อคฺฆสโมธานปริวาสกถา

[244] อคฺเฆน อคฺฆวเสน อรหวเสน สโมธานํ อคฺฆสโมธานํ, อาปนฺนาสุ สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ ยา อาปตฺติโย จิรตรปฺปฏิจฺฉนฺนาโย, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสน อวเสสานํ อูนตรปฺปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ ปริวาโส ทียติ, อยํ วุจฺจติ อคฺฆสโมธาโน ฯ สตํ อาปตฺติโยติ กายสํสคฺคาทิวเสน เอกทิวเส อาปนฺนา สตํ อาปตฺติโยฯ ทสสตนฺติ สหสฺสอาปตฺติโยฯ รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานาติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘อคฺฆสโมธาโน นาม สภาควตฺถุกาโย สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปนฺนสฺส พหุรตฺติํ ปฏิจฺฉาทิตาปตฺติยํ นิกฺขิปิตฺวา ทาตพฺโพ, อิตโร นานาวตฺถุกานํ วเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโส’’ติ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺคฺค 102) วุตฺตํฯ

อคฺฆสโมธานปริวาสกถา นิฏฺฐิตาฯ

[246] ลิงฺคปริวตฺตนกกถายํ ยทิ กสฺสจิ ภิกฺขุโน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุ ภเวยฺย, กิํ เตน ปุน อุปชฺฌา คเหตพฺพา, ปุน อุปสมฺปทา กาตพฺพา, กิํ ภิกฺขูปสมฺปทาโต ปฏฺฐาย วสฺสคณนา กาตพฺพา, อุทาหุ อิโต ปฏฺฐายาติ ปุจฺฉาย สติ ตํ ปริหริตุมาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ เอวํ สนฺเต สา ภิกฺขุนี ภิกฺขูนํ มชฺเฌเยว วสิตพฺพํ ภเวยฺยาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อปฺปติรูป’’นฺติอาทิฯ เอวํ สนฺเต ภิกฺขุภูตกาเล อาปชฺชิตาปตฺติโย กถํ กาตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยา เทสนาคามินิโย วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ สาธารณาติ สญฺจริตฺตาทโยฯ อสาธารณาติ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทโยฯ โหตุ ภควโต อนุญฺญาตวเสน ลิงฺเค ปริวตฺเต อสาธารณาปตฺตีหิ วุฏฺฐิตภาโว, ปุน ปกติลิงฺเค อุปฺปนฺเน ปุน อาปตฺติ สิยาติ อาสงฺกํ ปริหริตุํ ‘‘ปุน ปกติลิงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา สาเธตุํ ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ ปฐมปาราชิกวณฺณนาย ฏีกาสุ (สารตฺถ. ฏี. 2.69; วชิร. ฏี. ปาราชิก 69) วุตฺตนเยเนว ทฏฺฐพฺโพ, อิธ ปน ครุกาปตฺติวุฏฺฐานกถาภูตตฺตา สาเยว กถา วุจฺจเตฯ

[247] ตตฺถ ภิกฺขุนีหิ สาธารณาย ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยาติ สญฺจริตฺตาทิอาปตฺติยา, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ ปริวสนฺตสฺสาติ อนาทเร สามิวจนํฯ ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพํ, น ปุน ปริวาโส ทาตพฺโพ ภิกฺขุนิภาเว อปริวาสารหตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ มานตฺตํ จรนฺตสฺสาติ อนาทเรเยว สามิวจนํ, ฉารตฺตมานตฺเต อาจิณฺเณเยว ปริวตฺตติ, ปุน ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติฯ เตน วกฺขติ ‘‘สเจ จิณฺณมานตฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อกุสลวิปาเก ปริกฺขีเณติ ปุริสินฺทฺริยสฺส อนฺตรธานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิตฺถินฺทฺริยปติฏฺฐานํ ปน กุสลวิปากเมวฯ วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถายํ ‘‘อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปฏิลพฺภตี’’ติฯ ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพํ, น ปริวาโส ทาตพฺโพ, น วา ปกฺขมานตฺตํ ทาตพฺพํฯ

‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติ วตฺวา ตํ วิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ ปริวาสทานํ นตฺถิ, ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพํฯ กสฺมา? ภิกฺขุนิกาเล ปฏิจฺฉนฺนตฺตาฯ ภิกฺขุกาเล ฉนฺนาเยว หิ อาปตฺติ ปริวาสารหา โหติ, โน ภิกฺขุนิกาเลติ อยเมตาสํ วิเสโสฯ ปกฺขมานตฺตํ จรนฺติยาติ อนาทเร สามิวจนํ, ปกฺขมานตฺเต อาจิณฺเณเยวาติ อตฺโถฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘จิณฺณมานตฺตายา’’ติอาทิฯ ฉารตฺตํ มานตฺตํ จรนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ

ปริวาสวินิจฺฉยกถา

อิทานิ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ ยสฺมา สาวเสสครุกาปตฺติ โหติ สเตกิจฺฉา, ตสฺมา ยถา นาม โรคาตุโร ปุคฺคโล กิญฺจิ อตฺตโน หิตสุขการณํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตเมนํ การุณิโก ติกิจฺฉโก กรุณาสญฺโจทิโต ติกิจฺฉํ กตฺวา เคลญฺญโต วุฏฺฐาเปตฺวา หิตสุขํ ชเนติ, เอวํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติสมงฺคี ปุคฺคโล อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกภาวโต สคฺคโมกฺขมคฺคํ โสเธตุํ น สกฺโกติ, ตเมนํ มหาการุณิโก ภควา มหากรุณาย สญฺโจทิตมานโส อเนเกหิ นเยหิ อาปตฺติโต วุฏฺฐานํ กตฺวา สคฺคโมกฺขสุเข ปติฏฺฐเปติ, ภควโต อธิปฺปายญฺญุโน อฏฺฐกถาจริยาปิ อเนเกหิ การเณหิ ภควโต วจนสฺส อตฺถํ ปกาเสตฺวา วิสุทฺธกามานํ นยํ เทนฺติ, ตถา ฏีกาจริยาทโยปิฯ เอวํ ทินฺเน ปน นเย โยนิโส มนสิ กาตุํ สกฺโกนฺตา ปณฺฑิตา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺติ, อสกฺโกนฺตา อญฺญถา อตฺถํ คเหตฺวา น ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺติ, เตสํ ทิฏฺฐานุคติํ อนุคจฺฉนฺตา สิสฺสาทโยปิ ตเถว กโรนฺติ, ตสฺมา ภควโต วจนญฺจ ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทิตฺวา อฏฺฐกถาฏีกาทิวจนญฺจ สมฺมา ตุลยิตฺวา ตถโต ภควโต อธิปฺปายํ ญตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชนฺเตหิ ครุกาปตฺติโต วุฏฺฐหนตฺถํ โยโค กรณีโยฯ

ตสฺมา ยทา ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ วินยธรสฺส สนฺติกํ ‘‘ครุกาปตฺติวุฏฺฐานํ กริสฺสามา’’ติ, ตทา วินยธเรน ‘‘ตฺวํ กตราปตฺติํ อาปนฺโน’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ ‘‘สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘กตรสงฺฆาทิเสส’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมํ นามา’’ติ วุตฺเต สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยํ โมเจตุกามเจตนา, อุปกฺกโม, มุจฺจนนฺติ ตีณิ องฺคานิฯ กายสํสคฺเค มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสญฺญิตา, กายสํสคฺคราโค, เตน ราเคน วายาโม, หตฺถคฺคาหาทิสมาปชฺชนนฺติ ปญฺจ องฺคานิฯ ทุฏฺฐุลฺลวาจายํ มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสญฺญิตา, ทุฏฺฐุลฺลวาจสฺสาทราโค, เตน ราเคน โอภาสนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ ปญฺจ องฺคานิฯ อตฺตกาเม มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสญฺญิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน ราเคน วณฺณภณนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ ปญฺจ องฺคานิฯ