อวนฺทิยกมฺมสฺส อุปลกฺขณมตฺเตน คหิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ กมฺมลกฺขณํ ลพฺภติ เอวฯ สลากทานฏฺฐานํ สลากคฺคํ นาม, ยาคุภตฺตานํ ภาชนฏฺฐานานิ ยาคคฺคภตฺตคฺคานิ นามฯ เอเตสุปิ หิ ฐาเนสุ สพฺโพ สงฺโฆ อุโปสเถ วิย สนฺนิปติโต, กมฺมญฺจ วคฺคกมฺมํ น โหติ, ‘‘มยเมตํ น ชานิมฺหา’’ติ ปจฺฉา ขียนฺตาปิ น โหนฺติ, ขณฺฑสีมาย ปน กเต ขียนฺติฯ สงฺฆิกปจฺจยญฺหิ อจฺฉินฺนจีวราทีนํ ทาตุํ อปโลเกนฺเตหิ อุปจารสีมฏฺฐานํ สพฺเพสํ อนุมติํ คเหตฺวาว กาตพฺพํฯ โย ปน วิสภาคปุคฺคโล ธมฺมิกํ อปโลกนํ ปฏิพาหติ, ตํ อุปาเยน พหิอุปจารสีมคตํ วา กตฺวา ขณฺฑสีมํ วา ปวิสิตฺวา กาตุํ วฏฺฏติฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อปโลกนกมฺมํ กโรตี’’ติ สามญฺญโต ทสฺเสติ, ตํ อปโลกนกมฺมํ สรูปโต ทสฺเสตุํ อาห ‘‘อจฺฉินฺนจีวรํ’’อิจฺจาทิฯ ยทิ อปโลเกตฺวาว จีวรํ ทาตพฺพํ, กิํ ปน อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสมฺมุติยาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชเกน ปนา’’ติอาทิฯ นาฬิ วา อุปฑฺฒนาฬิ วาติ ทิวเส ทิวเส อปโลเกตฺวา ทาตพฺพสฺส ปมาณทสฺสนํฯ เตน ยาปนมตฺตเมว อปโลเกตพฺพํ, น อธิกนฺติ ทสฺเสติฯ เอกทิวสํเยว วาติอาทิ ทสวีสติทิวสานํ เอกสฺมิํ ทิวเสเยว ทาตพฺพปริจฺเฉททสฺสนํฯ

เตน ‘‘ยาวชีว’’นฺติ วา ‘‘ยาวโรคา วุฏฺฐหตี’’ติ วา เอวํ อปโลเกตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ อิณปลิโพธนฺติ อิณวตฺถุํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ตญฺจ อิณายิเกหิ ปลิพุทฺธสฺส ลชฺชีเปสลสฺส สาสนุปการกสฺส ปมาณยุตฺตเมว กปฺปิยภณฺฑํ นิยเมตฺวา ภิกฺขูหิ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, น ปน สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา มหาอิณํฯ ตาทิสญฺหิ ภิกฺขาจริยวตฺเตน สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ปริเยสิตฺวา ทาตพฺพํฯ

‘‘ฉตฺตํ วา เวทิกํ วาติ เอตฺถ เวทิกาติ เจติยสฺส อุปริ จตุรสฺสจโย วุจฺจติฯ ฉตฺตนฺติ ตโต อุทฺธํ วลยานิ ทสฺเสตฺวา กโต อคฺคจโย วุจฺจตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปริวาร 3.495-496) วุตฺตํฯ เจติยสฺส อุปนิกฺเขปโตติ เจติยสฺส ปฏิชคฺคนตฺถาย วฑฺฒิยา ปโยเชตฺวา กปฺปิยการเกหิ ฐปิตวตฺถุโตฯ สงฺฆิเกนปีติ น เกวลญฺจ ตตฺรุปฺปาทโต ปจฺจยทายเกหิ จตุปจฺจยตฺถาย สงฺฆสฺส ทินฺนวตฺถุนาปีติ อตฺโถฯ สงฺฆภตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มหาทานํ ททนฺเตหิปิ กริยมานํ สงฺฆภตฺตํ วิย กาเรตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยถาสุขํ ปริภุญฺชิตุํ รุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน อตฺตโน ปริโภคปโหนกํ อปฺปํ วา พหุํ วา คเหตพฺพํ, อธิกํ ปน คเหตุํ น ลภติฯ

อุโปสถทิวเสติ นิทสฺสนมตฺตํ, ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ทิวเสปิ กตํ สุกตเมว โหติฯ กโรนฺเตน ‘‘ยํ อิมสฺมิํ วิหาเร อนฺโตสีมาย สงฺฆสนฺตกํ…เป.… ยถาสุขํ ปริภุญฺชิตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ เอวํ กติกา กาตพฺพาฯ ตถา ทฺวีหิ ตีหิปิ ‘‘อายสฺมนฺตานํ รุจฺจตี’’ติ วจนเมว เหตฺถ วิเสโสฯ เตสมฺปีติ รุกฺขานํฯ สา เอว กติกาติ วิสุํ กติกา น กาตพฺพาติ อตฺโถฯ

เตสนฺติ รุกฺขานํ, สงฺโฆ สามีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมวิหาเรติ ปุริเม ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กตกติเก วิหาเรฯ ปริเวณานิ กตฺวา ชคฺคนฺตีติ ยตฺถ อรกฺขิยมาเน ผลาผลานิ รุกฺขา จ วินสฺสนฺติ, ตาทิสํ ฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตตฺถ สงฺฆสฺส กติกา น ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ เยหิ ปน รุกฺขพีชานิ โรเปตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ปฏิชคฺคิตา, เตปิ ทสมภาคํ ทตฺวา โรปเกเหว ปริภุญฺชิตพฺพานิฯ เตหีติ ชคฺคิเตหิฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิหาเรฯ มูเลติอาทิกาเล, ปุพฺเพติ อตฺโถฯ ทีฆา กติกาติ อปริจฺฉินฺนกาลา ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กติกาฯ นิกฺกุกฺกุจฺเจนาติ ‘‘อภาชิตมิท’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ ขียนมตฺตเมว ตนฺติ เตน ขียเนน พหุํ ขาทนฺตานํ โทโส นตฺถิ อตฺตโน ปริโภคปฺปมาณสฺเสว คหิตตฺตา, ขียนฺเตปิ อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

คณฺหถาติ น วตฺตพฺพาติ ตถา วุตฺเต เตเนว ภิกฺขุนา ทินฺนํ วิย มญฺเญยฺยุํฯ ตํ นิสฺสาย มิจฺฉาชีวสมฺภโว โหตีติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อนุวิจริตฺวา’’ติอาทิฯ อุปฑฺฒภาโคติ เอกสฺส ภิกฺขุโน ปฏิวีสโต อุปฑฺฒภาโค, เทนฺเตน จ ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ สงฺโฆ อนุญฺญาสี’’ติ เอวํ อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา ยถา เต สงฺเฆ เอว ปสีทนฺติ, เอวํ วตฺวา ทาตพฺพํฯ อปจฺจาสีสนฺเตนาติ คิลานคมิกิสฺสราทีนํ อนุญฺญาตปุคฺคลานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ เทนฺเตน อปจฺจาสีสนฺเตเนว ทาตพฺพํฯ อนนุญฺญาตปุคฺคลานํ ปน อปจฺจาสีสนฺเตนปิ ทาตุํ น วฏฺฏตีติฯ สงฺฆิกเมว ยถากติกาย ทาเปตพฺพํฯ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ ปจฺจยทายกาทโย สยเมว วิสฺสาเสน คณฺหนฺติ, น วาเรตพฺพา, ‘‘ลทฺธกปฺปิย’’นฺติ ตุณฺหี ภวิตพฺพํฯ

ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ ‘‘กุทฺโธ หิ โส รุกฺเขปิ ฉินฺเทยฺยา’’ติอาทินา ตุณฺหีภาเว การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว, เตหิ กตอนตฺถาภาเวปิ การุญฺเญน ตุณฺหี ภวิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘คณฺหถา’’ติอาทิ ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ

ครุภณฺฑตฺตา…เป.… น ทาตพฺพนฺติ ชีวรุกฺขานํ อารามฏฺฐานิยตฺตา ทารูนญฺจ เคหสมฺภารานุปคตตฺตา ‘‘สพฺพํ ตฺวเมว คณฺหาติ ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ อกตาวาสํ วา กตฺวาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานํ เสนาสนํ กตฺวาฯ ชคฺคิตกาเลติ ผลวาเร สมฺปตฺเตฯ ชคฺคนกาเลติ ชคฺคิตุํ อารทฺธกาเลฯ

[256] ญตฺติกมฺมฏฺฐานเภเทติ ญตฺติกมฺมสฺส ฐานเภเทฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

กมฺมากมฺมวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

เตตฺติํสติโม ปริจฺเฉโทฯ

34. ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา

เอวํ กมฺมากมฺมวินิจฺฉยกถํ กเถตฺวา อิทานิ ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถํ กเถตุํ ‘‘อิทานิ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปกาเรน กิณฺณาติ ปกิณฺณา, ทิวาเสยฺยาติ กถา วิย วิสุํ วิสุํ อปฺปวตฺติตฺวา เอกสฺมิํเยว ปริจฺเฉเท กรณวเสน ปวตฺตา คณโภชนกถาทโยฯ ปกิณฺณกา สกตฺเถ ก-ปจฺจยวเสนฯ

ตตฺรายํ ปกิณฺณกมาติกา –

คณโภชนกถา จ, ปรมฺปรา จ โภชนา;

อนาปุจฺฉา ปํสุกูลํ, ตโต อจฺฉินฺนจีวรํฯ

ปฏิภานจิตฺตํ วิปฺป-กตโภชนเมว จ;

อุทฺทิสนฺตุทฺทิสาเปนฺตา, ติวสฺสนฺตริกา ตถาฯ