เมนู

อโนตตฺโตทกาวตฺตนยคาถา

เยน วิทฺธํสิตา ปาปา, เยน นิพฺพาปิตา ทรา;

เยน โลกา นิสฺสริสุํ, เยน จาหํ นมามิ ตํฯ

จตุทีปจกฺกวตฺตนนยคาถา

สงฺฆํ สสงฺฆํ นมามิ, วนฺตนฺตวรธมฺมชํ;

มคฺคคฺคมนผลฏฺฐํ, สุสํสํ สุภมานสํฯ

อพฺยเปตจตุปาทอาทิยมกคาถา

วินยํ วินยํ สารํ, สงฺคหํ สงฺคหํ กรํ;

จริยํ จริยํ วนฺเท, ปรมํ ปรมํ สุตํฯ

พฺยเปตจตุปาทอาทิอนฺตยมกคาถา

ปกาเร พหุปกาเร, สาคเร คุณสาคเร;

ครโว มม ครโว, วนฺทามิ อภิวนฺทามิฯ

วตฺถุตฺตเย คนฺถกาเร, ครูสุ สาทรํ มยา;

กเตน นมกฺกาเรน, หิตฺวา สพฺเพ อุปทฺทเวฯ

สิกฺขากาเมหิ ธีเรหิ, ชินสาสนการิภิ;

ภิกฺขูหิ วินยญฺญูหิ, สาทรํ อภิยาจิโตฯ

วณฺณยิสฺสามิ วินย-สงฺคหํ ปีติวฑฺฒนํ;

ภิกฺขูนํ เวนยิกานํ, ยถาสตฺติพลํ อหํฯ

โปราเณหิ กตา ฏีกา, กิญฺจาปิ อตฺถิ สา ปน;

อติสงฺเขปภาเวน, น สาเธติ ยถิจฺฉิตํฯ

ตสฺมา หิ นานาสตฺเถหิ, สารมาทาย สาธุกํ;

นาติสงฺเขปวิตฺถารํ, กริสฺสํ อตฺถวณฺณนํ

วินยาลงฺการํ นาม, เปสลานํ ปโมทนํ;

อิมํ ปกรณํ สพฺเพ, สมฺมา ธาเรนฺตุ สาธโวติฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

วิวิธวิเสสนยสมนฺนาคตํ กายวาจาวินยนกรณสมตฺถํ ลชฺชิเปสลภิกฺขูนํ สํสยวิโนทนการกํ โยคาวจรปุคฺคลานํ สีลวิสุทฺธิสมฺปาปกํ ชินสาสนวุฑฺฒิเหตุภูตํ ปกรณมิทมารภิตุกาโม อยมาจริยาสโภ ปฐมํ ตาว รตนตฺตยปณามปณามารหภาวอภิเธยฺยกรณเหตุ กรณปฺปการปกรณาภิธานนิมิตฺตปโยชนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุตฺตยํ นมสฺสิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ หิ วตฺถุตฺตยํ นมสฺสิตฺวาติ อิมินา รตนตฺตยปณาโม วุตฺโต ปณาเมตพฺพปณามอตฺถทสฺสนโตฯ สรณํ สพฺพปาณินนฺติ อิมินา ปณามารหภาโว ปณามเหตุทสฺสนโตฯ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยนฺติ อภิเธยฺโย อิมสฺส ปกรณสฺส อตฺถภาวโตฯ วิปฺปกิณฺณมเนกตฺถาติ กรณเหตุ เตเนวการเณน ปกรณสฺส กตตฺตาฯ สมาหริตฺวา เอกตฺถ, ทสฺสยิสฺสมนากุลนฺติ กรณปฺปกาโร เตนากาเรน ปกรณสฺส กรณโตฯ ปกรณาภิธานํ ปน สมาหริตสทฺทสฺส สามตฺถิยโต ทสฺสิตํ สมาหริตฺวา ทสฺสเนเนว อิมสฺส ปกรณสฺส วินยสงฺคหอิติ นามสฺส ลภนโตฯ

นิมิตฺตํ ปน อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทุวิธํฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกํ นาม กรุณา, ตํ ทสฺสนกิริยาย สามตฺถิยโต ทสฺสิตํ ตสฺมิํ อสติ ทสฺสนกิริยาย อภาวโตฯ พาหิรํ นาม โสตุชนสมูโห, ตํ โยคาวจรภิกฺขูนนฺติ ตสฺส กรุณารมฺมณภาวโตฯ ปโยชนํ ปน ทุวิธํ ปณามปโยชนปกรณปโยชนวเสนฯ ตตฺถ ปณามปโยชนํ นาม อนฺตรายวิโสสนปสาทชนนาทิกํ, ตํ สรณํ สพฺพปาณินนฺติ อิมสฺส สามตฺถิยโต ทสฺสิตํ เหตุมฺหิ สติ ผลสฺส อวินาภาวโตฯ

วุตฺตญฺหิ อภิธมฺมฏีกาจริเยน ‘‘คุณวิเสสวา หิ ปณามารโห โหติ, ปณามารเห จ กโต ปณาโม วุตฺตปฺปโยชนสิทฺธิกโรว โหตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 1)ฯ ปกรณปโยชนมฺปิ ทุวิธํ มุขฺยานุสงฺคิกวเสนฯ เตสุ มุขฺยปโยชนํ นาม พฺยญฺชนานุรูปํ อตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌนํ ปกาสนญฺจ อตฺถานุรูปํ พฺยญฺชนสฺส อุทฺทิสนํ อุทฺเทสาปนญฺจ, ตํ วินเย ปาฏวตฺถายาติ อิมินา วุตฺตํฯ อนุสงฺคิกปโยชนํ นาม สีลาทิอนุปาทาปรินิพฺพานนฺโต อตฺโถ, ตํ สมาหริตฺวา เอกตฺถ ทสฺสยิสฺสนฺติ อิมสฺส สามตฺถิเยน ทสฺสิตํ เอกตฺถ สมาหริตฺวา ทสฺสเน สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทินา กตปโยคสฺส อนนฺตราเยน ตทตฺถสิชฺฌนโตติฯ

กิมตฺถํ ปเนตฺถ รตนตฺตยปณามาทโย อาจริเยน กตา, นนุ อธิปฺเปตคนฺถารมฺโภว กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – เอตฺถ รตนตฺตยปณามกรณํ ตพฺพิหตนฺตราโย หุตฺวา อนายาเสน คนฺถปริสมาปนตฺถํฯ ปณามารหภาววจนํ อตฺตโน ยุตฺตปตฺตการิตาทสฺสนตฺถํ, ตํ วิญฺญูนํ โตสาปนตฺถํ, ตํ ปกรณสฺส อุคฺคหณตฺถํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนตฺถํฯ อภิเธยฺยกถนํ วิทิตาภิเธยฺยสฺส คนฺถสฺส วิญฺญูนํ อุคฺคหธารณาทิวเสน ปฏิปชฺชนตฺถํฯ กรณเหตุกถนํ อการเณ กตสฺส วายามสฺส นิปฺผลภาวโต ตปฺปฏิกฺเขปนตฺถํฯ กรณปฺปการกถนํ วิทิตปฺปการสฺส คนฺถสฺส โสตูนํ อุคฺคหณาทีสุ รุจิชนนตฺถํฯ อภิธานทสฺสนํ โวหารสุขตฺถํฯ นิมิตฺตกถนํ อาสนฺนการณทสฺสนตฺถํฯ ปโยชนทสฺสนํ ทุวิธปโยชนกามีนํ โสตูนํ สมุสฺสาหชนนตฺถนฺติฯ

รตนตฺตยปณามปโยชนํ ปน พหูหิ ปกาเรหิ วิตฺถารยนฺติ อาจริยา, ตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ อิธ ปน คนฺถครุภาวโมจนตฺถํ อฏฺฐกถาจริเยหิ อธิปฺเปตปโยชนเมว กถยิมฺหฯ วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถาจริเยน –

‘‘นิปจฺจการสฺเสตสฺส ;

กตสฺส รตนตฺตเย;

อานุภาเวน โสเสตฺวา;

อนฺตราเย อเสสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา 7);

อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ, อยํ ปน อวยวตฺโถ – อหํ สพฺพปาณีนํ สรณํ สรณีภูตํ วตฺถุตฺตยํ นมสฺสามิ, นมสฺสิตฺวา โยคาวจรภิกฺขูนํ วินเย ปาฏวตฺถาย อเนกตฺถวิปฺปกิณฺณํ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยํ เอกตฺถ สมาหริตฺวา อนากุลํ กตฺวา ทสฺสยิสฺสํ ทสฺสยิสฺสามีติ โยชนาฯ

ตตฺถ วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุฯ กิํ ตํ? พุทฺธาทิรตนํฯ ตญฺหิ ยสฺมา สรณคตา สปฺปุริสา สรณคมนสมงฺคิโน หุตฺวา พุทฺธาทิรตนํ อารมฺมณํ กตฺวา ตสฺมิํ อารมฺมเณ วสนฺติ อาวสนฺติ นิวสนฺติ, ตสฺมา ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติฯ อารมฺมณญฺหิ อาธาโร, อารมฺมณิกํ อาเธยฺโยติฯ อิโต ปรานิปิ วตฺถุสทฺทสฺส วจนตฺถาทีนิ อาจริเยหิ วุตฺตานิ, ตานิปิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อิธ ปน คนฺถวิตฺถารปริหรณตฺถํ เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติฯ ติณฺณํ สมูโหติ ตยํ, ตโย อํสา อวยวา อสฺสาติ วา ตยํฯ กิํ ตํ? สมุทาโยฯ วตฺถูนํ ตยนฺติ วตฺถุตฺตยํฯ กิํ ตํ? พุทฺธาทิรตนตฺตยํฯ นมสฺสามีติ นมสฺสิตฺวา, อนมินฺติ นมสฺสิตฺวาฯ พุทฺธาทิรตนญฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนกาเล ตฺวา-ปจฺจโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก โหติ, ตสฺมา ปฐโม วิคฺคโห กโต, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยํ เอกตฺถ ทสฺสนกาเล อตีตกาลิโก, ตสฺมา ทุติโย วิคฺคโหฯ เตเนว จ การเณน อตฺถโยชนายปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาลอตีตกาลวเสน โยชนา กตาฯ

สรติ หิํสตีติ สรณํฯ กิํ ตํ? พุทฺธาทิรตนตฺตยํฯ

ตญฺหิ สรณคตานํ สปฺปุริสานํ ภยํ สนฺตาสํ ทุกฺขํ ทุคฺคติวินิปาตํ สํกิเลสํ สรติ หิํสติ วินาเสติ, ตสฺมา ‘‘สรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘ยสฺมิํ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมิํ สมเย ราคปริยุฏฺฐิตํ จิตฺตํ โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 6.10; 11.11),

‘‘เอวํ พุทฺธํ สรนฺตานํ;

ธมฺมํ สงฺฆญฺจ ภิกฺขโว;

ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา;

โลมหํโส น เหสฺสตี’’ติ จฯ (สํ. นิ. 1.249);

ยสฺมา ปน ‘‘สรณ’’นฺติ อิทํ ปทํ ‘‘นาถ’’นฺติ ปทสฺส เววจนภูตํ กิตสุทฺธนามปทํ โหติ, น กิตมตฺตปทํ, ตสฺมา ธาตฺวตฺโถ อนฺโตนีโตฯ ‘‘สร หิํสาย’’นฺติ หิ วุตฺตํ หิํสตฺถํ คเหตฺวา สพฺพปาณีนํ สรณํ หิํสกํ วตฺถุตฺตยํ นมสฺสิตฺวา วิญฺญายมาเน อนิฏฺฐปฺปสงฺคโต สพฺพปาณีนํ สรณํ สรณีภูตํ นาถภูตํ วตฺถุตฺตยํ นมสฺสิตฺวาติ วิญฺญายมาเนเยว ยุชฺชติ, เตเนว จ การเณน อตฺถโยชนายมฺปิ ตถา โยชนา กตาฯ สพฺพ-สทฺโท นิรวเสสตฺถวาจกํ สพฺพนามปทํฯ สห อเวน โย วตฺตตีติ สพฺโพติ กเต ปน สกล-สทฺโท วิย สมุทายวาจกํ สมาสนามปทํ โหติฯ ปาโณ เอเตสํ อตฺถีติ ปาณิโน, ปาโณติ เจตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ อธิปฺเปตํฯ สพฺเพ ปาณิโน สพฺพปาณิโน, เตสํ สพฺพปาณีนํฯ เอตฺตาวตา วตฺถุตฺตยสฺส สพฺพโลกสรณภาวํ, ตโตเยว จ นมสฺสนารหภาวํ, นมสฺสนารเห จ กตายนมสฺสนกิริยาย ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิกรภาวํ, อตฺตโน กิริยาย จ เขตฺตงฺคตภาวํ ทสฺเสติฯ

เอวํ สเหตุกํ รตนตฺตยปณามํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปกรณารมฺภสฺส สนิมิตฺตํ มุขฺยปโยชนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วินเย ปาฏวตฺถาย, โยคาวจรภิกฺขูน’’นฺติฯ เอตฺถ จ วินเย ปาฏวตฺถายาติ มุขฺยปโยชนทสฺสนํ, ตํทสฺสเนน จ อนุสงฺคิกปโยชนมฺปิ วิภาวิตเมว โหติ การเณ สิทฺเธ การิยสฺส สิชฺฌนโตฯ โยคาวจรภิกฺขูนนฺติ พาหิรนิมิตฺตทสฺสนํ, ตสฺมิํ ทสฺสิเต อชฺฌตฺติกนิมิตฺตมฺปิ ทีปิตเมว โหติ อารมฺมเณ ญาเต อารมฺมณิกสฺส ญาตพฺพโตฯ ตตฺถ วิวิธา นยา เอตฺถาติ วินโย, ทุวิธปาติโมกฺขทุวิธวิภงฺคปญฺจวิธปาติโมกฺขุทฺเทสปญฺจอาปตฺติกฺขนฺธสตฺตอาปตฺติกฺขนฺธาทโย วิวิธา อเนกปฺปการา นยา เอตฺถ สนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา วิเสสา นยา เอตฺถาติ วินโย, ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปโยชนา อนุปญฺญตฺตินยาทโย วิเสสา นยา เอตฺถ สนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา วิเนตีติ วินโยฯ กาโย วิเนติ กายวาจาโย, อิติ กายวาจานํ วินยนโต วินโยฯ วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถายํ –

‘‘วิวิธวิเสสนยตฺตา ;

วินยนโต เจว กายวาจานํ;

วินยตฺถวิทูหิ อยํ;

วินโย ‘วินโย’ติ อกฺขาโต’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ที. นิ. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา);

โก โส? วินยปิฏกํฯ ตสฺมิํ วินเยฯ ปฏติ วิยตฺตภาวํ คจฺฉตีติ ปฏุฯ โก โส? ปณฺฑิโตฯ ปฏุโน ภาโว ปาฏวํฯ กิํ ตํ? ญาณํฯ อสติ การณานุรูปํ ภวตีติ อตฺโถฯ โก โส? ปโยชนํฯ ปาฏวเมว อตฺโถ ปาฏวตฺโถ, ตสฺส ปาฏวตฺถาย, วินยปิฏเก โกสลฺลญาณปโยชนายาติ วุตฺตํ โหติฯ ยุญฺชนํ โยโค, กมฺมฏฺฐานมนสิกาโรฯ อวจรนฺตีติ อวจรา, โยเค อวจรา โยคาวจรา, กมฺมฏฺฐานิกา ภิกฺขูฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺตีติ ภิกฺขู, โยคาวจรา จ เต ภิกฺขู จาติ โยคาวจรภิกฺขู, เตสํ โยคาวจรภิกฺขูนํ

เอเตน วินเย ปฏุภาโว นาม ภิกฺขูนํเยว อตฺโถ โหติ, น คหฏฺฐตาปสปริพฺพาชกาทีนํฯ ภิกฺขูสุ จ กมฺมฏฺฐาเน นิยุตฺตานํ ลชฺชิเปสลภิกฺขูนํเยว, น วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานานํ อลชฺชิภิกฺขูนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ

เอวํ ปกรณารมฺภสฺส สนิมิตฺตํ ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สเหตุกํ อภิเธยฺยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปฺปกิณฺณมเนกตฺถ, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉย’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ วิปฺปกิณฺณํ อเนกตฺถาติ อิมินา ปกรณารมฺภสฺส เหตุํ ทสฺเสติ เหตุมนฺตวิเสสนตฺตา, อิมสฺส อเนกตฺถวิปฺปกิณฺณตฺตาเยว อาจริยสฺส อารมฺโภ โหติ, น อวิปฺปกิณฺเณ สติฯ วกฺขติ หิ ‘‘สมาหริตฺวา เอกตฺถ ทสฺสยิสฺส’’นฺติ (วิ. สงฺค. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา)ฯ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยนฺติ อิมินา ปกรณาภิเธยฺยํฯ ตตฺถ กิรติ วิกฺขิปตีติ กิณฺโณ, ปกาเรน กิณฺโณ ปกิณฺโณ, วิวิเธน ปกิณฺโณ วิปฺปกิณฺโณฯ โก โส? ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย, ตํ วิปฺปกิณฺณํ

อเนกตฺถาติ เอตฺถ สงฺขฺยาวาจโก สพฺพนามิโก เอก-สทฺโท, น เอโก อเนเกฯ พหฺวตฺถวาจโก อเนกสทฺโทฯ เอกนฺตเอกวจนนฺโตปิ เอก-สทฺโท น-อิตินิปาเตน ยุตฺตตฺตา พหุวจนนฺโต ชาโตติฯ ตตฺถ อเนกตฺถ พหูสูติ อตฺโถ, ปาราชิกกณฺฑฏฺฐกถาทีสุ อเนเกสุ ปกรเณสูติ วุตฺตํ โหติฯ โปราณฏีกายํ ปน อเนกตฺถาติ อเนเกสุ สิกฺขาปทปเทเสสูติ อตฺโถ ทสฺสิโต, เอวญฺจ สติ อุปริ ‘‘สมาหริตฺวา เอกตฺถา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘อเนกตฺถวิปฺปกิณฺณํ เอกตฺถ สมาหริตฺวา’’ติ อิเมสํ ปทานํ สหโยคีภูตตฺตา อเนเกสุ สิกฺขาปทปเทเสสุ วิปฺปกิณฺณํ เอกสฺมิํ สิกฺขาปทปเทเส สมาหริตฺวาติ อตฺโถ ภเวยฺย, โส จ อตฺโถ อยุตฺโตฯ

กสฺมา? อเนเกสุ ปกรเณสุ วิปฺปกิณฺณํ เอกสฺมิํ ปกรเณ สมาหริตฺวาติ อตฺโถ อมฺเหหิ วุตฺโตฯ อถ ปน ‘‘เอกตฺถา’’ติ อิมสฺส ‘‘เอกโต’’ติ อตฺถํ วิกปฺเปตฺวา อเนเกสุ สิกฺขาปทปเทเสสุ วิปฺปกิณฺณํ เอกโต สมาหริตฺวาติ อตฺถํ คณฺเหยฺย, โส อตฺโถ ยุตฺโต ภเวยฺยฯ

ปกฏฺฐานํ อาฬีติ ปาฬิ, อุตฺตมานํ วจนานํ อนุกฺกโมติ อตฺโถฯ อถ วา อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภทํ อตฺถํ ปาเลติ รกฺขตีติ ปาฬิ, ลฬานมวิเสโสฯ กา สา? วินยตนฺติฯ มุจฺจตีติ มุตฺโต, ปาฬิโต มุตฺโต ปาฬิมุตฺโตฯ ฉินฺทิยเต อเนนาติ ฉโย, นีหริตฺวา ฉโย นิจฺฉโย, วิเสเสน นิจฺฉโย วินิจฺฉโย, ขิลมทฺทนากาเรน ปวตฺโต สทฺทนโย อตฺถนโย จฯ ปาฬิมุตฺโต จ โส วินิจฺฉโย จาติ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย, ตํ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยํฯ อิทญฺจ ‘‘อานครา ขทิรวน’’นฺติอาทีสุ วิย เยภุยฺยนยวเสน วุตฺตํ กตฺถจิ ปาฬิวินิจฺฉยสฺสปิ ทิสฺสนโตฯ โปราณฏีกายํ ปน ปาฬิวินิจฺฉโย จ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย จ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยติ เอวํ เอกเทสสรูเปกเสสวเสน วา เอตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพนฺติ ทุติยนโยปิ วุตฺโต, เอวญฺจ สติ ปาฬิวินิจฺฉยปาฬิมุตฺตวินิจฺฉเยหิ อญฺญสฺส วินิจฺฉยสฺส อภาวา กิเมเตน คนฺถครุกเรน ปาฬิมุตฺตคฺคหเณนฯ วิเสสนญฺหิ สมฺภวพฺยภิจาเร จ สติ สาตฺถกํ สิยาติ ปฐมนโยว อาราธนีโย โหติฯ

เอวํ สเหตุกํ อภิเธยฺยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กรณปฺปการํ ทสฺเสติ ‘‘สมาหริตฺวา’’ติอาทินาฯ ทุวิโธ เหตฺถ กรณปฺปกาโร เอกตฺถสมาหรณอนากุลกรณวเสนฯ โส ทุวิโธปิ เตน ปกาเรน ปกรณสฺส กตตฺตา ‘‘กรณปฺปกาโร’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ สมาหริสฺสามีติ สมาหริตฺวา, สํ-สทฺโท สงฺเขปตฺโถ, ตสฺมา สงฺขิปิย อาหริสฺสามีติ อตฺโถฯ

อนาคตกาลิกวเสน ปจฺจมาเนน ‘‘ทสฺสยิสฺส’’นฺติ ปเทน สมานกาลตฺตา อนาคตกาลิโก อิธ ตฺวา-ปจฺจโย วุตฺโตฯ เอกตฺถาติ เอกสฺมิํ อิธ วินยสงฺคหปฺปกรเณฯ เอกตฺถาติ วา เอกโตฯ ทสฺสยิสฺสนฺติ ทสฺสยิสฺสามิ, ญาปยิสฺสามีติ อตฺโถฯ อากุลติ พฺยากุลตีติ อากุโล, น อากุโล อนากุโล, ปุพฺพาปรพฺยากิณฺณวิรหิโต ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยฯ อนากุลนฺติ ปน ภาวนปุํสกํ, ตสฺมา กรธาตุมเยน กตฺวาสทฺเทน โยเชตฺวา ทสฺสนกิริยาย สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

เอวํ รตนตฺตยปณามาทิกํ ปุพฺพกรณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉเย ทสฺเสตุกาโม, เตสํ อนุกฺกมกรณตฺถํ มาติกํ ฐเปนฺโต ‘‘ตตฺรายํ มาติกา’’ติอาทิมาหฯ มาติกาย หิ อสติ ทสฺสิตวินิจฺฉยา วิกิรนฺติ วิธํเสนฺติ ยถา ตํ สุตฺเตน อสงฺคหิตานิ ปุปฺผานิฯ สนฺติยา ปน มาติกาย ทสฺสิตวินิจฺฉยา น วิกิรนฺติ น วิธํเสนฺติ ยถา ตํ สุตฺเตน สงฺคหิตานิ ปุปฺผานิฯ ตํ ตํ อตฺถํ ชานิตุกาเมหิ มาติกานุสาเรน คนฺตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตวินิจฺฉยํ ปตฺวา โส โส อตฺโถ ชานิตพฺโพ โหติ, ตสฺมา สุขคฺคหณตฺถํ มาติกา ฐปิตาฯ ตตฺถ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉเยฯ อยนฺติ อยํ มยา วกฺขมานาฯ มาตา วิยาติ มาติกาฯ ยถา หิ ปุตฺตา มาติโต ปภวนฺติ, เอวํ นิทฺเทสปทานิ อุทฺเทสโต ปภวนฺติ, ตสฺมา อุทฺเทโส มาติกา วิยาติ ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติฯ

ทิวาเสยฺยาติอาทีสุ ทิวาเสยฺยา ทิวาเสยฺยวินิจฺฉยกถาฯ ปริกฺขาโร ปริกฺขารวินิจฺฉยกถา…เป.… ปกิณฺณกํ ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาติ โยชนาฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ทิวาสยนวินิจฺฉยกถา สมตฺตา’’ติอาทิฯ อิติ-สทฺโท อิทมตฺโถ วา นิทสฺสนตฺโถ วา ปริสมาปนตฺโถ วาฯ เตสุ อิทมตฺเถ กา สา? ทิวาเสยฺยา…เป.… ปกิณฺณกํ อิติ อยนฺติฯ

นิทสฺสนตฺเถ กถํ สา? ทิวาเสยฺยา…เป.… ปกิณฺณกํ อิติ ทฏฺฐพฺพาติฯ ปริสมาปนตฺเถ สา กิตฺตเกน ปริสมตฺตา? ทิวาเสยฺยา…เป.… ปกิณฺณกํ อิติ เอตฺตเกน ปริสมตฺตาติ อตฺโถฯ อิเมสํ ปน ทิวาเสยฺยาทิปทานํ วากฺยวิคฺคหํ กตฺวา อตฺเถ อิธ วุจฺจมาเน อติปปญฺโจ ภวิสฺสติ, โสตูนญฺจ ทุสฺสลฺลกฺขณีโย, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส นิทฺเทสสฺส อาทิมฺหิเยว ยถานุรูปํ วกฺขามฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. ทิวาเสยฺยวินิจฺฉยกถา

[1] เอวํ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยกถานํ มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ยถาฐปิตมาติกานุกฺกเมน นิทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถ ทิวาเสยฺยาติ ทิวานิปชฺชน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ มาติกาปเทสุ สมภินิวิฏฺฐสฺส ‘‘ทิวาเสยฺยา’’ติ ปทสฺส ‘‘ทิวานิปชฺชน’’นฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ โยชนาฯ ตตฺถ ทิวา-สทฺโท อหวาจโก อาการนฺโต นิปาโตฯ วุตฺตญฺหิ อภิธานปฺปทีปิกายํ ‘‘อานุกูลฺเยตุ สทฺธญฺจ, นตฺตํ โทโส ทิวา ตฺวเห’’ติฯ สยนํ เสยฺยา, กรชกายคตรูปานํ อุทฺธํ อนุคฺคนฺตฺวา ทีฆวเสน วิตฺถารโต ปวตฺตนสงฺขาโต อิริยาปถวิเสโสฯ ทิวากาลสฺมิํ เสยฺยา ทิวาเสยฺยาฯ อรุณุคฺคมนโต ปฏฺฐาย ยาว สูริยตฺถงฺคมนา, เอตสฺมิํ กาเล สยนอิริยาปถกรณนฺติฯ เตนาห ‘‘ทิวานิปชฺชนนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ทิวาสยเน อยํ วกฺขมาโน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ