19. กปฺปิยภูมิวินิจฺฉยกถา

[101] เอวํ จตุกาลิกวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ กปฺปิยกุฏิวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘กปฺปิยา จตุภูมิโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กปฺปนฺตีติ กปฺปิยา, กปฺป สามตฺถิเยติ ธาตุฯ ภวนฺติ เอตาสุ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกานีติ ภูมิโย, จตสฺโส ภูมิโย จตุภูมิโย, จตสฺโส กปฺปิยกุฏิโยติ อตฺโถฯ กตมา ตาติ อาห ‘‘อุสฺสาวนนฺติกา…เป.… เวทิตพฺพา’’ติฯ กถํ วิญฺญายติจฺจาห ‘‘อนุชานามิ…เป.… วจนโต’’ติฯ อิทํ เภสชฺชกฺขนฺธกปาฬิํ (มหาว. 295) สนฺธายาหฯ ตตฺถ อุทฺธํ สาวนา อุสฺสาวนา, อุสฺสาวนา อนฺโต ยสฺสา กปฺปิยภูมิยาติ อุสฺสาวนนฺติกาฯ คาโว นิสีทนฺติ เอตฺถาติ โคนิสาทิกา, โค-สทฺทูปปท นิ-ปุพฺพสท วิสรณคตฺยาวสาเนสูติ ธาตุฯ คหปตีหิ ทินฺนาติ คหปติ, อุตฺตรปทโลปตติยาตปฺปุริโสยํฯ กมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพาติ สมฺมุตีติ เอวมิมาสํ วิคฺคโห กาตพฺโพฯ ตตฺถาติ กปฺปิยกุฏิวินิจฺฉเยฯ ตํ ปน อวตฺวาปีติ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตนยํ อวตฺวาปิฯ ปิ-สทฺเทน ตถาวจนมฺปิ อนุชานาติฯ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยน วุตฺเตติ เสสอฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยน ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยกุฏี’’ติ วา วุตฺเตฯ สาธารณลกฺขณนฺติ สพฺพอฏฺฐกถานํ สาธารณํ อุสฺสาวนนฺติกกุฏิกรณลกฺขณํฯ จยนฺติ อธิฏฺฐานํ อุจฺจวตฺถุํฯ ยโต ปฏฺฐายาติ ยโต อิฏฺฐกโต สิลโต มตฺติกาปิณฺฑโต วา ปฏฺฐายฯ ปฐมิฏฺฐกาทีนํ เหฏฺฐา น วฏฺฏนฺตีติ ปฐมิฏฺฐกาทีนํ เหฏฺฐาภูมิยํ ปติฏฺฐาปิยมานา อิฏฺฐกาทโย ภูมิคติกตฺตา ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วตฺวา ปติฏฺฐาเปตุํ น วฏฺฏนฺติฯ ยทิ เอวํ ภูมิยํ นิขณิตฺวา ฐปิยมานา ถมฺภา กสฺมา ตถา วตฺวา ปติฏฺฐาเปตุํ วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘ถมฺภา ปน…เป.… วฏฺฏนฺตี’’ติฯ

สงฺฆสนฺตกเมวาติ วาสตฺถาย กตํ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วทติฯ ภิกฺขุสนฺตกนฺติ วาสตฺถาย เอว กตํ ภิกฺขุสฺส ปุคฺคลิกเสนาสนํฯ

[102] มุขสนฺนิธีติ อิมินา อนฺโตวุตฺถทุกฺกฏเมว ทีเปติฯ

วิมติวิโนทนิยํ (วิ. วิ. ฏี. มหาวคฺค 2.295) ปน เอวํ วุตฺตํ – ตํ ปน อวตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน ตถาวจนมฺปิ อนุชานาติฯ อฏฺฐกถาสูติ อนฺธกฏฺฐกถาวิรหิตาสุ เสสฏฺฐกถาสุฯ สาธารณลกฺขณนฺติ อนฺธกฏฺฐกถาย สห สพฺพฏฺฐกถานํ สมานํฯ จยนฺติ อธิฏฺฐานํ อุจฺจวตฺถุํฯ ยโต ปฏฺฐายาติ ยโต อิฏฺฐกาทิโต ปฏฺฐาย จยํ อาทิํ กตฺวา ภิตฺติํ อุฏฺฐาเปตุกามาติ อตฺโถฯ ‘‘ถมฺภา ปน อุปริ อุคฺคจฺฉนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏนฺตี’’ติ เอเตน อิฏฺฐกปาสาณา เหฏฺฐา ปติฏฺฐาปิยมานาปิ ยทิ จยโต, ภูมิโต วา เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ อุคฺคตา ติฏฺฐนฺติ, วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธํ โหติฯ

อาราโมติ อุปจารสีมาปริจฺฉินฺโน สกโล วิหาโรฯ เสนาสนานีติ วิหารสฺส อนฺโต ติณกุฏิอาทิกานิ สงฺฆสฺส นิวาสเคหานิฯ วิหารโคนิสาทิกา นามาติ เสนาสนโคนิสาทิกา นามฯ เสนาสนานิ หิ สยํ ปริกฺขิตฺตานิปิ อารามปริกฺเขปาภาเวน ‘‘โคนิสาทิกา’’ติ วุตฺตาฯ ‘‘อุปฑฺฒปริกฺขิตฺโตปี’’ติ อิมินา ตโต อูนปริกฺขิตฺโต เยภุยฺเยน อปริกฺขิตฺโต นาม, ตสฺมา อปริกฺขิตฺตสงฺขเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถาติ อุปฑฺฒาทิปริกฺขิตฺเตฯ กปฺปิยกุฏิ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ โคนิสาทิกาย อภาเวน เสสกปฺปิยกุฏีสุ ตีสุ ยา กาจิ กปฺปิยกุฏิ กาตพฺพาติ อตฺโถฯ

เตสํ เคหานีติ เอตฺถ ภิกฺขูนํ วาสตฺถาย กตมฺปิ ยาว น เทนฺติ, ตาว เตสํ สนฺตกํเยว ภวิสฺสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิหารํ ฐเปตฺวาติ อุปสมฺปนฺนานํ วาสตฺถาย กตํ เคหํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เคหนฺติ นิวาสเคหํฯ ตทญฺญํ ปน อุโปสถาคาราทิ สพฺพํ อนิวาสเคหํ จตุกปฺปิยภูมิวิมุตฺตา ปญฺจมี กปฺปิยภูมิฯ สงฺฆสนฺตเกปิ หิ เอตาทิเส เคเห สุฏฺฐุ ปริกฺขิตฺตารามฏฺเฐปิ อพฺโภกาเส วิย อนฺโตวุตฺถาทิโทโส นตฺถิฯ เยน เกนจิ ฉนฺเน ปริจฺฉนฺเน จ สหเสยฺยปฺปโหนเก ภิกฺขุสฺส, สงฺฆสฺส วา นิวาสเคเห อนฺโตวุตฺถาทิโทโส, น อญฺญตฺถฯ เตนาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา’’ติ อิทํ กิญฺจาปิ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สามญฺญโต วุตฺตํ ภิกฺขูนํ ปน สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกญฺจ ภิกฺขุนีนํ, ตาสํ สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกญฺจ ภิกฺขูนํ คิหิสนฺตกฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺพํฯ

มุขสนฺนิธีติ อนฺโตสนฺนิหิตโทโส หิ มุขปฺปเวสนนิมิตฺตํ อาปตฺติํ กโรติ, นาญฺญถา, ตสฺมา ‘‘มุขสนฺนิธี’’ติ (วิ. วิ. ฏี. มหาวคฺค 2.295) วุตฺโตติฯ

ตตฺถ ตตฺถ ขณฺฑา โหนฺตีติ อุปฑฺฒโต อธิกํ ขณฺฑา โหนฺติฯ สพฺพสฺมิํ ฉทเน วินฏฺเฐติ ติณปณฺณาทิวสฺสปริตฺตายเก ฉทเน วินฏฺเฐฯ โคปานสีนํ ปน อุปริ วลฺลีหิ พทฺธทณฺเฑสุ ฐิเตสุปิ ชหิตวตฺถุกา โหนฺติ เอวฯ ปกฺขปาสกมณฺฑลนฺติ เอกสฺมิํ ปสฺเส ติณฺณํ โคปานสีนํ อุปริ ฐิตติณปณฺณาทิฉทนํ วุจฺจติฯ

[103] ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ตสฺสา’’ติอาทินา อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถมฺปิ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทินฺเน กปฺปิยํ โหติ, สาเปกฺขทานญฺเจตฺถ วฏฺฏติ, ปฏิคฺคหณํ วิย น โหตีติ ทสฺเสติฯ อนฺโตปกฺกสามํปกฺเกสุ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, อนฺโตวุตฺถํ อนฺโตปกฺกํ สามํปกฺกํ ปริภุญฺชิตพฺพํ, โย ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ

อนฺโต เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ อนฺโตปกฺกํ สามํปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ติณฺณํ ทุกฺกฏานํฯ อนฺโต เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ อนฺโตปกฺกํ อญฺเญหิ ปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏานํฯ อนฺโต เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ พหิปกฺกํ สามํปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏานํฯ พหิ เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ อนฺโตปกฺกํ สามํปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏานํฯ อนฺโต เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ พหิปกฺกํ อญฺเญหิ ปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ พหิ เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ อนฺโตปกฺกํ อญฺเญหิ ปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ พหิ เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ พหิปกฺกํ สามํปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ พหิ เจ, ภิกฺขเว, วุตฺถํ พหิปกฺกํ อญฺเญหิ ปกฺกํ, ตญฺเจ ปริภุญฺเชยฺย, อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. 274) วจนโต เอกํ ติราปตฺติกํ, ตีณิ ทุราปตฺติกานิ, ตีณิ เอกาปตฺติกานิ, เอกํ อนาปตฺติกนฺติ อฏฺฐ โหนฺติฯ ตตฺถ อนฺโตวุตฺถนฺติ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถํฯ อนฺโตปกฺเกปิ เอเสว นโยฯ สามํปกฺกนฺติ ยํ กิญฺจิ อามิสํ ภิกฺขุสฺส ปจิตุํ น วฏฺฏติฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวฯ

อิติ วินยสงฺคหสํวณฺณนาภูเต วินยาลงฺกาเร

กปฺปิยภูมิวินิจฺฉยกถาลงฺกาโร นาม

เอกูนวีสติโม ปริจฺเฉโทฯ

20. ปฏิคฺคหณวินิจฺฉยกถา

[104] เอวํ กปฺปิยภูมิวินิจฺฉยํ กเถตฺวา อิทานิ ปฏิคฺคหณวินิจฺฉยํ กเถตุํ ‘‘ขาทนียาทิปฏิคฺคาโห’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขาทิยเตติ ขาทนียํ, ฐเปตฺวา ปญฺจ โภชนานิ สพฺพสฺส อชฺโฌหริตพฺพสฺเสตํ อธิวจนํฯ อาทิสทฺเทน โภชนียํ สงฺคณฺหาติฯ ปฏิคฺคหณํ สมฺปฏิจฺฉนํ ปฏิคฺคาโห, ขาทนียาทีนํ ปฏิคฺคาโห ขาทนียาทิปฏิคฺคาโหฯ เตนาห ‘‘อชฺโฌหริตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ ขาทนียสฺส วา โภชนียสฺส วา ปฏิคฺคหณ’’นฺติฯ ปญฺจสุ องฺเคสุ อุจฺจารณมตฺตนฺติ อุกฺขิปนมตฺตํ, อิมินา ปฏิคฺคหิตพฺพภารสฺส ปมาณํ ทสฺเสติฯ เตเนว ตาทิเสน ปุริเสน อนุกฺขิปนียวตฺถุสฺมิํ ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทีเปติฯ ‘‘หตฺถปาโส’’ติ อิมินา อาสนฺนภาวํฯ เตเนว จ ทูเร ฐตฺวา อภิหรนฺตสฺส ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทีเปติฯ อภิหาโรติ ปริณามิตภาโว, เตน จ ตตฺรฏฺฐกาทีสุ น รุหตีติ ทีเปติฯ ‘‘เทโว วา’’ติอาทินา ทายกโต ปโยคตฺตยํ ทสฺเสติฯ ‘‘ตญฺเจ’’ติอาทินา ปฏิคฺคาหกโต ปโยคทฺวยํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ เตสุ ปญฺจสุ องฺเคสุ หตฺถปาสสฺส ทุราชานตาย ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถิ’’จฺจาทิฯ ตตฺถ อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ หตฺถปาโส นามาติ โยชนาฯ ‘‘ตสฺส โอริมนฺเตนา’’ติ อิมินา อากาเส อุชุํ ฐตฺวา ปเรน อุกฺขิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาสนฺนงฺคภูตปาทตลโต ปฏฺฐาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, น สีสโต ปฏฺฐายาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘โอริมนฺเตนา’’ติ อิมสฺส เหฏฺฐิมนฺเตนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ