2. ปริกฺขารวินิจฺฉยกถา

[6] เอวํ ทิวาเสยฺยวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ ปริกฺขารวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘ปริกฺขาโรติ สมณปริกฺขาโร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิวาเสยฺยวินิจฺฉยกถาย อาทิมฺหิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา ตตฺถ เตสุ มาติกาปเทสุ สมภินิวิฏฺฐสฺส ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ ปทสฺส ‘‘สมณปริกฺขาโร’’ติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ โยชนา, เอส นโย อิโต ปเรปิฯ สมณปริกฺขาโร วุตฺโต, น คิหิปริกฺขาโรติ อธิปฺปาโยฯ ปริสมนฺตโต กริยเตติ ปริกฺขาโร, ฉตฺตาทิโกฯ ตตฺราติ สมณปริกฺขาเรฯ กปฺปตีติ กปฺปิโย, น กปฺปิโย อกปฺปิโย, กปฺปิโย จ อกปฺปิโย จ กปฺปิยากปฺปิโย, สมาหารทฺวนฺเทปิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตาฯ กปฺปิยากปฺปิโย จ โส ปริกฺขาโร เจติ ตถา, ตสฺส วินิจฺฉโย กปฺปิยากปฺปิยปริกฺขารวินิจฺฉโยฯ

เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตนฺติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํฯ สพฺพมฺปิ หิ ฉตฺตํ ตถากริยมานํ น วฏฺฏติฯ เตเนวาห วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 85) ‘‘สพฺพปริกฺขาเรสุ วณฺณมฏฺฐวิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทีเปนฺเตน น วฏฺฏตีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ น วณฺณมฏฺฐตฺถายาติ อิมินา ถิรกรณตฺถํ เอกวณฺณสุตฺเตน วินนฺธิยมานํ ยทิ วณฺณมฏฺฐํ โหติ, ตตฺถ น โทโสติ ทสฺเสติฯ อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขนฯ ยทิ น วฏฺฏติ, ตาทิสํ ฉตฺตทณฺฑํ ลภิตฺวา กิํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ฆฏกํ วา’’ติอาทิฯ สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเฐตพฺโพติ ยถา เลขา น ปญฺญายติ, ตถา เวเฐตพฺโพฯ ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล, ฉตฺตทณฺฑสฺส เหฏฺฐิมโกฏิยนฺติ อตฺโถฯ ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตสฺส อนฺโต ขุทฺทกมณฺฑลํ, ฉตฺตปญฺชเร มณฺฑลากาเรน พทฺธทณฺฑวลยํ วาฯ อุกฺกิริตฺวาติ นินฺนํ, อุนฺนตํ วา กตฺวา อุฏฺฐาเปตฺวาฯ สา วฏฺฏตีติ สา เลขา รชฺชุเกหิ พนฺธนฺตุ วา มา วา, พนฺธิตุํ ยุตฺตฏฺฐานตฺตา วฏฺฏติฯ เตน วุตฺตํ อาจริยพุทฺธทตฺตมหาเถเรน –

‘‘ฉตฺตํ ปณฺณมยํ กิญฺจิ, พหิ อนฺโต จ สพฺพโส;

ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏติฯ

‘‘ฉินฺทิตุํ อฑฺฒจนฺทํ วา, ปณฺเณ มกรทนฺตกํ;

ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, เลขา ทณฺเฑ น วฏฺฏติฯ

‘‘สิพฺพิตุํ เอกวณฺเณน, ฉตฺตํ สุตฺเตน วฏฺฏติ;

ถิรตฺถํ ปญฺจวณฺเณน, ปญฺชรํ วา วินนฺธิตุํฯ

‘‘ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, เลขา วา ปน เกวลา;

ฉินฺทิตฺวา วาปิ ฆํสิตฺวา, ธาเรตุํ ปน วฏฺฏติฯ

‘‘อหิจฺฉตฺตกสณฺฐานํ , ทณฺฑพุนฺทมฺหิ วฏฺฏติ;

อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา, พนฺธนตฺถาย วฏฺฏตี’’ติฯ

ตสฺส วณฺณนายมฺปิ ฉตฺตํ ปณฺณมยํ กิญฺจีติ ตาลปณฺณาทิปณฺณจฺฉทนํ ยํ กิญฺจิ ฉตฺตํฯ พหีติ อุปริฯ อนฺโตติ เหฏฺฐาฯ สิพฺพิตุนฺติ รูปํ ทสฺเสตฺวา สูจิกมฺมํ กาตุํฯ ปณฺเณติ ฉทนปณฺเณฯ อฑฺฒจนฺทนฺติ อฑฺฒจนฺทาการํฯ มกรทนฺตกนฺติ มกรทนฺตาการํ, ยํ ‘‘คิริกูฏ’’นฺติ วุจฺจติฯ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ มุขวฏฺฏิยา นาเมตฺวา พทฺธปณฺณโกฏิยา วา มตฺถกมณฺฑลโกฏิยา วา คิริกูฏาทิํ กโรนฺติ, อิมินา ตํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑฯ ฆฏกนฺติ ฆฏากาโรฯ วาฬรูปํ วาติ พฺยคฺฆาทิวาฬานํ รูปกํ วาฯ เลขาติ อุกฺกิริตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา จิตฺตกมฺมวเสน วา กตราชิฯ ปญฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ อนฺตเร นีลาทิเอกวณฺเณน สุตฺเตน ถิรตฺถํ ฉตฺตํ อนฺโต จ พหิ จ สิพฺพิตุํ วา ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปญฺชรํ ถิรตฺถํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ปญฺจวณฺณานํ เอกวณฺเณน ถิรตฺถนฺติ อิมินา อเนกวณฺเณหิ สุตฺเตหิ วณฺณมฏฺฐตฺถาย สิพฺพิตุญฺจ วินนฺธิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปญฺจวณฺเณนา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, ตสฺส เอกวณฺเณน ปญฺจวณฺเณน วา สุตฺเตน ถิรตฺถํ สิพฺพิตุํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนา กาตพฺพา โหติฯ

เอตฺถ จ เหฏฺฐา วุตฺเตน ‘‘ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏตี’’ติ ปาเฐน จ ‘‘เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตํ อนฺโต วา พหิ วา ปญฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺเพตฺวา วณฺณมฏฺฐํ กโรนฺติ, ตํ น วฏฺฏติ, เอกวณฺเณ ปน นีเลน วา ปีตเกน วา เยน เกนจิ สุตฺเตน อนฺโต วา พหิ วา สิพฺพิตุํ, ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปญฺชรํ วา วินนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ตญฺจ โข ถิรกรณตฺถํ, น วณฺณมฏฺฐตฺถายา’’ติ อฏฺฐกถาปาเฐน จ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา โส น คเหตพฺโพฯ

เลขา วา ปน เกวลาติ ยถาวุตฺตปฺปการา สกลา เลขา วาฯ ฉินฺทิตฺวาติ อุกฺกิริตฺวา กตํ ฉินฺทิตฺวาฯ ฆํสิตฺวาติ จิตฺตกมฺมาทิวเสน กตํ ฆํสิตฺวาฯ ทณฺฑพุนฺทมฺหีติ ฉตฺตทณฺฑสฺส ปญฺชเร คาหณตฺถาย ผาลิตพุนฺทมฺหิ, มูเลติ อตฺโถฯ อยเมตฺถ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตนโยฯ ขุทฺทสิกฺขาคณฺฐิปเท ปน ‘‘ฉตฺตปิณฺฑิยา มูเล’’ติ วุตฺตํฯ อหิจฺฉตฺตกสณฺฐานนฺติ ผุลฺลอหิจฺฉตฺตกาการํฯ รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมิํ พนฺธนฏฺฐาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวาติ วลยํ วิย อุปฏฺฐาเปตฺวาฯ พนฺธนตฺถายาติ วาเตน ยถา น จลติ, เอวํ รชฺชูหิ ทณฺเฑ ปญฺชรสฺส พนฺธนตฺถายฯ อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ยถา วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมิํ พนฺธนฏฺฐาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา เลขํ ฐเปนฺติ, สา วฏฺฏตีติฯ สเจปิ น พนฺธติ, พนฺธนารหฏฺฐานตฺตา วลยํ อุกฺกิริตฺวา วฏฺฏตีติ คณฺฐิปเท วตฺตนฺตีติ อาคตํ, ตสฺมา ปกฺขรเณสุ อาคตนเยเนว ฉตฺเต ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติฯ

[7] จีวเร ปน นานาสุตฺตเกหีติ (สารตฺถ. ฏี. 2.85; วิ. วิ. ฏี. 1.85) นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิฯ อิทญฺจ ตถา กโรนฺตานํ วเสน วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนปิ น วฏฺฏติเยวฯ ‘‘ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปฏฺฏมุเขติ ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺฐานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเตฯ อนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เวณีติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํฯ สงฺขลิกนฺติ ทฺวิคุณสงฺขลิกากาเรน สิพฺพนํ, พิฬาลสงฺขลิกากาเรน สิพฺพนํ วาฯ เวณิํ วา สงฺขลิกํ วา กโรนฺตีติ กรณกิริยาย สมฺพนฺโธฯ อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺฐานํ , ยํ ‘‘อคฺฆิยตฺถมฺโภ’’ติ วทนฺติฯ คยา นาม มูเล ตนุกํ อคฺเค มหนฺตํ กตฺวา คทากาเรน สิพฺพนํฯ มุคฺคโร นาม มูเล จ อคฺเค จ เอกสทิสํ กตฺวา มุคฺครากาเรน สิพฺพนํฯ

กกฺกฏกฺขีนิ อุกฺกิรนฺตีติ คณฺฐิกปฏฺฏปาสกปฏฺฏานํ อนฺเต ปาฬิพทฺธํ กตฺวา กกฺกฏกานํ อกฺขิสณฺฐานํ ปฏฺฐเปนฺติ, กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ โกฏิโย’’ติ ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํฯ กถํ ปน ตา ปิฬกา ทุวิญฺเญยฺยรูปา กาตพฺพาติ? โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ อนฺเตสุ เอกวารํ คณฺฐิกกรเณน วา ปุน นิวตฺเตตฺวา สิพฺพเนน วา ทุวิญฺเญยฺยสภาวํ กตฺวา สุตฺตโกฏิโย รสฺสํ กตฺวา ฉินฺทิตพฺพาฯ ธมฺมสิริตฺเถเรน ปน ‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกา, ทุวิญฺเญยฺยาว กปฺปเร’’ติ วุตฺตํ, ตถา อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนปิ ‘‘สุตฺตา จ ปิฬกา ตตฺถ, ทุวิญฺเญยฺยาว ทีปิตา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เตสํ มเตน โกณสุตฺตา จ ปิฬกา จ โกณสุตฺตปิฬกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิมติวิโนทนิยมฺปิ (วิ. วิ. ฏี. 1.85) โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ พหิ นิคฺคตสุตฺตานํ ปิฬกากาเรน ฐปิตโกฏิโยติ เกจิ วทนฺติ, เต ปิฬเก ฉินฺทิตฺวา ทุวิญฺเญยฺยา กาตพฺพาติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ เกจิ ปน ‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกา จาติ ทฺเวเยวา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน คณฺฐิกปาสกปฏฺฏานํ โกณโต โกณํ นีหฏสุตฺตา โกณสุตฺตา นามฯ สมนฺตโต ปน ปริยนฺเตน คตา จตุรสฺสสุตฺตา ปิฬกา นามฯ ตํ ทุวิธมฺปิ เกจิ จีวรโต วิสุํ ปญฺญานตฺถาย วิการยุตฺตํ กโรนฺติ, ตํ นิเสธาย ‘‘ทุวิญฺเญยฺยรูปา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา อจกฺขุโคจรภาเวน สิพฺพนตฺถาย ตถาสิพฺพนสฺส อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ยถา ปกติจีวรโต วิกาโร น ปญฺญายติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ รชนกมฺมโต ปุพฺเพ ปญฺญายมาโนปิ วิเสโส จีวเร รตฺเต เอกวณฺณโต น ปญฺญายตีติ อาห ‘‘จีวเร รตฺเต’’ติฯ

[8] มณินาติ นีลมณิอาทิปาสาเณน, อํสพทฺธกกายพนฺธนาทิกํ อจีวรตฺตา สงฺขาทีหิ ฆํสิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ กณฺณสุตฺตกนฺติ จีวรสฺส ทีฆโต ติริยญฺจ สิพฺพิตานํ จตูสุ กณฺเณสุ โกเณสุ จ นิกฺขนฺตานํ สุตฺตสีสานเมตํ นามํ, ตํ ฉินฺทิตฺวาว ปารุปิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพ’’นฺติฯ ภควตา อนุญฺญาตํ เอกํ กณฺณสุตฺตมฺปิ อตฺถิ, ตํ ปน นาเมน สทิสมฺปิ อิโต อญฺญเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ลคฺคนตฺถายาติ จีวรรชฺชุยํ จีวรพนฺธนตฺถายฯ วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. 1.85) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ

สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.85) ปน ‘‘ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพนฺติ รชนกาเล พนฺธิตพฺพํ, เสสกาเล โมเจตฺวา ฐเปตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ วินยสงฺคหปฺปกรณสฺส โปราณฏีกายมฺปิ อิทเมว คเหตฺวา วุตฺตํ, ตํ ปน จีวรกฺขนฺธเก (มหาว. 344) ‘‘มชฺเฌน ลคฺเคนฺติ, อุภโต คลติ, ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺเณ พนฺธิตุนฺติฯ กณฺโณ ชีรติฯ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’’นฺติ เอวํ อนุญฺญาตจีวรรชฺชุยํ รชิตฺวา ปสาริตจีวรสฺส โอลมฺพกสุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

คณฺฐิเกติ จีวรปารุปนกาเล ปาสเก ลคฺคาปนตฺถํ กเต ทนฺตาทิมเย คณฺฐิเกฯ ปิฬกาติ พินฺทุํ พินฺทุํ กตฺวา อุฏฺฐาเปตพฺพปิฬกาฯ วุตฺตญฺเหตํ วินยวินิจฺฉยปฺปกรเณ –

‘‘นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, มณฺฑนตฺถาย จีวรํ;

สมํ สตปทาทีนํ, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏติฯ

‘‘ปตฺตสฺส ปริยนฺเต วา, ตถา ปตฺตมุเขปิ จ;

เวณิํ สงฺขลิกํ วาปิ, กโรโต โหติ ทุกฺกฏํฯ

‘‘ปฏฺฏมฺปิ คณฺฐิปาสานํ, อฏฺฐโกณาทิกํ วิธิํ;

ตตฺถคฺฆิยคทารูปํ, มุคฺคราทิํ กโรนฺติ จฯ

‘‘ตตฺถ กกฺกฏกกฺขีนิ, อุฏฺฐาเปนฺติ น วฏฺฏติ;

สุตฺตา จ ปิฬกา ตตฺถ, ทุวิญฺเญยฺยาว ทีปิตาฯ

‘‘จตุโกณาว วฏฺฏนฺติ, คณฺฐิปาสกปฏฺฏกา;

กณฺณโกเณสุ สุตฺตานิ, รตฺเต ฉินฺเทยฺย จีวเรฯ

‘‘สูจิกมฺมวิการํ วา, อญฺญํ วา ปน กิญฺจิปิ;

จีวเร ภิกฺขุนา กาตุํ, การาเปตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘โย จ ปกฺขิปติ ภิกฺขุ จีวรํ,

กญฺชิปิฏฺฐขลิอลฺลิกาทิสุ;

วณฺณมฏฺฐมภิปตฺถยํ ปรํ;

ตสฺส นตฺถิ ปน มุตฺติ ทุกฺกฏาฯ

‘‘สูจิหตฺถมลาทีนํ, กรเณ จีวรสฺส จ;

ตถา กิลิฏฺฐกาเล จ, โธวนตฺถํ ตุ วฏฺฏติฯ

‘‘รชเน ปน คนฺธํ วา, เตลํ วา ลาขเมว วา;

กิญฺจิ ปกฺขิปิตุํ ตตฺถ, ภิกฺขุโน น จ วฏฺฏติฯ

‘‘สงฺเขน มณินา วาปิ, อญฺเญนปิ จ เกนจิ;

จีวรํ น จ ฆฏฺเฏยฺย, ฆํสิตพฺพํ น โทณิยาฯ

‘‘จีวรํ โทณิยํ กตฺวา, นาติฆฏฺเฏยฺย มุฏฺฐินา;

รตฺตํ ปหริตุํ กิญฺจิ, หตฺเถเหว จ วฏฺฏติฯ

‘‘คณฺฐิเก ปน เลขา วา, ปิฬกา วา น วฏฺฏติ;

กปฺปพินฺทุวิกาโร วา, ปาฬิกณฺณิกเภทโต’’ติฯ

วินยสารตฺถสนฺทีปนิยมฺปิ สมํ สตปทาทีนนฺติ สตปทาทีหิ สทิสํฯ ตุลฺยตฺเถ กรณวจนปฺปสงฺเค สามิวจนํฯ ปฏฺฏสฺส ปริยนฺเต วาติ อนุวาตสฺส อุภยปริยนฺเต วาฯ

ปฏฺฏมุเขปิ วาติ ทฺวินฺนํ อายามวิตฺถารปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺฐาเน, กณฺเณปิ วา เอกสฺเสว วา ปฏฺฏสฺส อูนปูรณตฺถํ ฆฏิตฏฺฐาเนปิ วา ฯ เวณีติ กุทฺรูสสีสากาเรน สิพฺพนํฯ เกจิ ‘‘วรกสีสากาเรนา’’ติ วทนฺติฯ สงฺขลิกนฺติ พิฬาลทามสทิสสิพฺพนํฯ เกจิ ‘‘สตปทิสทิส’’นฺติ วทนฺติฯ

ปฏฺฏมฺปีติ ปตฺตมฺปิฯ อฏฺฐโกณาทิโก วิธิ ปกาโร เอตสฺสาติ อฏฺฐโกณาทิกวิธิ, ตํฯ อฏฺฐโกณาทิกนฺติ วา คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหิตาคโมฯ ‘‘อฏฺฐโกณาทิกํ วิธิ’’นฺติ เอตํ ‘‘ปฏฺฏ’’นฺติ เอตสฺส สมานาธิกรณวิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วาฯ ‘‘กโรนฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อถ วา ปฏฺฏนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฏฺเฏติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อฏฺฐโกณาทิกนฺติ อุปโยควจนํฯ วิธินฺติ เอตสฺส วิเสสนํฯ อิธ วกฺขมานจตุโกณสณฺฐานโต อญฺญํ อฏฺฐโกณาทิกํ นามฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปฏฺฏทฺวเยฯ อคฺฆิยคทารูปนฺติ อคฺฆิยสณฺฐานญฺเจว คทาสณฺฐานญฺจ สิพฺพนํฯ มุคฺครนฺติ ลคุฬสณฺฐานสิพฺพนํฯ อาทิ-สทฺเทน เจติยาทิสณฺฐานานํ คหณํฯ

ตตฺถาติ ปฏฺฏทฺวเย ตสฺมิํ ฐาเนฯ กกฺกฏกกฺขีนีติ กุฬีรกจฺฉิสทิสานิ สิพฺพนวิการานิฯ อุฏฺฐาเปนฺตีติ กโรนฺติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ คณฺฐิกปาสกปฏฺฏเกฯ สุตฺตาติ โกณโต โกณํ สิพฺพิตสุตฺตา เจว จตุรสฺเส สิพฺพิตสุตฺตา จฯ ปิฬกาติ เตสเมว สุตฺตานํ นิวตฺเตตฺวา สิพฺพิตโกฏิโย จฯ ทุวิญฺเญยฺยาวาติ รชนกาเล ทุวิญฺเญยฺยรูปา อโนฬาริกา ทีปิตา วฏฺฏนฺตีติฯ ยถาห ‘‘โกณสุตฺตปิฬกา จ จีวเร รตฺเต ทุวิญฺเญยฺยรูปา วฏฺฏนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85)ฯ

คณฺฐิกปฏฺฏิกา ปาสปฏฺฏิกาติ โยชนาฯ กณฺณโกเณสุ สุตฺตานีติ จีวรกณฺเณ สุตฺตา เจว ปาสกปฏฺฏานํ โกเณสุ สุตฺตานิ จ อจฺฉินฺทติฯ

เอตฺถ จ จีวเร อายามโต วิตฺถารโต จ สิพฺพิตฺวา อนุวาตโต พหิ นิกฺขมิตสุตฺตํ จีวรํ รชิตฺวา สุกฺขาปนกาเล รชฺชุยา วา จีวรวํเส วา พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ อนุวาเต พนฺธสุตฺตานิ จ กณฺณสุตฺตานิ นามฯ ยถาห ‘‘จีวรสฺส กณฺณสุตฺตกํ น จ วฏฺฏติ, รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพํ, ยํ ปน ‘อนุชานามิ ภิกฺขเว กณฺณสุตฺตก’นฺติ เอวํ อนุญฺญาตํ, ตํ อนุวาเต ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพํ รชนกาเล ลคฺคนตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85)ฯ

สูจิกมฺมวิการํ วาติ จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทิสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ ฐเปนฺติ, เอวรูปํ สูจิกมฺมวิการํ วาฯ อญฺญํ วา ปน กิญฺจิปีติ อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ มาลากมฺมมิคปกฺขิปทาทิกํ สิพฺพนวิการํฯ กาตุนฺติ สยํ กาตุํฯ การาเปตุนฺติ อญฺเญน วา การาเปตุํฯ

โย ภิกฺขุ ปรํ อุตฺตมํ วณฺณมฏฺฐมภิปตฺถยนฺโต กญฺชิกปิฏฺฐขลิอลฺลิกาทีสุ จีวรํ ปกฺขิปติ, ตสฺส ปน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา โมกฺโข น วิชฺชตีติ โยชนาฯ กญฺชิกนฺติ วายนตนฺตมกฺขนํ กญฺชิกสทิสา สุลากญฺชิกํฯ ปิฏฺฐนฺติ ตณฺฑุลปิฏฺฐํฯ ตณฺฑุลปิฏฺเฐหิ ปกฺกา ขลิฯ อลฺลิกาติ นิยฺยาโสฯ อาทิ-สทฺเทน ลาขาทีนํ คหณํฯ จีวรสฺส กรเณ กรณกาเล สมุฏฺฐิตานํ สูจิหตฺถมลาทีนํ กิลิฏฺฐกาเล โธวนตฺถญฺจ กญฺชิกปิฏฺฐขลิอลฺลิกาทีสุ ปกฺขิปติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

ตตฺถาติ เยน กสาเวน จีวรํ รชติ, ตสฺมิํ รชเน จีวรสฺส สุคนฺธภาวตฺถาย คนฺธํ วา อุชฺชลภาวตฺถาย เตลํ วา วณฺณตฺถาย ลาขํ วาฯ กิญฺจีติ เอวรูปํ ยํ กิญฺจิฯ มณินาติ ปาสาเณนฯ อญฺเญนปิ จ เกนจีติ เยน อุชฺชลํ โหติ, เอวรูเปน มุคฺคราทินา อญฺเญนปิ เกนจิ วตฺถุนาฯ โทณิยาติ รชนมฺพเณ น ฆํสิตพฺพํ หตฺเถน คาหาเปตฺวา น คเหตพฺพํฯ

รตฺตํ จีวรํ หตฺเถหิ กิญฺจิ โถกํ ปหริตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ยตฺถ ปกฺกรชนํ ปกฺขิปนฺติ, สา รชนโทณีฯ ตตฺถ อํสพทฺธกกายพนฺธนาทิํ ฆฏฺเฏตุํ วฏฺฏตีติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

คณฺฐิเกติ เวฬุทนฺตวิสาณาทิมยคณฺฐิเกฯ เลขา วาติ วฏฺฏาทิเภทา เลขา วาฯ ปิฬกาติ สาสปพีชสทิสา ขุทฺทกพุพฺพุฬาฯ ปาฬิกณฺณิกเภทโตติ มณิกาวฬิรูปปุปฺผกณฺณิกรูปเภทโตฯ ‘‘กปฺปพินฺทุวิกาโร วา น วฏฺฏตีติ โยชนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตเถว จีวเร ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

[9] ปตฺเต วา ถาลเก วาติอาทีสุ ถาลเกติ ตมฺพาทิมเย ปุคฺคลิเก ติวิเธปิ กปฺปิยถาลเกฯ น วฏฺฏตีติ มณิวณฺณกรณปโยโค น วฏฺฏติ, เตลวณฺณปโยโค ปน วฏฺฏติฯ เตลวณฺโณติ สมณสารุปฺปวณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ, มณิวณฺณํ ปน ปตฺตํ อญฺเญน กตํ ลภิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย ปตฺตฏฺฐปนกมณฺฑเลฯ ‘‘น ภิกฺขเว วิจิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. 253) วุตฺตตฺตา ‘‘ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 253) วุตฺตตฺตา ‘‘มกรทนฺตกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ถาลกสฺส จ ปตฺตสฺส, พหิ อนฺโตปิ วา ปน;

อารคฺเคน กตา เลขา, น จ วฏฺฏติ กาจิปิฯ

‘‘อาโรเปตฺวา ภมํ ปตฺตํ, มชฺชิตฺวา เจ ปจนฺติ จ;

‘มณิวณฺณํ กริสฺสาม’, อิติ กาตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘ปตฺตมณฺฑลเก กิญฺจิ;

ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏติ;

น โทโส โกจิ ตตฺถสฺส;

กาตุํ มกรทนฺตก’’นฺติฯ

วินยสารตฺถสนฺทีปนิยมฺปิ อารคฺเคนาติ อารกณฺฏกคฺเคน, สูจิมุเขน วาฯ กาจิปิ เลขาติ วฏฺฏกโคมุตฺตาทิสณฺฐานา ยา กาจิปิ ราชิฯ ภมํ อาโรเปตฺวาติ ภเม อลฺลียาเปตฺวาฯ ปตฺตมณฺฑลเกติ ปตฺเต ฉวิรกฺขณตฺถาย ติปุสีสาทีหิ กเต ปตฺตสฺส เหฏฺฐา อาธาราทีนํ อุปริ กาตพฺเพ ปตฺตมณฺฑลเกฯ ภิตฺติกมฺมนฺติ นานาการรูปกกมฺมวิจิตฺตํฯ ยถาห ‘‘น, ภิกฺขเว, วิจิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปตฺตมณฺฑเลฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ มกรทนฺตกนฺติ คิริกูฏนฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา เอวํ ปตฺตถาลกาทีสุ ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

ธมกรณ…เป.… เลขา น วฏฺฏตีติ อารคฺเคน ทินฺนเลขา น วฏฺฏติ, ชาติหิงฺคุลิกาทิวณฺเณหิ กตเลขา ปน วฏฺฏติฯ ฉตฺตมุขวฏฺฏิยนฺติ ธมกรณสฺส หตฺเถน คหณตฺถํ กตสฺส ฉตฺตาการสฺส มุขวฏฺฏิยํฯ ‘‘ปริสฺสาวนพนฺธฏฺฐาเน’’ติ เกจิฯ วินยวินิจฺฉเยปิ –

‘‘น ธมฺมกรณจฺฉตฺเต, เลขา กาจิปิ วฏฺฏติ;

กุจฺฉิยํ วา ฐเปตฺวา ตํ, เลขํ ตุ มุขวฏฺฏิย’’นฺติฯ –

วุตฺตํฯ ตฏฺฏีกายํ ปน ‘‘มุขวฏฺฏิยา ยา เลขา ปริสฺสาวนพนฺธนตฺถาย อนุญฺญาตา, ตํ เลขํ ฐเปตฺวา ธมกรณจฺฉตฺเต วา กุจฺฉิยํ วา กาจิ เลขา น วฏฺฏตีติ โยชนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ธมกรเณ ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

[10] กายพนฺธเน ปน กกฺกฏกฺขีนีติ กกฺกฏกสฺส อกฺขิสทิสานิฯ มกรมุขนฺติ มกรมุขสณฺฐานํฯ เทฑฺฑุภสีสนฺติ อุทกสปฺปสีสสทิสสณฺฐานานิฯ อจฺฉีนีติ กุญฺชรจฺฉิสณฺฐานานิฯ เอกเมว วฏฺฏตีติ เอตฺถ เอกรชฺชุกํ ทฺวิคุณติคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, เอกเมว ปน สตวารมฺปิ สรีรํ ปริกฺขิปิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ

‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ พหุรชฺชุกนฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ มุรชสงฺขํ น คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ มุรชญฺหิ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กโรนฺติฯ อิทํ ปน มุรชํ มทฺทวีณสงฺขาตํ ปามงฺคสณฺฐานญฺจ ทสาสุ วฏฺฏติ ‘‘กายพนฺธนสฺส ทสา ชีรนฺติฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มุรชํ มทฺทวีณ’’นฺติ (จูฬว. 278) วุตฺตตฺตาฯ

วิเธติ ทสาปริโยสาเน ถิรภาวาย ทนฺตวิสาณสุตฺตาทีหิ กเต วิเธฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.85) ปน ‘‘กายพนฺธนสฺส ปาสนฺเต ทสามูเล ตสฺส ถิรภาวตฺถํ กตฺตพฺเพ ทนฺตวิสาณาทิมเย วิเธ’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐมงฺคลานิ นาม สงฺโข, จกฺกํ, ปุณฺณกุมฺโภ, คยา, สิรีวจฺโฉ, องฺกุโส, ธชํ, โสวตฺถิกนฺติฯ มจฺฉยุคฬฉตฺตนนฺทิยาวฏฺฏาทิวเสนปิ วทนฺติฯ ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ ทนฺตาทีหิ กตสฺส วิธสฺส อุโภสุ โกฏีสุ กาตพฺพปริจฺเฉทราชิมตฺตํฯ วินยวินิจฺฉยปฺปกรเณปิ –

‘‘สุตฺตํ วา ทิคุณํ กตฺวา, โกฏฺเฏนฺติ จ ตหิํ ตหิํ;

กายพนฺธนโสภตฺถํ, ตํ น วฏฺฏติ ภิกฺขุโนฯ

‘‘ทสามุเข ทฬฺหตฺถาย, ทฺวีสุ อนฺเตสุ วฏฺฏติ;

มาลากมฺมลตากมฺม-จิตฺติกมฺปิ น วฏฺฏติฯ

‘‘อกฺขีนิ ตตฺถ ทสฺเสตฺวา;

โกฏฺฏิเต ปน กา กถาฯ

กกฺกฏกฺขีนิ วา ตตฺถ;

อุฏฺฐาเปตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘ฆฏํ เทฑฺฑุภสีสํ วา, มกรสฺส มุขมฺปิ วา;

วิการรูปํ ยํ กิญฺจิ, น วฏฺฏติ ทสามุเขฯ

‘‘อุชุกํ มจฺฉกณฺฏํ วา, มฏฺฐํ วา ปน ปฏฺฏิกํ;

ขชฺชูริปตฺตกาการํ, กตฺวา วฏฺฏติ โกฏฺฏิตํฯ

‘‘ปฏฺฏิกา สูกรนฺตนฺติ, ทุวิธํ กายพนฺธนํ;

รชฺชุกา ทุสฺสปฏฺฏาทิ, สพฺพํ ตสฺสานุโลมิกํฯ

‘‘มุรชํ มทฺทวีณญฺจ, เทฑฺฑุภญฺจ กลาพุกํ;

รชฺชุโย จ น วฏฺฏนฺติ, ปุริมา ทฺเวทสา สิยุํฯ

‘‘ทสา ปามงฺคสณฺฐานา, นิทฺทิฏฺฐา กายพนฺธเน;

เอกา ทฺวิติจตสฺโส วา, วฏฺฏนฺติ น ตโต ปรํฯ

‘‘เอกรชฺชุมยํ วุตฺตํ, มุนินา กายพนฺธนํ;

ตญฺจ ปามงฺคสณฺฐานํ, เอกมฺปิ จ น วฏฺฏติฯ

‘‘รชฺชุเก เอกโต กตฺวา, พหู เอกาย รชฺชุยา;

นิรนฺตรญฺหิ เวเฐตฺวา, กตํ วฏฺฏติ พนฺธิตุํฯ

‘‘ทนฺตกฏฺฐวิสาณฏฺฐิ-โลหเวฬุนฬพฺภวา;

ชตุสงฺขมยา สุตฺต-ผลชา วิธกา มตาฯ

‘‘กายพนฺธนวิเธปิ , วิกาโร น จ วฏฺฏติ;

ตตฺถ ตตฺถ ปริจฺเฉท-เลขามตฺตํ ตุ วฏฺฏตี’’ติฯ –

วุตฺตํฯ

วินยสารตฺถสนฺทีปนิยมฺปิ ตหิํ ตหินฺติ ปฏฺฏิกาย ตตฺถ ตตฺถฯ ตนฺติ ตถาโกฏฺฏิตทิคุณสุตฺตกายพนฺธนํฯ อนฺเตสุ ทฬฺหตฺถาย ทสามุเข ทิคุณํ กตฺวา โกฏฺเฏนฺติ, วฏฺฏตีติ โยชนาฯ จิตฺตกมฺปีติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตยุตฺตมฺปิ กายพนฺธนํฯ อกฺขีนีติ กุญฺชรกฺขีนิฯ ตตฺถาติ กายพนฺธเน น วฏฺฏตีติ กา กถาฯ อุฏฺฐาเปตุนฺติ อุกฺกิริตุํฯ

ฆฏนฺติ ฆฏสณฺฐานํฯ เทฑฺฑุภสีสํ วาติ อุทกสปฺปสีสํ มุขสณฺฐานํ วาฯ ยํ กิญฺจิ วิการรูปํ ทสามุเข น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

เอตฺถ จ อุภยปสฺเสสุ มจฺฉกณฺฏกยุตฺตํ มจฺฉสฺส ปิฏฺฐิกณฺฏกํ วิย ยสฺสา ปฏฺฏิกาย วายนํ โหติ, อิทํ กายพนฺธนํ มจฺฉกณฺฏกํ นามฯ ยสฺส ขชฺชูริปตฺตสณฺฐานมิว วายนํ โหติ, ตํ ขชฺชูริปตฺตกาการํ นามฯ

ปกติวิการา ปฏฺฏิกา สูกรนฺตํ นาม กุญฺจิกาโกสสณฺฐานํฯ ตสฺส ทุวิธสฺส กายพนฺธนสฺสฯ ตตฺถ รชฺชุกา สูกรนฺตานุโลมิกา, ทุสฺสปฏฺฏํ ปฏฺฏิกานุโลมิกํฯ อาทิ-สทฺเทน มุทฺทิกกายพนฺธนํ คหิตํ, ตญฺจ สูกรนฺตานุโลมิกํฯ ยถาห ‘‘เอกรชฺชุกํ ปน มุทฺทิกกายพนฺธนญฺจ สูกรนฺตํ อนุโลเมตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 278)ฯ ตตฺถ รชฺชุกา นาม เอกาวฏฺฏา, พหุรชฺชุกสฺส อกปฺปิยภาวํ วกฺขติฯ มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตนฺติ คณฺฐิปเท วุตฺตํฯ

มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กตํฯ เวเฐตฺวาติ นานาสุตฺเตหิ เวเฐตฺวาฯ สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ปน ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวฐิต’’นฺติ วุตฺตํฯ มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺฐานํฯ เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสทิสํฯ กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํฯ รชฺชุโยติ อุภยโกฏิยํ เอกโต อพนฺธา พหุรชฺชุโย, ตถาพนฺธา กลาพุกํ นาม โหติฯ น วฏฺฏนฺตีติ มุรชาทีนิ อิมานิ สพฺพานิ กายพนฺธนานิ น วฏฺฏนฺติฯ ปุริมา ทฺเวติ มุรชํ มทฺทวีณนามญฺจาติ ทฺเวฯ ‘‘ทสาสุ สิยุ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลเปน ‘‘ทสา สิยุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘มุรชํ มทฺทวีณนฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนุญฺญาต’’นฺติฯ

ปามงฺคสณฺฐานาติ ปามงฺคทามํ วิย จตุรสฺสสณฺฐานาฯ เอกรชฺชุมยนฺติ นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตํ รชฺชุมยํ กายพนฺธนํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘รชฺชุกา ทุสฺสปฏฺฏาที’’ติ เอตฺถ เอกวฏฺฏรชฺชุกา คหิตาฯ อิธ ปน นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตา เอกาว รชฺชุ คหิตาฯ ตญฺจาติ ตํ วา นยมฺปิ เอกรชฺชุกกายพนฺธนํ ปามงฺคสณฺฐาเนน คนฺถิตํฯ เอกมฺปิ จ น วฏฺฏตีติ เกวลมฺปิ น วฏฺฏติฯ

พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวาติ โยชนาฯ วฏฺฏติ พนฺธิตุนฺติ มุรชํ กลาพุกญฺจ น โหติ, รชฺชุกกายพนฺธนเมว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อยํ ปน วินิจฺฉโย ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ พหุรชฺชุกนฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺฐกถาคโต อิธ วุตฺโตฯ สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ‘‘พหุรชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย เวฐิตํ มุรชํ นามา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํฯ

ทนฺต-สทฺเทน หตฺถิทนฺตา วุตฺตาฯ ชตูติ ลาขาฯ สงฺขมยนฺติ สงฺขนาภิมยํฯ วิธกา มตาติ เอตฺถ เวธิกาติปิ ปาโฐ, วิธปริยาโยฯ กายพนฺธนวิเธติ กายพนฺธนสฺส ทสาย ถิรภาวตฺถํ กฏฺฐทนฺตาทีหิ กเต วิเธฯ วิกาโร อฏฺฐมงฺคลาทิโกฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ ตุ-สทฺเทน ฆฏากาโรปิ วฏฺฏตีติ ทีเปตีติ อตฺโถ ปกาสิโต, ตสฺมา เตน นเยน กายพนฺธนวิจาโร กาตพฺโพติฯ

[11] อญฺชนิยํ ‘‘อุชุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา จตุรสฺสาทิสณฺฐานาปิ วงฺกคติกา น วฏฺฏติฯ สิปาฏิกายาติ วาสิอาทิภณฺฑปกฺขิปเนฯ วินยวินิจฺฉยปฺปกรเณ ปน –

‘‘มาลากมฺมลตากมฺม-นานารูปวิจิตฺติตา;

น จ วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ, อญฺชนี ชนรญฺชนีฯ

‘‘ตาทิสํ ปน ฆํสิตฺวา, เวเฐตฺวา สุตฺตเกน วา;

วฬญฺชนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส, น โทโส โกจิ วิชฺชติฯ

‘‘วฏฺฏา วา จตุรสฺสา วา, อฏฺฐํสา วาปิ อญฺชนี;

วฏฺฏเตวาติ นิทฺทิฏฺฐา, วณฺณมฏฺฐา น วฏฺฏติฯ

‘‘ตถาญฺชนิสลากาปิ, อญฺชนิถวิกาย จ;

นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏติฯ

‘‘เอกวณฺเณน สุตฺเตน, สิปาฏิํ เยน เกนจิ;

ยํ กิญฺจิ ปน สิพฺเพตฺวา, วฬญฺชนฺตสฺส วฏฺฏตี’’ติฯ –

อาคตํฯ

ตฏฺฏีกายมฺปิ มาลา…เป.… จิตฺติตาติ มาลากมฺมลตากมฺเมหิ จ มิคปกฺขิรูปาทินานารูเปหิ จ วิจิตฺติตาฯ ชนรญฺชนีติ พาลชนปโลภินีฯ อฏฺฐํสา วาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺเทน โสฬสํสาทีนํ คหณํฯ วณฺณมฏฺฐาติ มาลากมฺมาทิวณฺณมฏฺฐาฯ อญฺชนีสลากาปิ ตถา วณฺณมฏฺฐา น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อญฺชนีถวิกาย จ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏตีติ ปาโฐ ยุชฺชติ, ‘‘ถวิกาปิ วา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพฯ ‘‘ปีตาทินา เยน เกนจิ เอกวณฺเณน สุตฺเตน ปิโลติกาทิมยํ กิญฺจิปิ สิปาฏิกํ สิพฺเพตฺวา วฬญฺชนฺตสฺส วฏฺฏตีติ โยชนา’’ติ อาคตํฯ

[12] อารกณฺฏกาทีสุ อารกณฺฏเกติ โปตฺถกาทิอภิสงฺขรณตฺถํ กเต ทีฆมุขสตฺถเกฯ ภมการานํ ทารุอาทิลิขนสตฺถกนฺติ เกจิฯ วฏฺฏมณิกนฺติ วฏฺฏํ กตฺวา อุฏฺฐาเปตพฺพพุพฺพุฬกํฯ อญฺญนฺติ อิมินา ปิฬกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปิปฺผลิเกติ ยํ กิญฺจิ เฉทนเก ขุทฺทกสตฺเถฯ มณิกนฺติ เอกวฏฺฏมณิฯ ปิฬกนฺติ สาสปมตฺติกามุตฺตราชิสทิสา พหุวฏฺฏเลขาฯ อิมสฺมิํ อธิกาเร อวุตฺตตฺตา เลขนิยํ ยํ กิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ ปน ‘‘กุญฺจิกาย เสนาสนปริกฺขารตฺตา สุวณฺณรูปิยมยาปิ วฏฺฏตีติ ฉายา ทิสฺสติฯ ‘กุญฺจิกาย วณฺณมฏฺฐกมฺมํ น วฏฺฏตี’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85) วจนโต อญฺเญ กปฺปิยโลหาทิมยาว กุญฺจิกา กปฺปนฺติ ปริหรณียปริกฺขารตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อารกณฺฏโก โปตฺถกาทิกรณสตฺถกชาติ, อามณฺฑสารโก อามลกผลมโยติ วทนฺติฯ

วลิตกนฺติ นขจฺเฉทนกาเล ทฬฺหคฺคหณตฺถํ วลิยุตฺตเมว กโรนฺติฯ ตสฺมา ตํ วฏฺฏตีติ อิมินา อญฺญมฺปิ วิการํ ทฬฺหีกมฺมาทิอตฺถาย กโรนฺติ, น วณฺณมฏฺฐตฺถาย, ตํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ, เตน จ กตฺตรทณฺฑโกฏิยํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏเนน สทฺทนิจฺฉรณตฺถาย กตวลยาทิกํ อวุตฺตมฺปิ ยโต อุปปนฺนํ โหติฯ เอตฺถ จ ทฬฺหีกมฺมาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปริสฺสยวิโนทนาทิํ สงฺคณฺหาติ, เตน กตฺตรยฏฺฐิโกฏิยํ กตวลยานํ อญฺญมญฺญสงฺฆฏฺฏเนน สทฺทนิจฺฉรณํ ทีฆชาติกาทิปริสฺสยวิโนทนตฺถํ โหติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ เตนาห อาจริยวโร –

‘‘มณิกํ ปิฬกํ วาปิ, ปิปฺผเล อารกณฺฏเก;

ฐเปตุํ ปน ยํ กิญฺจิ, น จ วฏฺฏติ ภิกฺขุโนฯ

‘‘ทณฺฑเกปิ ปริจฺเฉท-เลขามตฺตํ ตุ วฏฺฏติ;

วลิตฺวา จ นขจฺเฉทํ, กโรนฺตีติ หิ วฏฺฏตี’’ติฯ

ตสฺส วณฺณนายมฺปิ มณิกนฺติ ถูลพุพฺพุฬํฯ ปีฬกนฺติ สุขุมพุพฺพุฬํฯ ปิปฺผเลติ วตฺถจฺเฉทนสตฺเถฯ อารกณฺฏเกติ ปตฺตธารวลยานํ วิชฺฌนกณฺฏเกฯ ฐเปตุนฺติ อุฏฺฐาเปตุํฯ ยํ กิญฺจีติ เสสวณฺณมฏฺฐมฺปิ จฯ ทณฺฑเกติ ปิปฺผลิทณฺฑเกฯ ยถาห ‘‘ปิปฺผลิเกปิ มณิกํ วา ปิฬกํ วา ยํ กิญฺจิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, ทณฺฑเก ปน ปริจฺเฉทเลขา วฏฺฏตี’’ติฯ ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ อาณิพนฺธนฏฺฐานํ ปตฺวา ปริจฺฉินฺทนตฺถํ เอกาว เลขา วฏฺฏตีติฯ วลิตฺวาติ อุภยโกฏิมุขํ กตฺวา มชฺเฌ วลิโย คาเหตฺวา นขจฺเฉทํ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ โยชนาติ อาคตาฯ

อุตฺตรารณิยํ มณฺฑลนฺติ อุตฺตรารณิยา ปเวสนตฺถํ อาวาฏมณฺฑลํ โหติฯ ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิยํ อุชุกเมว พนฺธิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถ จ อุชุกเมวาติ อิมินา วงฺกํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ, เตเนว อญฺชนิยมฺปิ ตถา ทสฺสิตํฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอกปสฺเส วาติ วจนเสโส, วาสิทณฺฑสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทณฺฑโกฏีนํ อจลนตฺถํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ กปฺปิยโลเหน จตุรสฺสํ วา อฏฺฐํสํ วา กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

[13] อามณฺฑสารเกติ อามลกผลานิ ปิสิตฺวา เตน กกฺเกน กตเตลภาชเนฯ ตตฺถ กิร ปกฺขิตฺตํ เตลํ สีตํ โหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ อาจริเยน –

‘‘อุตฺตรารณิยํ วาปิ, ธนุเก เปลฺลทณฺฑเก;

มาลากมฺมาทิ ยํ กิญฺจิ, วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏติฯ

‘‘สณฺฑาเส ทนฺตกฏฺฐานํ, ตถา เฉทนวาสิยา;

ทฺวีสุ ปสฺเสสุ โลเหน, พนฺธิตุํ ปน วฏฺฏติฯ

‘‘ตถา กตฺตรทณฺเฑปิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏติ;

วฏฺฏเลขาว วฏฺฏนฺติ, เอกา วา ทฺเวปิ เหฏฺฐโตฯ

‘‘วิสาเณ นาฬิยํ วาปิ, ตเถวามณฺฑสารเก;

เตลภาชนเก สพฺพํ, วณฺณมฏฺฐํ ตุ วฏฺฏตี’’ติฯ

ฏีกายมฺปิ อรณิสหิเต ภนฺตกิจฺจกโร ทณฺโฑ อุตฺตรารณี นามฯ วาปีติ ปิ-สทฺเทน อธรารณิํ สงฺคณฺหาติฯ อุทุกฺขลทณฺฑสฺเสตํ อธิวจนํฯ อญฺฉนกยนฺตธนุ ธนุกํ นามฯ มุสลมตฺถกปีฬนทณฺฑโก เปลฺลทณฺฑโก นามฯ สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาเสฯ ทนฺตกฏฺฐานํ เฉทนวาสิยา ตถา ยํ กิญฺจิ วณฺณมฏฺฐํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺวีสุ ปสฺเสสูติ วาสิยา อุโภสุ ปสฺเสสุฯ โลเหนาติ กปฺปิยโลเหนฯ พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ อุชุกเมว วา จตุรสฺสํ วา อฏฺฐํสํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาเสติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํฯ

อฏฺฐกถายํ ปเนตฺถ สูจิสณฺฑาโส ทสฺสิโต ฯ เหฏฺฐาติ เหฏฺฐา อโยปฏฺฏวลเยฯ ‘‘อุปริ อหิจฺฉตฺตกมกุฬมตฺต’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วิสาเณติ เตลาสิญฺจนกควยมหิํสาทิสิงฺเคฯ นาฬิยํ วาปีติ เวฬุนาฬิกาทินาฬิยํฯ อปิ-สทฺเทน อลาพุํ สงฺคณฺหาติฯ อามณฺฑสารเกติ อามลกจุณฺณมยเตลฆเฏ ฯ เตลภาชนเกติ วุตฺตปฺปกาเรเยว เตลภาชเนฯ สพฺพํ วณฺณมฏฺฐํ วฏฺฏตีติ ปุมิตฺถิรูปรหิตํ มาลากมฺมาทิ สพฺพํ วณฺณมฏฺฐํ วฏฺฏตีติ อาคตํฯ

ภูมตฺถรเณติ กฏสาราทิมเย ปริกมฺมกตาย ภูมิยา อตฺถริตพฺพอตฺถรเณฯ ปานียฆเฏติ อิมินา สพฺพภาชเน สงฺคณฺหาติฯ สพฺพํ…เป.… วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเตสุ มญฺจาทีสุ อิตฺถิปุริสรูปมฺปิ วฏฺฏติฯ เตลภาชเนสุเยว อิตฺถิปุริสรูปานํ ปฏิกฺขิปิตตฺตา เตลภาชเนน สห อคเณตฺวา วิสุํ มญฺจาทีนํ คหิตตฺตา จาติ วทนฺติฯ กิญฺจาปิ วทนฺติ, เอเตสํ ปน มญฺจาทีนํ หตฺเถน อามสิตพฺพภณฺฑตฺตา อิตฺถิรูปเมตฺถ น วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 85) ปน ‘‘ตาลวณฺฏพีชนิอาทีสุ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ตานิ กุญฺจิกา วิย ปริหรณียานิ, อถ โข อุจฺจาวจานิ น ธาเรตพฺพานีติ ปฏิกฺเขปาภาวโต วุตฺตํฯ เกวลญฺหิ ตานิ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว วิธูปนญฺจ ตาลวณฺฏญฺจา’’ติอาทินา วุตฺตานิฯ คณฺฐิปเท ปน ‘‘เตลภาชเนสุ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏติ, เสนาสนปริกฺขารตฺตา วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนปิ วุตฺตเมว –

‘‘ปานียสฺส อุฬุงฺเกปิ, โทณิยํ รชนสฺสปิ;

ฆเฏ ผลกปีเฐปิ, วลยาธารกาทิเกฯ

‘‘ตถา ปตฺตปิธาเน จ, ตาลวณฺเฏ จ พีชเน;

ปาทปุญฺฉนิยํ วาปิ, สมฺมุญฺชนิยเมว จฯ

‘‘มญฺเจ ภูมตฺถเร ปีเฐ, ภิสิพิมฺโพหเนสุ จ;

มาลากมฺมาทิกํ จิตฺตํ, สพฺพเมว จ วฏฺฏตี’’ติฯ

[14] เอวํ สมณปริกฺขาเรสุ กปฺปิยากปฺปิยํ กเถตฺวา อิทานิ เสนาสเน กเถตุํ ‘‘เสนาสเน ปนา’’ตฺยาทิมาหฯ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสโชตโกฯ เตน สพฺพรตนมยมฺปิ วณฺณมฏฺฐกมฺมํ วฏฺฏติ, กิมงฺคํ ปน อญฺญวณฺณมฏฺฐกมฺมนฺติ อตฺถํ โชเตติฯ ยทิ เอวํ กิสฺมิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺเพ สนฺเตปิ ตถา วตฺตพฺพํ สิยาติ อาห ‘‘เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถี’’ติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน –

‘‘นานามณิมยตฺถมฺภ-กวาฏทฺวารภิตฺติกํ ;

เสนาสนมนุญฺญาตํ, กา กถา วณฺณมฏฺฐเกฯ

‘‘โสวณฺณิยํ ทฺวารกวาฏพทฺธํ;

สุวณฺณนานามณิภิตฺติภูมิํ;

น กิญฺจิ เอกมฺปิ นิเสธนียํ;

เสนาสนํ วฏฺฏติ สพฺพเมวา’’ติฯ

สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ ปฐมสงฺฆาทิเสสวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.281) ‘‘เสนาสนปริโภโค ปน สพฺพกปฺปิโย, ตสฺมา ชาตรูปรชตมยา สพฺเพปิ เสนาสนปริกฺขารา อามาสาฯ ภิกฺขูนํ ธมฺมวินยวณฺณนฏฺฐาเน รตนมณฺฑเป กโรนฺติ ผลิกตฺถมฺเภ รตนทามปฏิมณฺฑิเตฯ ตตฺถ สพฺพุปกรณานิ ภิกฺขูนํ ปฏิชคฺคิตุํ วฏฺฏนฺตี’’ติ อาคตํฯ ตสฺสา วณฺณนายํ ปน วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. 1.281) ‘‘สพฺพกปฺปิโยติ ยถาวุตฺตสุวณฺณาทิมยานํ เสนาสนปริกฺขารานํ อามสนโคปนาทิวเสน ปริโภโค สพฺพถา กปฺปิโยติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘ตสฺมา’ติอาทิฯ

‘ภิกฺขูนํ ธมฺมวินยวณฺณนฏฺฐาเน’ติ วุตฺตตฺตา สงฺฆิกเมว สุวณฺณมยํ เสนาสนํ เสนาสนปริกฺขารา จ วฏฺฏนฺติ, น ปุคฺคลิกานีติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วณฺณิตํฯ

เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายมฺปิ สมนฺตปาสาทิกายํ (จูฬว. อฏฺฐ. 320) ‘สพฺพํ ปาสาทปริโภคนฺติ สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานิ กวาฏานิ มญฺจปีฐานิ ตาลวณฺฏานิ สุวณฺณรชตมยปานียฆฏปานียสราวานิ ยํ กิญฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ, สพฺพํ วฏฺฏติฯ ปาสาทสฺส ทาสิทาสํ เขตฺตํ วตฺถุํ โคมหิํสํ เทมาติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มญฺจปีเฐสุ อตฺถริตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกตนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาคตํฯ ตสฺสา วณฺณนายํ ปน วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.320) ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานีติ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปุคฺคลิกํ ปน สุวณฺณาทิวิจิตฺรํ ภิกฺขุสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุเมว น วฏฺฏติ ‘น ตฺเววาหํ ภิกฺขเว เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปรชตํ สาทิตพฺพ’นฺติ (มหาว. 299) วุตฺตตฺตา, เตเนเวตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา’ติ น วุตฺตํ, โคนกาทิอกปฺปิยภณฺฑวิสเยว เอวํ วุตฺตํ, เอกภิกฺขุสฺสปิ เตสํ คหเณ โทสาภาวา’’ติ วณฺณิตํฯ

ตสฺมิํเยว ขนฺธเก อฏฺฐกถายํ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) ‘‘สเจปิ ราชราชมหามตฺตาทโย เอกปฺปหาเรเนว มญฺจสตํ วา มญฺจสหสฺสํ วา เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมญฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา สงฺฆิกปริโภเคน ปริภุญฺชถาติ ทาตพฺพา, ปุคฺคลิกวเสน น ทาตพฺพา’’ติ อาคตํฯ

ตสฺสา วณฺณนายํเยว วิมติวิโนทนิยํ ‘‘กปฺปิยมญฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพาติ อิมินา สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ อกปฺปิยมญฺจํ ‘สงฺฆสฺสา’ติ วุตฺเตปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ, ‘วิหารสฺส เทมา’ติ วุตฺเต สงฺฆสฺเสว วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส เขตฺตาทิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ วณฺณิตํ, ตสฺมา ภควโต อาณํ สมฺปฏิจฺฉนฺเตหิ ลชฺชิเปสลพหุสฺสุตสิกฺขากามภูเตหิ ภิกฺขูหิ สุฏฺฐุ มนสิกาตพฺพมิทํ ฐานํฯ

นนุ จ เสนาสเน วิรุทฺธเสนาสนํ นาม ปฏิเสเธตพฺพํ อตฺถิ, อถ กสฺมา ‘‘เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถี’’ติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อญฺญตฺร วิรุทฺธเสนาสนา’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – วิรุทฺธเสนาสนา วิรุทฺธเสนาสนํ อญฺญตฺร ฐเปตฺวา อญฺญํ วณฺณมฏฺฐกมฺมาทิกมฺมํ สนฺธาย เสนาสเน กิญฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถีติ วุตฺตํ, น ตทภาโวติฯ ยทิ เอวํ ตํ วิรุทฺธเสนาสนํ อาจริเยน วตฺตพฺพํ, กตมํ วิรุทฺธเสนาสนํ นามาติ ปุจฺฉายมาห ‘‘วิรุทฺธ…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ อญฺเญสนฺติ สีมสฺสามิกานํฯ ราชวลฺลเภหีติ ลชฺชิเปสลานํ อุโปสถาทิอนฺตรายกรา อลชฺชิโน ภินฺนลทฺธิกา จ ภิกฺขู อธิปฺเปตา เตหิ สห อุโปสถาทิกรณาโยคโตฯ เตน จ ‘‘สีมายา’’ติ วุตฺตํฯ เตสํ ลชฺชิปริสาติ เตสํ สีมสฺสามิกานํ อนุพลํ ทาตุํ สมตฺถา ลชฺชิปริสาฯ ภิกฺขูหิ กตนฺติ ยํ อลชฺชีนํ เสนาสนเภทนาทิกํ ลชฺชิภิกฺขูหิ กตํ, ตํ สพฺพํ สุกตเมว อลชฺชินิคฺคหตฺถาย ปวตฺเตตพฺพโตฯ

เอตฺถ จ สิยา – ‘‘อญฺเญสํ สีมายา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, สีมา นาม พหุวิธา, กตรสีมํ สนฺธายาติ? พทฺธสีมํ สนฺธายาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กถํ วิญฺญายตีติ เจ? ‘‘มา อมฺหากํ อุโปสถปวารณานํ อนฺตรายมกตฺถา’’ติ อฏฺฐกถายเมว วุตฺตตฺตา, สารตฺถทีปนิยมฺปิ (สารตฺถ.ฏี. 2.85) ‘‘อุโปสถปวารณานํ อนฺตรายกรา อลชฺชิโน ราชกุลูปกา วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา, อุโปสถาทิวินยกมฺมเขตฺตภูตาย เอว สีมาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา ฯ ยทิ เอวํ คามสีมสตฺตพฺภนฺตรสีมอุทกุกฺเขปสีมาโยปิ ตํเขตฺตภูตา เอว, ตสฺมา ตาปิ สนฺธายาติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ ตาสํ อพทฺธสีมตฺตา, น เต ตาสํ สามิกา, พทฺธสีมาเยว ภิกฺขูนํ กิริยาย สิทฺธตฺตา ตาสํเยว เต สามิกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปน สีมสฺสามิเกหิ ภิกฺขูหี’’ติฯ ยํ ปน วทนฺติ ‘‘อุปจารสีมาปิ ตํเขตฺตภูตา’’ติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ตสฺสา ตทกฺเขตฺตภาวํ อุปริ สีมาวินิจฺฉยกถาทีสุ (วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 156 อาทโย) กถยิสฺสามฯ อปิจ คามสีมาย อญฺเญสํ เสนาสนกรณสฺส ปฏิเสธิตุมยุตฺตตฺตา สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมานญฺจ สพฺพทา อติฏฺฐนโต พทฺธสีมาเยว อธิปฺเปตาติ วิญฺญายตีติฯ

ฉินฺทาเปยฺย วา ภินฺทาเปยฺย วา, อนุปวชฺโชติ อิทํ สพฺพมตฺติกามยกุฏี วิย สพฺพถา อนุปโยคารหํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ ปน ปญฺจวณฺณสุตฺเตหิ วินทฺธฉตฺตาทิกํ, ตตฺถ อกปฺปิยภาโคว ฉินฺทิตพฺโพ, น ตทวเสโส, ตสฺส กปฺปิยตฺตาติ ฉินฺทนฺโต อุปวชฺโชว โหติฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพ’’นฺติอาทิฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

ปริกฺขารวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

ทุติโย ปริจฺเฉโทฯ

3. เภสชฺชาทิกรณวินิจฺฉยกถา

[15] เอวํ ปริกฺขารวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ เภสชฺชกรณปริตฺตปฏิสนฺถารานํ วินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘เภสชฺชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภิสกฺกสฺส อิทํ กมฺมํ เภสชฺชํฯ กิํ ตํ? ติกิจฺฉนํ ฯ กริยเต กรณํ, เภสชฺชสฺส กรณํ เภสชฺชกรณํ, เวชฺชกมฺมกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปริสมนฺตโต ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, อารกฺขาติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโร, อตฺตนา สทฺธิํ อญฺเญสํ สมฺพนฺธกรณนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ โย วินิจฺฉโย มาติกายํ ‘‘เภสชฺชกรณมฺปิ จ ปริตฺตํ, ปฏิสนฺถาโร’’ติ (วิ. สงฺค. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) มยา วุตฺโต , ตสฺมิํ สมภินิวิฏฺเฐ เภสชฺชกรณวินิจฺฉเยฯ สหธมฺโม เอเตสนฺติ สหธมฺมิกา, เตสํ, เอกสฺส สตฺถุโน สาสเน สหสิกฺขมานธมฺมานนฺติ อตฺโถฯ อถ วา สหธมฺเม นิยุตฺตา สหธมฺมิกา, เตสํ, สหธมฺมสงฺขาเต สิกฺขาปเท สิกฺขมานภาเวน นิยุตฺตานนฺติ อตฺโถฯ วิวฏฺฏนิสฺสิตสีลาทิยุตฺตภาเวน สมตฺตา สมสีลสทฺธาปญฺญานํฯ เอเตน ทุสฺสีลานํ ภินฺนลทฺธิกานญฺจ อกาตุมฺปิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ

ญาตกปวาริตฏฺฐานโต วาติ อตฺตโน วา เตสํ วา ญาตกปวาริตฏฺฐานโตฯ น กริยิตฺถาติ อกตา, อยุตฺตวเสน อกตปุพฺพา วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺติฯ วชิรพุทฺธิฏีกายํ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 186) ปน ‘‘อกตวิญฺญตฺติยาติ น วิญฺญตฺติยาฯ สา หิ อนนุญฺญาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิญฺญตฺติ, ‘วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ’ติ เอวํ อกตฏฺฐาเน วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺตีติ ลิขิต’’นฺติ วุตฺตํฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.185) ‘‘คิลานสฺส อตฺถาย อปฺปวาริตฏฺฐานโต วิญฺญตฺติยา อนุญฺญาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิญฺญตฺติ, ‘วท ภนฺเต ปจฺจเยนา’ติ เอวํ อกตปวารณฏฺฐาเน จ วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺตี’’ติฯ

[16] ปฏิยาทิยตีติ สมฺปาเทติฯ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏนฺติ วทนฺติ, อยุตฺตตาวเสน ปเนตฺถ อกรณปฺปฏิกฺเขโป วุตฺโต, น อาปตฺติวเสนาติ คเหตพฺพํฯ