4. วิญฺญตฺติวินิจฺฉยกถา

[21] เอวํ เภสชฺชาทิวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ วิญฺญตฺติวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘วิญฺญตฺตีติ ยาจนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาปนา วิญฺญตฺติ, ‘‘อิมินา โน อตฺโถ’’ติ วิญฺญาปนา, ยาจนาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วิญฺญตฺตีติ ยาจนา’’ติฯ ตตฺร วิญฺญตฺติยํ อยํ มยา วกฺขมาโน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ มูลจฺเฉชฺชายาติ (วิ. วิ. ฏี. 1.342) ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโน เอว สนฺตกกรณวเสนฯ เอวํ ยาจโต อญฺญาตกวิญฺญตฺติทุกฺกฏญฺเจว ทาสปฏิคฺคหทุกฺกฏญฺจ โหติ ‘‘ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต (ที. นิ. 1.10, 194) โหตี’’ติ วจนํ นิสฺสาย อฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ ญาตกปวาริตฏฺฐานโต ปน ทาสํ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจนฺตสฺส สาทิยนวเสเนว ทุกฺกฏํฯ สกกมฺมนฺติ ปาณวธกมฺมํฯ อิทญฺจ ปาณาติปาตโทสปริหาราย วุตฺตํ, น วิญฺญตฺติปริหารายฯ อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาติ สามีจิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, สุทฺธจิตฺเตน ปน หตฺถกมฺมํ ยาจนฺตสฺส อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ ยทิจฺฉกํ การาเปตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘หตฺถกมฺมํ ยาจามิ, เทถา’’ติอาทินา อยาจิตฺวาปิ วฏฺฏติ, สกิจฺจปสุตมฺปิ เอวํ การาเปนฺตสฺส วิญฺญตฺติ นตฺถิ เอว, สามีจิทสฺสนตฺถํ ปน วิภชิตฺวา วุตฺตํฯ

สพฺพกปฺปิยภาวทีปนตฺถนฺติ สพฺพโส กปฺปิยภาวทสฺสนตฺถํฯ มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘มูลํ ทสฺสามา’’ติ ปฐมํ วุตฺตตฺตา วิญฺญตฺติ วา ‘‘มูล’’นฺติ วจนสฺส กปฺปิยากปฺปิยวตฺถุสามญฺญวจนตฺตา อกปฺปิยวจนํ วา นิฏฺฐิตภติกิจฺจานํ ทาปนโต อกปฺปิยวตฺถุสาทิยนํ วา น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ มูลจฺเฉชฺชาย วาติ อิทํ อิธ ถมฺภาทีนํ ทาสิทาสาทิภาวาภาวโต วุตฺตํฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตํ, อสฺสามิกนฺติ อตฺโถฯ

[22] น เกวลญฺจ…เป.… จีวราทีนิ การาเปตุกาเมนาติอาทีสุ จีวรํ การาเปตุกามสฺส อญฺญาตกอปฺปวาริตตนฺตวาเยหิ หตฺถกมฺมยาจนวเสน วายาปเน วิญฺญตฺติปจฺจยา ทุกฺกฏาภาเวปิ จีวรวายาปนสิกฺขาปเทน ยถารหํ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ อกปฺปิยกหาปณาทิ น ทาตพฺพนฺติ กปฺปิยมุเขน ลทฺธมฺปิ ตตฺถ กมฺมกรณตฺถาย อิมสฺส กหาปณํ เทหีติ วตฺวา ‘‘ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ทาปเน กิญฺจาปิ โทโส น ทิสฺสติ, ตถาปิ อสารุปฺปเมวาติ วทนฺติฯ กตกมฺมตฺถายปิ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายโต ภติํ ทาเปนฺตสฺส นตฺถิ โทโส, สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.342) ปน ‘‘อกปฺปิยกหาปณาทิ น ทาตพฺพนฺติ กิญฺจาปิ อกปฺปิยกหาปณาทิํ อสาทิยนฺเตน กปฺปิยโวหารโต ทาตุํ วฏฺฏติ, ตถาปิ สารุปฺปํ น โหติ, มนุสฺสา จ เอตสฺส สนฺตกํ กิญฺจิ อตฺถีติ วิเหเฐตพฺพํ มญฺญนฺตีติ อกปฺปิยกหาปณาทิทานํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตเถว ปาเจตฺวาติ หตฺถกมฺมวเสเนว ปาเจตฺวาฯ ‘‘กิํ ภนฺเต’’ติ เอตฺตเกปิ ปุจฺฉิเต ยทตฺถาย ปวิฏฺโฐ, ตํ กเถตุํ ลภติ ปุจฺฉิตปญฺหตฺตาฯ

[23] วตฺตนฺติ จาริตฺตํ, อาปตฺติ ปน น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพานีติ สาขาย มกฺขิกพีชเนน ปณฺณาทิเฉเท พีชคามโกปนสฺส เจว ตตฺถ ลคฺครชาทิอปฺปฏิคฺคหิตกสฺส จ ปริหารตฺถาย วุตฺตํ, ตทุภยาสงฺกาย อสติ ตถา อกรเณ โทโส นตฺถิฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.342) ปน ‘‘กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพานีติ สาขาย ลคฺครชสฺมิํ ปตฺเต ปติเตปิ สาขํ ฉินฺทิตฺวา ขาทิตุกามตายปิ สติ สุขปริโภคตฺถํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ นทิยาทีสุ อุทกสฺส อปริคฺคหิตตฺตา ‘‘อาหราติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ เคหโต…เป.… เนว วฏฺฏตีติ ปริคฺคหิตุทกตฺตา วิญฺญตฺติยา ทุกฺกฏํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น อาหฏํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ วจนโต วิญฺญตฺติยา อาปนฺนํ ทุกฺกฏํ เทเสตฺวาปิ ตํ วตฺถุํ ปริภุญฺชนฺตสฺส ปริโภเค ปริโภเค ทุกฺกฏเมว, ปญฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น วฏฺฏติฯ

‘‘อลชฺชีหิ ปน ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา หตฺถกมฺมํ น กาเรตพฺพ’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา อตฺตโน อตฺถาย ยํ กิญฺจิ หตฺถกมฺมํ กาเรตุํ น วฏฺฏติฯ ยํ ปน อลชฺชี นิวาริยมาโนปิ พีชนาทิํ กโรติ, ตตฺถ โทโส นตฺถิ, เจติยกมฺมาทีนิ ปน เตหิ การาเปตุํ วฏฺฏตีติ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. 1.342) วุตฺตํฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.342) ปน ‘‘อลชฺชีหิ…เป.… น กาเรตพฺพนฺติ อิทํ อุตฺตริภงฺคาธิการตฺตา อชฺโฌหรณียํ สนฺธาย วุตฺตํ, พาหิรปริโภเคสุ ปน อลชฺชีหิปิ หตฺถกมฺมํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ ‘‘อลชฺชีหิ สามเณเรหี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. 359) อลชฺชิลกฺขณํ อุกฺกฏฺฐวเสน อุปสมฺปนฺเน ปฏิจฺจ อุปลกฺขณโต วุตฺตนฺติ ตํลกฺขณวิรหิตานํ สามเณราทีนํ ลิงฺคตฺเถนโคตฺรภุปริโยสานานํ ภิกฺขุปฏิญฺญานํ ทุสฺสีลานมฺปิ สาธารณวเสน อลชฺชิลกฺขณํ ยถาฐปิตปฏิปตฺติยา อติฏฺฐนเมวาติ คเหตพฺพํฯ

[24] โคณํ ปน…เป.… อาหราเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วิญฺญตฺติกฺขเณ วิญฺญตฺติปจฺจยา, ปฏิลาภกฺขเณ โคณานํ สาทิยนปจฺจยา จ ทุกฺกฏํฯ โคณญฺหิ อตฺตโน อตฺถาย อวิญฺญตฺติยา ลทฺธมฺปิ สาทิตุํ น วฏฺฏติ ‘‘หตฺถิควาสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) วุตฺตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘ญาตกปวาริตฏฺฐานโตปิ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ เอตฺถ จ วิญฺญตฺติทุกฺกฏาภาเวปิ อกปฺปิยวตฺถุยาจเนปิ ปฏิคฺคหเณปิ ทุกฺกฏเมวฯ รกฺขิตฺวาติ โจราทิอุปทฺทวโต รกฺขิตฺวาฯ ชคฺคิตฺวาติ ติณอนฺนาทีหิ โปเสตฺวาฯ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺตโน อตฺถาย โคสาทิยนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา วุตฺตํฯ

[25] ญาตกปวาริตฏฺฐาเน ปน วฏฺฏตีติ สกฏสฺส สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา มูลจฺเฉชฺชวเสน ยาจิตุํ วฏฺฏติฯ ตาวกาลิกํ วฏฺฏตีติ อุภยตฺถาปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถติ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. 1.342) วุตฺตํฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.342) ปน ‘‘สกฏํ เทถาติ…เป.… น วฏฺฏตีติ มูลจฺเฉชฺชวเสน สกฏํ เทถาติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ ตาวกาลิกํ วฏฺฏตีติ ตาวกาลิกํ กตฺวา สพฺพตฺถ ยาจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ วาสิอาทีนิ ปุคฺคลิกานิปิ วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘เอส นโย วาสี’’ติอาทิฯ วลฺลิอาทีสุ จ ปรปริคฺคหิเตสุ เอส นโยติ โยเชตพฺพํฯ ครุภณฺฑปฺปโหนเกสุเยวาติ อิทํ วิญฺญตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, อทินฺนาทาเน ปน ติณสลากํ อุปาทาย ปรปริคฺคหิตํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อวหาโร เอว, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ วลฺลิอาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปาฬิอาคตานํ เวฬุมุญฺชปพฺพชติณมตฺติกานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ตตฺถ จ ยสฺมิํ ปเทเส หริตาลชาติหิงฺคุลิกาทิ อปฺปกมฺปิ มหคฺฆํ โหติ, ตตฺถ ตํ ตาลปกฺกปฺปมาณโต อูนมฺปิ ครุภณฺฑเมว, วิญฺญาเปตุญฺจ น วฏฺฏติฯ

[26] สาติ วิญฺญตฺติฯ ปริกถาทีสุ ‘‘เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติอาทินา ปริยาเยน กถนํ ปริกถา นามฯ อุชุกเมว อกเถตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ กิํ ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทินา อธิปฺปาโย ยถา วิภูโต โหติ, เอวํ กถนํ โอภาโส นามฯ เสนาสนาทิอตฺถํ ภูมิปริกมฺมาทิกรณวเสน ปจฺจยุปฺปาทาย นิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตกมฺมํ นามฯ ตีสุ ปจฺจเยสุ วิญฺญตฺติอาทโย ทสฺสิตา, คิลานปจฺจเย ปน กถนฺติ อาห ‘‘คิลานปจฺจเย ปนา’’ติอาทิฯ ตถา อุปฺปนฺนํ ปน เภสชฺชํ โรเค วูปสนฺเต ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? ตตฺถ วินยธรา ‘‘ภควตา โรคสีเสน ปริโภคสฺส ทฺวารํ ทินฺนํ, ตสฺมา อโรคกาเลปิ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, อาปตฺติ น โหตี’’ติ วทนฺติ, สุตฺตนฺติกา ปน ‘‘กิญฺจาปิ อาปตฺติ น โหติ, อาชีวํ ปน โกเปติ, ตสฺมา สลฺเลขปฏิปตฺติยํ ฐิตสฺส น วฏฺฏติ, สลฺเลขํ โกเปตี’’ติ วทนฺตีติฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

วิญฺญตฺติวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5. กุลสงฺคหวินิจฺฉยกถา

[27] เอวํ วิญฺญตฺติวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ กุลสงฺคหวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘กุลสงฺคโห’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สงฺคณฺหนํ สงฺคโห, กุลานํ สงฺคโห กุลสงฺคโห, ปจฺจยทายกาทีนํ คิหีนํ อนุคฺคหกรณํฯ อนุคฺคหตฺโถ เหตฺถ สงฺคห-สทฺโท ยถา ‘‘ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห’’ติ (ขุ. ปา. 5.6; สุ. นิ. 265)ฯ

[28] ตตฺถ โกฏฺฏนนฺติ สยํ ฉินฺทนํฯ โกฏฺฏาปนนฺติ ‘‘อิมํ ฉินฺทา’’ติ อญฺเญสํ เฉทาปนํฯ อาฬิยา พนฺธนนฺติ ยถา คจฺฉมูเล อุทกํ สนฺติฏฺฐติ, ตถา สมนฺตโต พนฺธนํฯ อุทกสฺสาติ อกปฺปิยอุทกสฺส ‘‘กปฺปิยอุทกสิญฺจน’’นฺติ วิสุํ วกฺขมานตฺตา, ตญฺจ อารามาทิอตฺถํ โรปเน อกปฺปิยโวหาเรสุปิ กปฺปิยโวหาเรสุปิ กปฺปิยอุทกสิญฺจนาทิ วฏฺฏตีติ วกฺขมานตฺตา อิธาปิ วิภาคํ กตฺวา กปฺปิยอุทกสิญฺจนาทิ วิสุํ ทสฺสิตํฯ เอตฺถ จ กตมํ อกปฺปิยอุทกํ, กตมํ ปน กปฺปิยอุทกนฺติ? สปฺปาณกํ อกปฺปิยอุทกํ, อปฺปาณกํ กปฺปิยอุทกนฺติฯ กถํ วิญฺญายตีติ เจ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ติณํ วา มตฺติกํ วา สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา ปาจิตฺติย’’นฺติ วจนโตฯ ยถา โกฏฺฏนขณนาทิกายิกกิริยาปิ อกปฺปิยโวหาเร สงฺคหิตา, เอวํ มาติกาอุชุกรณาทิกปฺปิยโวหาเรปีติ อาห ‘‘สุกฺขมาติกาย อุชุกรณ’’นฺติฯ หตฺถปาทมุขโธวนนหอาโนทกสิญฺจนนฺติ อิมินาปิ ปการนฺตเรน กปฺปิยอุทกสิญฺจนเมว ทสฺเสติฯ อกปฺปิยโวหาเร โกฏฺฏนขณนาทิวเสน สยํ กรณสฺสปิ กถํ สงฺคโหติ? อกปฺปิยนฺติ โวหริยตีติ อกปฺปิยโวหาโรติ อกปฺปิยภูตํ กรณการาปนาทิ สพฺพเมว สงฺคหิตํ, น ปน อกปฺปิยวจนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กปฺปิยโวหาเรปิ เอเสว นโยฯ สุกฺขมาติกาย อุชุกรณนฺติ อิมินา ปุราณปณฺณาทีนํ หรณมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กุทาลาทีนิ ภูมิยํ ฐเปตฺวา ฐานโต หตฺเถน คเหตฺวา ฐานเมว ปากฏตรนฺติ ‘‘โอภาโส’’ติ วุตฺตํฯ

[29] มหาปจฺจริวาทํ ปติฏฺฐาเปตุกาโม ปจฺฉา วทติฯ